Η μεγάλη ιστορική στιγμή

Ο στρατάρχης Κάιτελ υπογράφει την Πράξη για τη χωρίς όρους συνθηκολόγηση της Γερμανίας ενώπιον των αντιπροσώπων των Ενόπλων Δυνάμεων των χωρών της αντιχιτλερικής συμμαχίας

- Μάλιστα, τη μελετήσαμε και είμαστε έτοιμοι να την υπογράψουμε,απάντησε με υπόκωφη φωνή ο στρατάρχης Κάιτελ,δίνοντάς μας το ντοκουμέντο που είχε υπογράψει ο ναύαρχος Ντένιτς. Το ντοκουμέντο αυτό έλεγε ότι ο Κάιτελ, ο Φον Φρίντεμπουργκ και ο Στουπφ είναι εξουσιοδοτημένοι να υπογράψουν την πράξη της άνευ όρων παράδοσης...

Αφού σηκώθηκα, είπα τα εξής:

- Προτείνω στη γερμανική αντιπροσωπεία να πλησιάσει εδώ, στο τραπέζι. Εδώ θα υπογράψετε την Πάξη της άνευ όρων παράδοσης της Γερμανίας.

Ο Κάιτελ σηκώθηκε γρήγορα από τη θέση του, ρίχνοντας σε μας μια εχθρική ματιά, ύστερα κατέβασε τα μάτια και, παίρνοντας αργά από το τραπέζι τη στραταρχική ράβδο του, προχώρησε με αβέβαιο βήμα προς το τραπέζι μας. Το μονόκλ του έπεσε και κρεμάστηκε στο κορδόνι. Το πρόσωπο του γέμισε με κόκκινες κηλίδες.

Μαζί του πλησίασαν στο τραπέζι ο στρατηγός Στουπφ, ο ναύαρχος Φον Φρίντεμπουργκ και οι Γρμανοί αξιωματικοί που τους συνόδευαν. Αφού διόρθωσε το μονόκλ ο Κάιτελ κάθισε στην άκρη του τραπεζιού και με τρεμάμενο ελαφρά χέρι και χωρίς να βιάζεται υπέγραψε πέντε αντίτυπα της Πάξης για την άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας. Μετά έθεσαν τις υπογραφές τους οι Στουπφ και Φρίντεμπουργκ.

Ο Στρατάρχης Ζούκοφ υπογράφει το κείμενο για την άνευ όρων συνθηκολόγηση της Γερμανίας

Στις 9 Μάη 945 ώρα 0.43', η υπογραφή της Πάξης για την άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας είχε τελειώσει...».

Η αντιφασιστική νίκη δεν ήταν εύκολη, ούτε ήρθε τυχαία. Ηταν αποτέλεσμα τεραστίων θυσιών, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων επωμίστηκε η ΕΣΣΔ. Τα στοιχεία δίνουν σαφή την εικόνα. Συγκεκριμένα:

Στις μάχες που έγιναν στο σοβιετογερμανικό μέτωπο η χιτλερική Γερμανία έχασε το 80% της δύναμής της. Από τις 22/6/1941, που τα ναζιστικά στρατεύματα εισέβαλαν στην ΕΣΣΔ ως τις 9/5/1945 στο Ανατολικό Μέτωπο καταστράφηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν 607 γερμανικές μεραρχίες, πράγμα που σημαίνει πως οι Ναζί εδώ είχαν τριπλάσιες ως και τετραπλάσιες απώλειες σε σχέση με τις απώλειές τους σε όλα τ' άλλα μέτωπα, είτε στη Βόρειο Αφρική, είτε στην Ιταλία, είτε στη Δυτική Ευρώπη. Για να πετύχει αυτά τα σημαντικά αποτελέσματα ο Κόκκινος Στρατός έκανε εννιά μεγάλες πολεμικές εξορμήσεις σε ευρεία κλίμακα και 210 μικρότερες επιχειρήσεις. Σε επτά από τις πολεμικές εξορμήσεις και σε 160 από τις επιχειρήσεις είχε την επιθετική πρωτοβουλία.

Ο Σοβιετικός στρατός είχε δρόμο μακρύ και δύσκολο προς το Βερολίνο. Σ' ένα μέτωπο το μήκος του οποίου κυμαινόταν από 3.000 έως 6.200 χιλιόμετρα- αλλά και πίσω από τις γραμμές του μετώπου σε περιοχές κατεχόμενες από τον εχθρό- έδωσε σκληρές μάχες, για 1.418 μέρες και νύχτες. Κάθε λεπτό του πολέμου υπήρχαν κατά μέσο όρο 9 νεκροί, κάθε ώρα 507 και κάθε μέρα 1.400. Οι δύο στους πέντε νεκρούς του πολέμου ήταν Σοβιετικοί πολίτες, με τελικό αποτέλεσμα η ΕΣΣΔ να έχει πληρώσει τον πόλεμο με το φοβερό αριθμό των 20.000.000, και πάνω, νεκρών ενώ οι νεκροί της Αγγλίας και των ΗΠΑ ήταν αντίστοιχα 375.000 και 405.000.

Ακόμη, οι χιτλερικοί κατέστρεψαν στη Σοβιετική Ενωση 1.710 πόλεις και κωμοπόλεις, έκαψαν και ξεθεμελίωσαν πάνω από 70.000 χωριά, κατέστρεψαν 32.000 περίπου βιομηχανικά εργοστάσια, 65.000 χιλιόμετρα σιδηροδρομικές γραμμές, λήστεψαν 98.000 κολχόζ, 1.876 σοβχόζ, 2.890 μηχανοτρακτερικούς σταθμούς. Με δυο λόγια το συνολικό ύψος των υλικών ζημιών από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο σε ό,τι αφορά τις ευρωπαϊκές χώρες ανέρχεται στα 260 δισεκατομμύρια δολάρια εκ των οποίων τα 128 δισεκατομμύρια δολάρια αναλογούν στην ΕΣΣΔ. Αν τώρα σ' αυτό το ποσό προστεθούν και τα 357 δισεκατομμύρια δολάρια που είναι οι σοβιετικές πολεμικές δαπάνες, τότε προκύπτει ότι ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος στοίχισε στην ΕΣΣΔ το κολοσσιαίο ποσό των 485 δισεκατομμυρίων δολαρίων, δηλαδή ένα ποσό αρκετά μεγαλύτερο απ' αυτό που δαπάνησαν ΗΠΑ, Αγγλία και Γαλλία μαζί³.

Αυτή ήταν η προσφορά της ΕΣΣΔ για την ελευθερία των λαών, γεγονός που αναγνώρισε ο ίδιος ο Τσόρτσιλ ο οποίος, στις 9 Μάη 1945, σε μήνυμά του προς τον Στάλιν έγραφε⁴: «Σας διαβιβάζω εγκάρδιον χαιρετισμόν με την ευκαιρίαν της λαμπράς νίκης που εσημειώσατε, εκδιώξαντες τους επιδρομείς από το έδαφός Σας και συντρίψαντες τη ναζιστικήν τυραννίαν".

Οι Αγγλοαμερικανοί, βέβαια, χρωστούσαν πολύ περισσότερα απ' όσα αναγνώριζαν στη Σοβιετική Ενωση. Ας δούμε το θέμα με περισσότερες λεπτομέρειες.

Στα τέλη του 1944 - αρχές του 1945 ο γερμανικός στρατός παρέμενε αρκετά ισχυρός παρά τις βαριές του ήττες στο ανατολικό μέτωπο. Είχε στις τάξεις του 5.400.000 άνδρες, 28.500 πυροβόλα και όλμους, 3.950 άρματα και 1.960 αεροπλάνα. Οι εφεδρείες του, που αργότερα χρησιμοποιήθηκαν κατά κύριο λόγο εναντίον των σοβιετικών στρατευμάτων, αριθμούσαν 2.433.000 άνδρες, 2.700 πυροβόλα. 5.300 άρματα και άλλα επιθετικά όπλα και 3.270 αεροπλάνα⁵. Υπό αυτές τις συνθήκες, κανείς δεν περίμενε πως η στρατιωτική μηχανή του Χίτλερ θα εκμηδενιζόταν μέσα σε λίγους μήνες. Αντίθετα, ακόμη και οι πιο αισιόδοξες προβλέψεις τοποθετούσαν μια πιθανή συνθηκολόγηση της Γερμανίας στο τέλος του '45. Περισσότερο απ' όλους είχαν κάθε λόγο να είναι απαισιόδοξοι οι Δυτικοί, οι Εγγλέζοι και οι Αμερικανοί, οι οποίοι στα τέλη Δεκεμβρίου του 1944 δέχτηκαν μια ισχυρότατη επίθεση από τις γερμανικές δυνάμεις στις Αρδένες, με αποτέλεσμα να είναι προ των πυλών μια δεύτερη Δουγκέρκη. Ηταν τότε- στις 6/1/1945- που ο Ουίν. Τσόρτσιλ έστειλε ένα αγωνιώδες μήνυμα προς τον Στάλιν εκλιπαρώντας, ουσιαστικά, για βοήθεια. «Θα Σας είμαι υπόχρεος- έγραφε μεταξύ άλλων ο Τσόρτσιλ- αν με πληροφορήσετε κατά πόσον ημπορούμε να υπολογίζωμεν επί μεγάλης ρωσικής επιθέσεως εις το μέτωπον του Βίσλα ή εις κάθε άλλον τόπον κατά τη διάρκειαν του Ιανουαρίου ή εις κάθε άλλην στιγμήν που Σεις θα δεχθήτε ενδεχομένως να ανακοινώσετε... Το ζήτημα τούτο το θεωρώ κατεπείγον».⁶

Στις 7/1/1945 ο Σοβιετικός ηγέτης απαντούσε στο αγωνιώδες μήνυμα του Βρετανού πρωθυπουργού ως εξής. «... Ετοιμαζόμεθα δι' επίθεσιν, αλλά ο καιρός τώρα δεν ευνοεί την επίθεσίν μας. Εν τούτοις το Επιτελείον της Ανωτάτης Διοικήσεως, υπολογίζον την θέσιν των συμμάχων μας, απεφάσισε να τελειώση με σύντονον ρυθμόν τας προετοιμασίας και αδιαφορούν διά τον καιρόν, θα αρχίση ευρείας κλίμακος επιθετικάς επιχειρήσεις εναντίον των Γερμανών εις όλον το κεντρικόν μέτωπον, το βραδύτερον εντός του δευτέρου δεκαπενθημέρου του Ιανουαρίου. Να μην αμφιβάλλετε ότι θα πράξωμεν παν το δυνατόν, διά να συνδράμωμεν τα ένδοξα συμμαχικά μας στρατεύματα". Ετσι, στις 12/1/1945 τα σοβιετικά στρατεύματα εξαπέλυσαν μια επίθεση τεράστιας εκτάσεως που διέλυσε τη ναζιστική στρατιωτική μηχανή και κατέληξε στη μεγάλη αντιφασιστική νίκη των λαών της 9ης Μάη του ίδιου έτους. Ηταν τόσο μεγάλη αυτή η στρατιωτική ενέργεια του κόκκινου στρατού που στην κυριολεξία άφησε ολόκληρο τον κόσμο άναυδο. «Είναι ίσως η πιο μεγάλη επίδειξη στρατιωτικής δύναμης που έχει δει ποτέ ο κόσμος», έγραφαν οι αγγλικές εφημερίδες και το γερμανικό πρακτορείο ειδήσεων υποχρεωνόταν να αναγνωρίσει ότι «ποτέ δεν έγινε στην πολεμική ιστορία μια τέτοια επίθεση»⁷.

Ποια στάση όμως κράτησαν οι Δυτικοί απέναντι στην ΕΣΣΔ;

Θα περιορίσουμε το εύρος της απάντησης, αναφέροντας γεγονότα μόνο από την τελευταία φάση του πολέμου. Συγκεκριμένα:

Από τα μέσα του 1944 ακόμη, όταν άρχισε να γέρνει η πλάστιγγα σε βάρος των δυνάμεων του άξονα και μια σειρά χώρες απελευθερώνονταν, οι Αγγλοαμερικανοί δε δίστασαν να έρθουν σε ανοικτές συμφωνίες με τους χιτλερικούς έχοντας ως κύριο σκοπό τους να εμποδίσουν την προέλαση των σοβιετικών στρατευμάτων προς τη Δύση. Ετσι, για παράδειγμα, η Αγγλία συμφώνησε με τη Γερμανία να μην ενοχλήσει τα στρατεύματα της τελευταίας κατά την αποχώρησή τους από την Ελλάδα, ούτως ώστε ο Κόκκινος Στρατός στην προέλασή του να έχει να αντιμετωπίσει πολύ ισχυρή αντίσταση⁸. Η γραμμή αυτή, των συμφωνιών με τη Γερμανία, συνεχίστηκε με μεγαλύτερη ένταση από τη στιγμή που ξεκίνησε η μεγάλη σοβιετική επίθεση ως την οριστική συνθηκολόγηση των ναζιστών. Ετσι, στις αρχές Μάρτη του 1945 ξεκίνησαν στην Ελβετία διαπραγματεύσεις μεταξύ του απεσταλμένου της Γερμανίας στρατηγού Βολφ και εκπροσώπων των ΗΠΑ και της Βρετανίας που αποσκοπούσαν στη διευκόλυνση της προέλασης των αγγλοαμερικανικών δυνάμεων προς Ανατολάς με τη μεταφορά των γερμανικών δυνάμεων από το δυτικό μέτωπο στο μέτωπο με τον Κόκκινο Στρατό. Οι διαπραγματεύσεις- στις οποίες οι Αγγλοαμερικανοί δε δέχτηκαν να συμμετέχουν Σοβιετικοί- κράτησαν δύο εβδομάδες και απ' ό,τι φαίνεται, κατέληξαν σε αποτέλεσμα. Μάλιστα, ο Στάλιν σε μήνυμά του προς τον Ρούσβελτ, στις 3/4/1945, ήταν απολύτως κατηγορηματικός: «οι διαπραγματεύσεις- έγραφε- διεξήχθησαν και ετερματίσθησαν διά συμφωνίας με τους Γερμανούς, συμφώνως προς την οποίαν ο Γερμανός διοικητής εις το δυτικόν μέτωπον στρατάρχης Κέσελριγκ εδέχθη να ανοίξη το μέτωπον και να αφήση να διέλθουν προς ανατολάς τα αγγλο- αμερικανικά στρατεύματα και οι αγγλο- αμερικανοί υποσχέθηκαν αντ' αυτού να ελαφρύνουν διά τους Γερμανούς τους όρους της ανακωχής».⁹

Η πραγματικότητα στο πεδίο των μαχών ήταν αυτή που περιγράφει ο Στάλιν στο μήνυμά του προς το Ρούσβελτ. Από τα τέλη Μάρτη του '45 τα γερμανικά στρατεύματα στο δυτικό μέτωπο πέρασαν ουσιαστικά στο «συμβολικό» πόλεμο. Οι λίγες δυνάμεις που έμειναν εκεί παραδίδονταν χωρίς σοβαρή αντίσταση, ενώ ο κύριος στρατιωτικός όγκος μεταφέρθηκε στο ανατολικό μέτωπο, όπου ως το τέλος έδωσε σκληρότατες μάχες με τον σοβιετικό στρατό¹⁰. Αυτή είναι η ιστορική αλήθεια. Μια αλήθεια που υπογραμμίζει ακόμη περισσότερο τη φύση του ιμπεριαλισμού και την αξία που είχε για τους λαούς η ύπαρξη της Σοβιετικής Ενωσης.

1 Διάγγελμα 9ης Μάη 1945. Βλέπε: Ι. Β. Στάλιν: «Ο Μεγάλος Πόλεμος για την Πατρίδα», εκδόσεις "ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ", Αθήνα 1946, σελ. 136- 137

2 Στρατάρχης Γ. Κ. Ζούκοφ: «Αναμνήσεις και Στοχασμοί», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», τόμος 2ος, σελ. 424- 425

3 Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος 11- 12, σελ. 852, Λ. Γιερεμέγιεφ: «Η Σοβιετική Ενωση στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο», εκδόσεις «Ζαχαρόπουλος», σελ. 124 κ.ε. και αλλού

4 «Η αλληλογραφία Στάλιν, Τσόρτσιλ, Ατλη, Ρούσβελτ, Τρούμαν», Εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος Α', σελ. 420

5 «Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος 1939- 1945», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», τόμος 2ος, σελ. 310- 311 και Λ. Γιερεμέγιεφ: «Η Σοβιετική Ενωση στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο» εκδόσεις «Ζαχαρόπουλος», σελ. 110

6 «Αλληλογραφία Στάλιν- Τσόρτσιλ- Ατλη- Ρούσβελτ- Τρούμαν», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος Α' σελ. 393- 394

7 Λ. Γιερεμέγιεφ, στο ίδιο, σελ.. 115- 116

8 Βλέπε αναλυτικά: Β. Μαθιόπουλου: «Η Ελληνική Αντίσταση 1941- 1944 και οι Σύμμαχοι», εκδόσεις «Παπαζήση», σελ. 51- 52

9 «Αλληλογραφία Στάλιν- Τσόρτσιλ- Ατλη- Ρούσβελτ- Τρούμαν», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος β', σελ. 200

10 Υπουργείον Αμύνης ΕΣΣΔ: «Β' Παγκόσμιος Πόλεμος», εκδόσεις «20ός Αιώνας», σελ. 406

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της 4ης Σταυροφορίας το 1204

Σ' αυτό το σημείωμα, θα γυρίσουμε αρκετούς αιώνες πίσω, για να εξετάσουμε (όσο, βέβαια, μας το επιτρέπει ο περιορισμένος χώρος της εφημερίδας) το θέμα της σχέσης των δύο Εκκλησιών στην ιστορική του διάσταση. Μια διάσταση που αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή της πολυσυζητημένης «σύγκρουσης» ανάμεσα στην «Ανατολή» και τη «Δύση» (αν και πρέπει να τονίσουμε εξ αρχής ότι θεωρούμε και τη διάκριση των δύο χώρων και την αντίληψη περί μεταξύ τους «σύγκρουσης» σχηματική και αντιεπιστημονική).

Η σύγκρουση ανάμεσα στην «Καθολική» και την «Ορθόδοξη» Εκκλησία δεν είναι μία σύγκρουση ανάμεσα στον «καλό» και τον «κακό» της ιστορίας. Είναι, αντίθετα, μια διαπάλη για την εξουσία, μια αντιπαλότητα που αναπτύχθηκε ανάμεσα σε δυο μορφώματα που αποτύπωναν διαφορετικούς ρυθμούς μετάβασης από το ένα κοινωνικό σύστημα (δουλοκτητικό) στο επόμενο (φεουδαρχία). Η αντιπαλότητα αυτή συναρτόνταν άμεσα με το ζήτημα της «κληρονομιάς» της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πρακτικά, δηλαδή, με την πολιτική επικυριαρχία στον τότε γνωστό κόσμο.

Στο δυτικό ρωμαϊκό κράτος τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά: Το 467 μ.Χ., οι βάρβαροι Ερουλοι μπήκαν στη Ρώμη και το κατέλυσαν. Γενικά, το τμήμα αυτό της πάλαι ποτέ ενιαίας αυτοκρατορίας πέρασε πολύ πιο σύντομα στο φεουδαρχικό σύστημα, διαδικασία στην οποία συνετέλεσαν ουσιαστικά οι επιδρομές των βαρβάρων. Η ταχύτερη φεουδαρχοποίηση βοήθησε και στον κατακερματισμό της κοσμικής εξουσίας, σε μικρά φεουδαρχικά κρατίδια. Ετσι, λοιπόν, ο μόνος ηγέτης, ο οποίος είχε συγκεντρωμένη εξουσία στα χέρια του ήταν ακριβώς ο πάπας της Ρώμης. Αργότερα, μετά το 800 και τη δημιουργία της αυτοκρατορίας του Καρλομάγνου, ο εκάστοτε Γερμανός αυτοκράτορας διεκδικούσε με τη σειρά του το δικαίωμα ενιαίας πολιτικής εκπροσώπησης του δυτικού ευρωπαϊκού χώρου. Η διαρκής αντιπαράθεση αυτού του τελευταίου με τον πάπα της Ρώμης αποτυπώνει τη σύγκρουση ανάμεσα στις δύο ισχυρότερες κοσμικές εξουσίες της Δύσης και χαρακτηρίζει σχεδόν ολόκληρο το δυτικό Μεσαίωνα.

Ωστόσο, τόσο στην Ανατολή, όσο και στη Δύση, η Εκκλησία (που κατέχει και η ίδια εκτεταμένες γαιοκτησίες) βοηθά στην ταχύτερη φεουδαρχοποίηση του χώρου. Επί πλέον, μέχρι και την οριστική απόσπαση της ιταλικής χερσονήσου από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, που πραγματοποιήθηκε κυρίως από τους Λογγοβάρδους (751), ο Βυζαντινός αυτοκράτορας αξίωνε την άσκηση ελέγχου πάνω στον πάπα, σε ζητήματα δογματικά, εκκλησιαστικά και πολιτικά. Ούτως ή άλλως, η εκλογή του πάπα επικυρωνόταν από την Κωνσταντινούπολη, κάτι που συνεπαγόταν και την απόδοση συγκεκριμένου χρηματικού ποσού από την αγία έδρα στον Βυζαντινό αυτοκράτορα.

Οταν Λογγοβάρδοι αφαίρεσαν οριστικά τη στρατιωτική κυριαρχία της Ιταλίας (που είχε ως κέντρο το εξαρχάτο της Ραβέννας), ο πάπας άρχισε να διεκδικεί με καλύτερους όρους τη συγκρότηση της εξουσίας του σε κράτος. Αυτό το πέτυχε, μεταξύ άλλων, χρησιμοποιώντας και ένα ψέμα: Την περίφημη «Κωνσταντίνειο δωρεά» το διασημότερο ίσως (;) πλαστό κείμενο της ιστορίας. Σύμφωνα με αυτήν, ο Μέγας Κωνσταντίνος, όταν μετέφερε την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας στη Νέα Ρώμη, άφησε την παλαιά (καθώς και όλη την Ιταλία) στη δικαιοδοσία του πάπα, απονέμοντάς του το δικαίωμα διορισμού υπάτων και πατρικίων. Με βάση αυτό το ψευδεπίγραφο έγγραφο, θεσμοθετήθηκε και νομιμοποιήθηκε η ύπαρξη του παπικού κράτους.

Τον ίδιο χρόνο που εκδηλώθηκε το λεγόμενο «Φώτειο Σχίσμα», δολοφονείται από τον προστατευόμενό του ο αυτοκράτορας Μιχαήλ. Ο φονιάς, ένας τυχάρπαστος νεαρός από την ανατολική Θράκη, κάποιος Βασίλειος, έμελλε να γίνει ο ιδρυτής της σπουδαιότερης βυζαντινής δυναστείας, της Μακεδονικής: Της δυναστείας, που η ιστορική της πορεία ταυτίζεται με την πλήρη φεουδαρχοποίηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με την ακμή της, αλλά και με την αρχή της παρακμής και της αποσύνθεσής της. Ο Βασίλειος λοιπόν, ως αυτοκράτορας Βασίλειος Α`, εξομάλυνε τις σχέσεις της Ανατολικής με τη Δυτική Εκκλησία, μη παραιτούμενος, όμως, από την «ιεραποστολική» δραστηριότητα στους νέους λαούς της Ανατολικής Ευρώπης. Αυτή του η πολιτική χαρακτήρισε σχεδόν το σύνολο των αυτοκρατόρων της Μακεδονικής Δυναστείας.

Πάντως, η ρήξη ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες δεν κατέστη οριστική παρά μόνο το 1204, με την περίφημη Δ` Σταυροφορία, τη λεηλασία και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους και Λατίνους ηγεμόνες (τη Σταυροφορία, για την οποία ακούστηκε και η περίφημη «συγνώμη» του νυν πάπα). Είναι αλήθεια ότι η Σταυροφορία αυτή οργανώθηκε από τον πάπα Ιννοκέντιο Γ`. Είναι, όμως, επίσης αλήθεια ότι η αναγωγή του σημαντικότερου μέρους της ευθύνης σε αυτόν παραβλέπει μια πολύ σημαντική διαδικασία, που εκτυλίσσεται εκείνη την εποχή στη Δυτική Ευρώπη. Ενώ κορυφώνεται παντού και ολοκληρώνεται το φεουδαρχικό σύστημα, στις ιταλικές πόλεις του Βορρά δημιουργείται το πρόπλασμα μιας νέας κοινωνικής τάξης, της αστικής και σιγά - σιγά οικοδομούνται τα θεμέλια, πάνω στα οποία στηρίχτηκαν αργότερα οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Ανάμεσα στις πόλεις αυτές, ξεχωριστό, πρωτοπόρο ρόλο παίζει η «μόνη ιταλική πόλη που μεγάλωσε σαν ελληνίδα», η Βενετία της θάλασσας, των εμπόρων, των ταξιδευτών. Η πόλη, φόρου υποτελής στο Βυζάντιο μέχρι το 10ο αιώνα, απέκτησε, από το 996, ειδικά εμπορικά προνόμια στην επικράτεια της αυτοκρατορίας. Η διασφάλιση αυτών των προνομίων, η εξασφάλιση νέων και ευνοϊκότερων, η διάνοιξη νέων δρόμων προς τη μακρινή Ανατολή, πηγή πολύτιμων πρώτων υλών, οι πρωταρχικές, σε τελευταία ανάλυση, ανάγκες μιας τάξης υπό διαμόρφωση ώθησε τους Βενετούς να πρωτοστατήσουν στο «λοξοδρόμισμα» των Σταυροφόρων και στην άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ο ίδιος ο δόγης Ερρίκος Δόνδολος, παρά το πολύ προχωρημένο της ηλικίας του και τη σχεδόν τυφλότητά του, συμμετείχε στην εκστρατεία και πολέμησε γενναία.

Η φραγκική - λατινική κατάκτηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η διανομή των εδαφών στους Φράγκους ηγεμόνες (και των νησιών και λιμανιών στους πραγματικούς κατακτητές, τους Βενετούς), η εγκατάσταση Λατίνου αυτοκράτορα και Λατίνου πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη, λειτούργησαν, στο επίπεδο της οικονομίας και της κοινωνίας, στην παραπέρα εδραίωση και ολοκλήρωση του φεουδαρχικού συστήματος στο Βυζάντιο. Στο επίπεδο της ιδεολογίας όμως, ενεργοποίησαν έναν ισχυρό αντιδυτικισμό και αντικαθολικισμό, που είχε σαφώς πληβειακό περιεχόμενο. Στο ζήτημα, όμως, αυτό, θα επανέλθουμε σε επόμενο σημείωμά μας.

Τελευταία, το ΕΛΙΑ προχώρησε σε μία ακόμη σπουδαία εκδοτική πρωτοβουλία, δίνοντας στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, με τη μέθοδο της φωτοστατικής ανατύπωσης, σε δύο ογκώδεις, αλλά πολύ πρακτικούς, τόμους, όλα τα τεύχη του περιοδικού «ΑΝΤΑΙΟΣ». Για όσους ξέρουν τι ήταν ο «ΑΝΤΑΙΟΣ», η προσφορά είναι πολύ σημαντική, όχι μόνο για τους ιστορικούς ερευνητές και επιστήμονες, αλλά και για το ευρύ κοινό, που θέλει να γνωρίσει βαθύτερα και από πρώτο χέρι σημαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

Ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» κυκλοφόρησε το πρώτο του τεύχος με ημερομηνία 20 Μαΐου 1945 και το τελευταίο με την ένδειξη Ιούνιος - Ιούλιος 1951. Ως το 5ο τεύχος, διευθυντής ήταν ο Χ. Θεοδωρίδης και στη συνέχεια τη διεύθυνση ανέλαβε συντακτική επιτροπή με υπεύθυνο τον Δ. Μπάτση, ο οποίος κατόπιν έγινε διευθυντής κι έμεινε σ' αυτήν τη θέση ως το τελευταίο τεύχος, που ήταν τελευταίο, όχι επειδή το θέλησαν οι άνθρωποι του «ΑΝΤΑΙΟΥ», αλλά επειδή το επέβαλε το μετεμφυλιακό - αμερικανόδουλο καθεστώς. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι τον Οκτώβρη του '51 ο Μπάτσης συνελήφθη και στη συνέχεια καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε μαζί με το Ν. Μπελογιάννη, τον Καλούμενο και τον Αργυριάδη.

Αρχικά, ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» βγήκε σε μεγάλο σχήμα, σαν δεκαπενθήμερο περιοδικό. Από το Γενάρη του '46, όμως, η έκδοσή του έγινε μηνιαία, αλλά η αλλαγή αυτή πέρασε στον τίτλο του αργότερα, από το τεύχος του Ιουλίου 1946. Βέβαια στην πορεία, κι όσο βάθαινε η κοινωνικοπολιτική κρίση στην Ελλάδα, εκδιδόταν ακανόνιστα, στην καλύτερη περίπτωση ανά ενάμισι μήνα και στη χειρότερη το χρονικό κενό ανάμεσα σε δύο τεύχη ξεπερνούσε τους έξι μήνες.

Μέχρι το Δεκέμβρη του 1947, βγήκαν 36 τεύχη, πολλά από τα οποία ήταν διπλά κι ένα τριπλό. Τα πρώτα 24 τεύχη αποτέλεσαν τον πρώτο τόμο και τα υπόλοιπα 12 το δεύτερο. Και οι δύο τόμοι κυκλοφόρησαν αυτοτελώς στο εμπόριο.

Η γενίκευση του εμφυλίου πολέμου και η εφαρμογή των κατασταλτικών μέτρων κατά του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και γενικότερα του προοδευτικού κινήματος επηρέασαν σοβαρά τον «ΑΝΤΑΙΟ», αλλά η έκδοσή του δεν απαγορεύτηκε, όπως έγινε με άλλα έντυπα (εφημερίδες και περιοδικά) του ίδιου κοινωνικοπολιτικού χώρου. Ετσι, έγινε κατορθωτό από το Γενάρη του 1948 έως τον Ιούνιο - Ιούλιο του 1951 να βγουν 13 συνολικά τεύχη (τα έξι ήταν διπλά), μικρού σχήματος, και με αρίθμηση που επαναλαμβανόταν από έτος σε έτος. Τα τεύχη του 1948 (1/1 - 31/12/1948) αποτέλεσαν τον τρίτο τόμο, τα τεύχη του 1949 - '50 (Ιούνιος 1949 - Ιούλιος 1950) τον τέταρτο και τα τεύχη του '51 (Γενάρης έως Ιούνης - Ιούλης 1951) τον τελευταίο, ανολοκλήρωτο, πέμπτο τόμο. Λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν, κανένας από αυτούς τους τόμους δεν κυκλοφόρησε αυτοτελώς, όπως έγινε με τους δύο πρώτους.

Ποια, όμως, ήταν η ταυτότητα του «ΑΝΤΑΙΟΥ»;

Αν θέλουμε να προσδιορίσουμε τι ήταν ο «ΑΝΤΑΙΟΣ», οφείλουμε να σημειώσουμε πως σίγουρα δεν ήταν αυτό το άχρωμο και απροσδιόριστο έντυπο, που περιγράφει η κυρία Ελλη Παππά, η οποία έχει γράψει την εισαγωγή, στην παρούσα επανέκδοση, φροντίζοντας, στα μόνα σημεία που αποφασίζει να μιλήσει συγκεκριμένα, να προσδώσει στον Ν. Ζαχαριάδη - και στο ΚΚΕ φυσικά - χωρίς να μπορεί να φέρει την παραμικρή απόδειξη (οι αποδείξεις μιλούν για το αντίθετο ακριβώς) αντιλήψεις ξένες, ακόμη και εχθρικές προς τον «ΑΝΤΑΙΟ» και το έργο που αυτός επιτελούσε. Πρόκειται για τη γνωστή συνήθεια ορισμένων ανθρώπων, που με κάθε ευκαιρία χρεώνουν στον πρώην ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ κάθε αμαρτία, εκτός, βεβαίως, από το προπατορικό αμάρτημα, για το οποίο πρόλαβε ο Θεός να υποδείξει άλλους ενόχους.

Εν πάση περιπτώσει, το στήσιμο του «ΑΝΤΑΙΟΥ» έγινε με πρωτοβουλία κομμουνιστών, ΕΑΜιτών, αριστερών - προοδευτικών επιστημόνων και είχε την ολόπλευρη στήριξη, τόσο του ΚΚΕ, όσο και του Πολιτικού Συνασπισμού Κομμάτων του ΕΑΜ, αλλά και άλλων αριστερών δυνάμεων, που συνεργάζονταν με το ΕΑΜ. Την ιδιαίτερη συμβολή του ΚΚΕ στην έκδοση και στήριξη του «ΑΝΤΑΙΟΥ» μπορεί κανείς να την αντιληφθεί, αν λάβει υπόψη του ότι το Κόμμα τότε ήταν ηγετική - ιδεολογικά και πολιτικά - δύναμη στον ΕΑΜικό κι ευρύτερα προοδευτικό χώρο.

Στις σελίδες του «ΑΝΤΑΙΟΥ», φιλοξενήθηκαν μελέτες και άρθρα του Ν. Κιτσίκη, του Χ. Θεοδωρίδη, του Σ. Μάξιμου, του Δ. Μπάτση, του Δ. Καλιτσουνάκη, του Η. Ηλιού, του Κ. Σωτηρίου, του Κ. Σακαντάνη, των Κ. και Ι. Δεσποτόπουλου, του Α. Αγγελόπουλου και δεκάδων άλλων κορυφαίων επιστημόνων και διανοουμένων του τόπου μας. Μάλιστα, όταν, ένα μήνα πριν το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ, στις 3 Σεπτεμβρίου του 1945, ιδρύθηκε η επιστημονική εταιρία με τον τίτλο «Επιστήμη - Ανοικοδόμηση, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Νεοελληνικών Προβλημάτων», η γνωστή «ΕΠ-ΑΝ», ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» έγινε το έντυπο όργανό της, αν και στην πραγματικότητα αυτός ήταν που προετοίμασε το έδαφος για την εμφάνισή της.

Ο «ΑΝΤΑΙΟΣ», λοιπόν, ήταν ένα επιστημονικό περιοδικό. Ομως, δεν ήθελε την επιστήμη αποκομμένη από το λαό, αλλά δύναμη γι' αυτόν, αρωγό στην ικανοποίηση των αναγκών του. «Μια επιστήμη για το εαυτό της - έγραφε στο πρώτο τεύχος ο Χ. Θεοδωρίδης -, η "εαυτής ένεκα και ου των αποβαινόντων", όπως την ήθελε ο Αριστοτέλης, δεν είχε νόημα για μένα. Μα, την ανάγκη να σταθώ κοντά στο μεγάλο κοινό δεν την ένιωσα επιτακτικότερα, παρά σ' αυτές τις γεμάτες τραγικό μεγαλείο μέρες». Και η ΕΠ-ΑΝ, στη διακήρυξή της, σημείωνε χαρακτηριστικά: «Ζητούμε να καταργήσουμε την επιστήμη σαν κοινωνικό προνόμιο και να την καταστήσουμε λαϊκό απόκτημα. Να μετατοπίσουμε τις υλικές και κοινωνικές βάσεις της από τη συντηρητική ολιγαρχία στο λαό».

Μέχρι τα τέλη του 1947, ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» αυτοπροσδιοριζόταν ως «περιοδικό για τη μελέτη των προβλημάτων της ανοικοδόμησης». Πώς, όμως, έβλεπε τα ζητήματα της ανοικοδόμησης; Στο πρώτο τεύχος, ο Δ. Μπάτσης υπογράμμιζε πως «προϋπόθεση για να τεθούν τα θεμέλια της ανοικοδόμησης, στο απώτερο μέλλον σε πλατιές και κοινωνιστικές βάσεις είναι να λευτερωθή ο λαός και η οικονομία του από κάθε αντιπαραγωγικό, αντιοικονομικό και εκμεταλλευτικό μπόδιο που έστηνε στην πρόοδο της χώρας μια μονοπωλιακή κερδοσκοπική ολιγαρχία». Στο ίδιο τεύχος, ο Ν. Κιτσίκης αποσαφήνιζε πως «ανοικοδόμηση σημαίνει ολοκλήρωση των επιδιώξεων του σοσιαλισμού», ενώ ο Ι. Δεσποτόπουλος προσδιόριζε ότι παγκοσμίως υπήρχαν τρεις κατευθύνσεις, όσον αφορά την ανοικοδόμηση: «Η πρώτη κατεύθυνση - έγραφε - με τη λέξη ανοικοδόμηση δεν εννοεί τίποτα που να 'χει σχέση μ' αυτήν. Γι' αυτήν υπάρχει μια μεγάλη ευκαιρία απάτης και εύκολης κερδοσκοπίας με τα "μέσα" που θα διατεθούν για βοήθεια των εξαθλιωμένων λαών της Ευρώπης... Η δεύτερη κατεύθυνση εννοεί.... να κτιστή πάλι αυτό που υπήρχε και καταστράφηκε. Να κυλιστεί ο κόσμος της Ευρώπης στα παλιά του αυλάκια, στην παλιά του ομαλότητα. Να οικοδομηθή ο γνωστός μας κόσμος. Βέβαια, κάποιο φρεσκάρισμα, μερικές διορθώσεις θα "παραχωρηθούν"... Σύμφωνα, λοιπόν, με την παραπάνω κατεύθυνση, η έννοια της ανοικοδόμησης ταυτίζεται με την κεφαλαιοκρατική ανόρθωση στις χώρες που αυτή σαν πραγματικότητα έχει καταστραφεί... Η τρίτη κατεύθυνση προς την ανοικοδόμηση είναι αυτή που πηγάζει από τα ίδια τα πράγματα. Θετικά στοιχεία που άφησαν ο πόλεμος και η κατοχή στην Ευρώπη είναι: Η ραγδαία κατάρρευση των αρνητικών στοιχείων που υπήρχαν γενικά στη ζωή κάθε χώρας. Ο καταπληκτικός περιορισμός της αστικής τάξης που ισοδυναμεί με εξαφάνισή της. Η αύξηση και η ενότητα των λαϊκών μαζών της Ευρώπης. Οι κοινές των πεποιθήσεις και η φανατική των προσήλωση στο σοσιαλισμό... Το ζήτημα δεν είναι μόνο πώς θα κατασκευάσουμε πάλι τα κτίρια, τα γεφύρια, τις μηχανές κλπ. που καταστράφηκαν. Αυτό θεωρητικά είναι ζήτημα τεχνικό και λογιστικό. Το πραγματικό πρόβλημα είναι, κατασκευάζοντας κτίρια, συγκοινωνίες, εργοστάσια, ποιον οργανισμό πραγματοποιούμε».

Τέλος, η ΕΠ-ΑΝ, στη διακήρυξή της, όριζε την ανοικοδόμηση ως εξής: «Μα, όταν λέμε ανοικοδόμηση, εννοούμε τις πιο ριζικές, τις πιο βαθιές και τις πιο ριζοσπαστικές μεταβολές στην κοινωνική και εθνική μας ζωή, εννοούμε την πιο δυνατή και με τα πιο σύγχρονα τεχνικά μέσα εκμετάλλευση του πλούτου μας, την ενεργητική αξιοποίηση της εργασίας του μέσα στους ανώτατους αποδοτικούς όρους, τη μετατροπή της Ελλάδας σε βιομηχανική χώρα, την αποκατάστασή της σε ανώτερα επίπεδα υλικού και πνευματικού βίου, γιατί μόνο μέσα απ' αυτές τις μεταβολές μπορεί να φτάσει η χώρα σ' ένα πραγματικό σοσιαλιστικό καθεστώς» (τεύχος 12/30 - 11- 1945).

Για τον «ΑΝΤΑΙΟ» θα μπορούσαμε να αφιερώσουμε σελίδες και σελίδες. Ιδιαίτερα, μάλιστα, για τις επιστημονικές μελέτες που φιλοξένησε, με τις οποίες συντρίφτηκε ολοκληρωτικά η θεωρία της ψωροκώσταινας και της μεγάλης ιδέας. Ομως, ας σταματήσουμε εδώ. Τα όσα αναφέραμε δείχνουν πεντακάθαρα τι ήταν ο «ΑΝΤΑΙΟΣ», τι επιδίωκαν αυτοί που τον δημιούργησαν. Η μελέτη του μας βοηθάει να αντιληφθούμε σε βάθος τη σύγχρονη ιστορία του τόπου μας, να κατανοήσουμε τις βαθύτερες αιτίες των πολιτικών και ταξικών συγκρούσεων της δεκαετίας του '40, το αποτέλεσμα των οποίων σημάδεψε τη μετέπειτα πορεία της χώρας και καθορίζει μέχρι σήμερα τη ζωή μας. Υπό αυτήν την έννοια, αλλά και λόγω της επιστημονικής πληρότητας του περιεχομένου του, ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» παραμένει επίκαιρος όσο ποτέ, αφού οι κοινωνικές αντιθέσεις που τον γέννησαν είναι υπαρκτές και αναλλοίωτες.