Το σταμάτημα της ιστορικής παρουσίασης στις μέρες πριν από την Απελευθέρωση αποσκοπεί σε μια επαναλαμβανόμενη ιστοριογραφική λαθροχειρία. Ο εκθειασμός της ηρωικής διαδρομής του ΕΑΜ, των αγώνων και των θυσιών δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων με μπροστάρηδες τους κομμουνιστές, χρησιμοποιείται ως εμπόδιο στην εξαγωγή ιστορικών συμπερασμάτων για τις αιτίες της ήττας και διδαγμάτων χρήσιμων για τη σημερινή ενίσχυση της ταξικής πάλης. Το παραπάνω γίνεται ακόμα φανερότερα στο άρθρο του Αρτέμη Ψαρομήλιγκου με τίτλο «Το δίλημμα: Συντριβή ή μέτωπο». Αρχικά, ο συγγραφέας υπονοεί ότι μια διαφορετική πολιτική γραμμή του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που θα έθετε στο επίκεντρο την κατάκτηση της εργατικής εξουσίας, θα σήμαινε την άρνηση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και θα είχε καταστροφικές συνέπειες για τον αντιφασιστικό αγώνα. Στη συνέχεια ταυτίζει συλλήβδην μια τέτοια άποψη με τον τροτσκισμό, αποκρύβοντας τεχνηέντως τις πολλαπλές μεταλλάξεις της στάσης του ίδιου του Τρότσκι και πολύ περισσότερο των ποικίλων τροτσκιστικών ομάδων απέναντι στο φασισμό και στον πόλεμο. Και καταλήγει: «Σήμερα, 75 χρόνια μετά τη λήξη του Β΄ ΠΠ, αναλογιζόμαστε με τρόμο ποια θα ήταν η έκβασή του εάν το βάρος της αντιμετώπισης του ναζισμού έπεφτε στις πλάτες των ολιγομελών και πολυδιασπασμένων τροτσκιστικών ομάδων, χωρίς την εμπλοκή της "σοβιετικής γραφειοκρατίας" και της "μπουρζουάδικης δημοκρατίας"»⁴. Ολα στο μπλέντερ, λοιπόν, ώστε υπό την επίκληση του συναισθηματικού φορτίου για τις τεράστιες θυσίες της ΕΣΣΔ και των Κομμουνιστικών Κομμάτων να προχωρά και η υπεράσπιση της αστικής δημοκρατίας, αποκομμένης από το καπιταλιστικό περιεχόμενό της. Ετσι και αλλιώς, για τον συγγραφέα του άρθρου, ένας θα μπορούσε να είναι ο τελικός σκοπός του ΕΑΜ και αυτός δεν ήταν άλλος από την αποκατάσταση της αστικής δημοκρατίας, δηλαδή της δικτατορίας του κεφαλαίου, αφού σε διαφορετική περίπτωση αυτό δεν θα είχε καμιά απήχηση: «Η κατανόηση των πολιτικών συμμαχιών και των μετώπων αμφισβητεί διατυπώσεις του τύπου "το ΕΑΜ στις παραμονές της απελευθέρωσης ήταν πλειοψηφικό στον ελληνικό λαό και θα μπορούσε να καταλάβει την εξουσία". Ομως, τα προγράμματα, οι συμμαχίες, ακόμα και τα συγκεκριμένα πρόσωπα που προσχωρούν σε αυτές προσδίδουν στα μετωπικά σχήματα μαζικό - ή όχι - χαρακτήρα. Δεν ήταν λοιπόν δεδομένη η πλειοψηφία του ΕΑΜ. Και θα ήταν παράλογο να υποθέσουμε ότι η πρωτοφανής απήχησή του θα ήταν η ίδια εάν το ΚΚΕ είχε ακολουθήσει μια "στενή" πολιτική συμμαχιών»⁵.

Φυσικά, τα ιστορικά γεγονότα διαψεύδουν τις απόψεις του συγγραφέα. Και αυτό διότι, αν και η πολιτική γραμμή του αντιφασιστικού μετώπου και η πρόταξη της συμμαχίας των κομμουνιστών με αστικές πολιτικές δυνάμεις αποτέλεσαν τη συνισταμένη της δράσης των κομμουνιστών σε όλες τις χώρες, αυτό δεν οδήγησε στην ίδια μαζικοποίηση των εθνικοαπελευθερωτικών μετώπων ούτε, πολύ περισσότερο, στην ίδια μαζικοποίηση των Κομμουνιστικών Κομμάτων. Αντίθετα, παρά τον ηρωισμό των κομμουνιστών, σε αρκετές χώρες τόσο τα εθνικοαπελευθερωτικά μέτωπα όσο και η αντίσταση στη φασιστική κατοχή παρέμειναν μειοψηφικό φαινόμενο. Επομένως, για να κατανοήσουμε τη μαζικοποίηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ είναι απαραίτητο να εξετάσουμε τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Ελλάδα, λίγο μετά την επιβολή της τριπλής φασιστικής κατοχής. Τότε, σημειώθηκε μια βαθιά διάσπαση στους κόλπους της αστικής τάξης. Η κυρίαρχη μερίδα της αστικής τάξης και το αντίστοιχο πολιτικό προσωπικό επέλεξαν τη συμμαχία με τη Μ. Βρετανία και ακολούθησαν το βρετανικό στρατό στη Μέση Ανατολή. Ενα μικρότερο μέρος της αστικής τάξης και του αστικού πολιτικού κόσμου παρέμεινε στη χώρα και συνεργάστηκε με τις δυνάμεις Κατοχής. Ενα τρίτο κομμάτι παρέμεινε στη χώρα, συνεχίζοντας τις επωφελείς οικονομικές δοσοληψίες με τις αρχές Κατοχής και αναμένοντας έναν ευνοϊκότερο συσχετισμό στο μέλλον ή ιδρύοντας ολιγομελείς αντιστασιακές οργανώσεις, χωρίς καμία αξιόλογη δράση. Το σύνολο της αστικής τάξης εγκατέλειψε την εργατική τάξη και το λαό. Ολα αυτά, ενώ η Κατοχή όξυνε σε πρωτοφανή βαθμό την ταξική εκμετάλλευση, οδηγώντας στη λιμοκτονία εκτεταμένες εργατικές και φτωχές λαϊκές μάζες, όπως και μεσοαστικά στρώματα στις πόλεις, φαινόμενο που δεν παρατηρήθηκε με την ίδια ένταση στις κατακτημένες χώρες. Οι νέες συνθήκες μείωναν αντικειμενικά τις δυνατότητες της αστικής τάξης να οικοδομεί κοινωνικές συμμαχίες, την ίδια στιγμή που η βίαιη προλεταριοποίηση μεγάλου μέρους μεσαίων στρωμάτων αύξανε τους πιθανούς συμμάχους της εργατικής τάξης. Ως συνέπεια, τα αστικά κόμματα, των οποίων οι δεσμοί με τις λαϊκές και εργατικές μάζες είχαν ήδη διαρραγεί εξαιτίας της στήριξής τους στη δικτατορία του Μεταξά, είδαν το κύρος τους να κατακρημνίζεται. Ταυτόχρονα, κατέρρεε ο βασικός κορμός της μεσοπολεμικής αντικομμουνιστικής προπαγάνδας, που παρουσίαζε την αστική τάξη ως εγγυητή της εθνικής ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας και τους κομμουνιστές ως εθνοπροδότες, αφού πλέον συγκρουόταν με την εφιαλτική εμπειρία των εργατικών και λαϊκών μαζών. Πόσο μάλλον όταν οι τελευταίες έβλεπαν τις λιγοστές δυνάμεις των κομμουνιστών να επιδίδονται σε έναν λυσσαλέο αγώνα οργάνωσης της Αντίστασης. Στην οργάνωση της Αντίστασης μηδαμινή ήταν η συμμετοχή της «μπουρζουάδικης δημοκρατίας». Οπως υποστήριζε ο Hobsbawm, τα αντιστασιακά κινήματα κατά του φασισμού «όφειλαν πολύ περισσότερα στα Κομμουνιστικά Κόμματα απ' όσα αυτά ήταν πρόθυμα να ισχυριστούν εκείνη την εποχή, ή οι εχθροί τους να παραδεχτούν μετέπειτα»⁶. Το ίδιο ίσχυσε σε μεγαλύτερο βαθμό στη χώρα μας. Οπως σωστά επισημαίνεται στο άρθρο του Γιάννη Σκαλιδάκη με τίτλο «Το πολιτικό μέτωπο του ΕΑΜ και η ΠΕΕΑ», ελάχιστοι αστοί πολιτικοί των μεσοπολεμικών κομμάτων, έστω και ως μεμονωμένα πρόσωπα, δέχτηκαν να πάρουν μέρος στο ΕΑΜ⁷ και οι περισσότεροι από αυτούς το έκαναν μόλις ήταν φανερό ότι η πλάστιγγα του πολέμου έγερνε οριστικά εις βάρος των δυνάμεων του φασιστικού Αξονα, δηλαδή όταν πλέον η ανασυγκρότηση και η μαζικοποίηση του ΚΚΕ και η αντίστοιχη μαζικοποίηση του ΕΑΜ ήταν γεγονός. Από την άλλη, η σύμπλευση οπαδών των παλιών αστικών κομμάτων ή κατώτερων στελεχών δεν σήμαινε την πολιτική μετατόπιση του αστικού πολιτικού κόσμου, αλλά σηματοδοτούσε όλο και εντονότερα το αντικειμενικό γεγονός ότι όλο και πιο πλατιά κοινωνικά στρώματα ένιωθαν τα συμφέροντά τους να βρίσκονται στην ίδια ταξική όχθη με αυτά της εργατικής τάξης και άρα κοντύτερα στα σχέδια της πολιτικής της πρωτοπορίας, του ΚΚΕ. Περιορισμένη όμως ήταν και η συμβολή των σοσιαλδημοκρατικών δυνάμεων, οι οποίες ναι μεν συμμετείχαν στην ίδρυση του ΕΑΜ, αλλά χαρακτηρίζονταν από μηδαμινή πολιτική απήχηση και από την παντελή έλλειψη ενός πανελλαδικού οργανωτικού δικτύου. Αυτό συνέβαλε θετικά στην κλιμάκωση της πολιτικής απήχησης του ΚΚΕ. Στην ίδια κατεύθυνση και γενικότερα τη ριζοσπαστικοποίηση των εργατικών - λαϊκών δυνάμεων συνέδραμε και η διάλυση του αστικού στρατού στο εσωτερικό της χώρας, αφού αυτή αφαιρούσε από την αστική τάξη τη δύναμη της καταστολής και επέτρεπε τον απεγκλωβισμό στρατιωτικών στελεχών που περνούσαν στον ΕΛΑΣ. Επιπλέον, από ένα σημείο και ύστερα η αντεπίθεση του Κόκκινου Στρατού ενίσχυσε καθοριστικά την πολιτική επιρροή του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, που σωστά θεωρήθηκαν από τον ελληνικό λαό οι πολιτικοί σύμμαχοι της ΕΣΣΔ στην Ελλάδα, ενώ την ίδια περίοδο η ήττα του ναζιστικού στρατού στο Ανατολικό Μέτωπο επιδρούσε και στην αποδυνάμωση της κατοχικής δύναμης στη χώρα μας. Ολα τα προηγούμενα και πολλά ακόμα (που δεν μπορούν να συμπεριληφθούν στο παρόν άρθρο, αλλά καταγράφονται συστηματικά στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1918 - 1949) δεν συμβαδίζουν φυσικά με ιστοριοδιφικές αναλύσεις στα όρια του μεταμοντέρνου που προσπαθούν να «κατανοήσουν» κοινωνικά φαινόμενα και τις πολιτικές συμμαχίες μέσα από την προσχώρηση συγκεκριμένων προσώπων.

Η δράση του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και όλων των ΕΑΜικών οργανώσεων αναμφίβολα κατόρθωσε να ανατρέψει σε σύντομο διάστημα τους πολιτικούς και κοινωνικούς - ταξικούς συσχετισμούς δυνάμεων, τη στιγμή που η προέλαση του Κόκκινου Στρατού έκανε φανερό το επικείμενο τέλος του πολέμου. Σημειώνεται στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1918 - 1949: «Η δράση κατά της ξένης κατοχής ήταν συνυφασμένη με το ταξικό συμφέρον κάθε κοινωνικής δύναμης. Ο απελευθερωτικός αγώνας ή θα συνδεόταν με την κατάκτηση - εδραίωση της εργατικής εξουσίας και των συμμάχων της (...) ή θα οδηγούσε στην εδραίωση της αστικής εξουσίας...»⁸. Μπροστά σε αυτό το δίλημμα, οι αστικές δυνάμεις ξεπέρασαν τις αντιθέσεις τους και επιδόθηκαν σε έναν αγώνα ζωής ή θανάτου για τη μεταπολεμική αποκατάσταση της αστικής εξουσίας. Οπως ενδεικτικά σημειώνει για τον ΕΔΕΣ ο Βαγγέλης Τζούκας στο άρθρο του με τίτλο «Η αντίπερα όχθη», «το αμέσως επόμενο βήμα ήταν η απόπειρα δημιουργίας μονάδων που να είναι έτοιμες να συμμετάσχουν σε επιχειρήσεις εναντίον των κατοχικών στρατευμάτων αλλά και του ΕΛΑΣ, αν και την περίοδο εκείνη είχε τεθεί σε εφαρμογή η "συμφωνία κυρίων" με τα γερμανικά στρατεύματα εκ μέρους του Ζέρβα για την αποφυγή δράσης εναντίον τους»⁹. Η στάση του ΕΔΕΣ ήταν μόνο ένα κομμάτι του σχεδίου αποκατάστασης της αστικής εξουσίας. Υπό την αιγίδα και την επίβλεψη του βρετανικού ιμπεριαλισμού, πραγματοποιήθηκαν προσπάθειες συνένωσης του αστικού πολιτικού κόσμου, αλλά και συνεννόησης ανάμεσα στις ντόπιες δοσιλογικές κυβερνήσεις και την κυβέρνηση του Καΐρου. Η κυβέρνηση Ράλλη ίδρυσε τα Τάγματα Ασφαλείας με την καθοριστική συμβολή στρατιωτικών του Κέντρου (δηλαδή των κατεξοχήν υποστηρικτών της «μπουρζουάδικης δημοκρατίας») και τη σημαντική συμμετοχή του ΕΔΕΣ Αθήνας. Παρόμοιες παραστρατιωτικές οργανώσεις ιδρύθηκαν και χρηματοδοτήθηκαν σε όλη τη χώρα. Η κυβέρνηση του Καΐρου φρόντισε να κλείσει σε στρατόπεδα συγκέντρωσης τη συντριπτική πλειοψηφία των στρατιωτών της Μέσης Ανατολής που στέκονταν στο πλευρό της Αντιφασιστικής Στρατιωτικής Οργάνωσης και του ΕΑΜ, προκειμένου να μετατρέψει ό,τι απέμεινε από το στρατό της Μέσης Ανατολής σε σώμα πραιτοριανών. Φυσικά, το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ αντέδρασαν σε αυτές τις προσπάθειες, αντιμετωπίζοντας όμως τα Τάγματα Ασφαλείας από τη σκοπιά της εθνικής προδοσίας και τις μη γερμανόφιλες αστικές δυνάμεις (ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ κ.ά.) από τη σκοπιά των παρασπονδιών τους στον αντιφασιστικό αγώνα. Δεν φρόντισαν να διαρρήξουν τις σχέσεις τους με τον βρετανικό ιμπεριαλισμό ούτε πρόταξαν το ταξικό περιεχόμενο της σύγκρουσης. Η στάση αυτή σε συνθήκες όξυνσης της ταξικής πάλης αντικειμενικά οδηγούσε τον εργατικό - λαϊκό παράγοντα σε υποχώρηση. Εξάλλου, την ίδια περίοδο, ταυτόχρονα με την τακτική του μαστιγίου ακολουθούνταν και η πολιτική του καρότου. Οι αστοί πολιτικοί επιχείρησαν να δεσμεύσουν το ΕΑΜ στο σχέδιο αποκατάστασης της μεταπολεμικής εξουσίας, επικαλούμενοι την εθνική ενότητα. Η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στη διοίκηση του Βρετανικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής (καλοκαίρι 1943), η αναγνώριση της εξόριστης αστικής κυβέρνησης από το ΕΑΜ με τη Συμφωνία του Λιβάνου (Μάης 1944) αλλά και η δέσμευση του ΕΛΑΣ να μην μπει με τις στρατιωτικές του δυνάμεις στην Αθήνα, όπως συνομολογήθηκε με τη Συμφωνία της Καζέρτας (Σεπτέμβρης 1944) κινούνταν σε αυτήν την κατεύθυνση.

Αυτό που έχει πραγματικά αξία από την πλευρά του εργατικού και του κομμουνιστικού κινήματος είναι το γιατί δεν κατόρθωσε να ανταποκριθεί σε αυτές τις συνθήκες όξυνσης της ταξικής πάλης. Η βασική αιτία πρέπει να αποδοθεί ακριβώς στην επιμονή στην πολιτική της εθνικής ενότητας και της δημοκρατικής ομαλότητας, που εκθειάζουν οι περισσότεροι συγγραφείς των άρθρων. Σημειώνεται στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1918 - 1949: «Αυτή η στρατηγική δεν αποτελούσε ιδιαίτερο φαινόμενο στο ΚΚΕ, αλλά ήταν πρόβλημα του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος (...) Σχετίζεται και με το γεγονός ότι το μεταβατικό μεταρρυθμιστικό Πρόγραμμα, βασικό πολιτικό πρόγραμμα της σοσιαλδημοκρατίας, επιβίωνε και στη στρατηγική της Κομμουνιστικής Διεθνούς με τον έναν ή τον άλλον τρόπο ως στάδιο προετοιμασίας της επαναστατικής κατάκτησης της εξουσίας (...) Η "μεταβατική κυβέρνηση" οδηγούσε στην αντίληψη της αναγκαιότητας κατάκτησης της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας και αυτή με τη σειρά της στη συμπόρευση με κάποιες αστικές δυνάμεις (...) Επιβεβαιώθηκε κυρίως ότι ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό δεν υπάρχει ούτε ενδιάμεση πολιτική εξουσία ούτε "ειρηνικό" πέρασμα από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, αλλά ούτε και "φιλολαϊκή" διαχείριση του καπιταλισμού. Η πάλη των τάξεων είναι αντικειμενική, κι αυτή είναι που, σε συνθήκες επαναστατικής κατάστασης, θα οδηγήσει σε σοσιαλιστική επανάσταση μόνο με τη συνειδητή δράση της ιδεολογικής - πολιτικής εργατικής πρωτοπορίας, του Κομμουνιστικού Κόμματος»¹⁰. Το συμπέρασμα αυτό δεν πηγάζει μόνο από την τραγική εμπειρία της κατάληξης του μεγαλειώδους ΕΑΜικού κινήματος, αλλά από το σύνολο της μεταπολεμικής εμπειρίας των ΚΚ στην Ευρώπη. Η εμπειρία αυτή απουσιάζει από το άρθρο του πρώην συμβούλου του Τσίπρα Σταύρου Παναγιωτίδη με τίτλο «Μέτωπα παντού». Η Ιστορία έδειξε ότι η μεταπολεμική συμμετοχή τους σε κυβερνήσεις εθνικής ενότητας δεν λειτούργησε ως καταλύτης στη συγκέντρωση των επαναστατικών δυνάμεων, στην ωρίμανση εκείνων των παραγόντων που θα έφερναν στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα της σοσιαλιστικής εξουσίας. Αντίθετα, προσέφερε στον αστικό πολιτικό κόσμο τη στήριξη των πιο συνειδητών εργατικών - λαϊκών μαζών, που του ήταν απαραίτητη προκειμένου να ξεπεράσει το σκόπελο του κλονισμού της αστικής εξουσίας. Ως συνέπεια, και η αστική εξουσία σταθεροποιήθηκε, και τα ΚΚ διαβρώθηκαν από τις οπορτουνιστικές παρεκκλίσεις που τροφοδοτήθηκαν από τη συμμετοχή τους σε αυτές τις κυβερνήσεις.

Οταν λοιπόν οι συγγραφείς δεν στέκονται στη συνέχεια της ΕΑΜικής Αντίστασης και έμμεσα διαφωνούν με τα προηγούμενα συμπεράσματα, ουσιαστικά επιχειρούν για μια ακόμα φορά να δεσμεύσουν τους κομμουνιστές και συνολικότερα το εργατικό - λαϊκό κίνημα σε μία από τις αστικές πολιτικές της εποχής και συγκεκριμένα σε αυτήν του ΣΥΡΙΖΑ. Γι' αυτό και μεταχειρίζονται την ΕΑΜική Αντίσταση ως «πτώμα». Από την άλλη πλευρά, για τους κομμουνιστές, η ΕΑΜική Αντίσταση και συνολικά η ταξική πάλη στη διάρκεια της κρίσιμης δεκαετίας του 1940 αποτελεί παρακαταθήκη για τους αγώνες του σήμερα και του αύριο, με την προϋπόθεση ότι η ακριβοπληρωμένη σε αίμα και θυσίες πείρα χρησιμοποιείται για την εξαγωγή χρήσιμων ιστορικών διδαγμάτων, τα δύο σημαντικότερα εκ των οποίων είναι: 1. Οτι ο μαζικά οργανωμένος και εξοπλισμένος λαός είναι σε θέση να ανατρέψει ακόμα και τον πιο αρνητικό συσχετισμό δυνάμεων. Οταν την επαύριο της Κατοχής, οι λίγοι κομμουνιστές εξόριστοι απέδρασαν από τις φυλακές και τις εξορίες, κανείς δεν θα μπορούσε να υποθέσει ότι μόλις μέσα σε τρία χρόνια οι ανίκητες σιδερόφραχτες στρατιές του Χίτλερ και οι συνεργάτες τους θα αδυνατούσαν να ξεμυτίσουν έξω από μια μικρή περίμετρο στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. 2. Ο αγώνας της ΕΑΜικής Αντίστασης θα μπορούσε να δικαιωθεί μόνο αν βάδιζε ως το τέλος, αν οδηγούσε σε συνολική ανατροπή της αστικής εξουσίας, σε κατάκτηση και εδραίωση της σοσιαλιστικής εξουσίας.

Παραπομπές

1. Ενθετο «Documento», σελ. 37.

2. Ο.π., σελ. 40.

3. Ρόζα Λούξεμπουργκ, «Μαζική απεργία, κόμμα, συνδικάτα», εκδ. «Εργατική Δημοκρατία», Αθήνα, 1997, σελ. 55-56.

4. Ενθετο «Documento», σελ. 73

5. Ο.π., σελ. 73.

6. Eric Hobsbawm, «Οι επαναστάτες», εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα, 2008, σελ. 34.

7. Ενθετο «Documento», σελ. 9-10.

8. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, τόμ. Β1, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2018, σελ. 489.

9. Ενθετο «Documento», σελ. 54.

10. Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1918-1949, ό.π., σελ. 489-490.