Δυο είναι τα κύρια χαρακτηριστικά των σημερινών αναπτυγμένων κοινωνιών, όσο αδόκιμος και ασαφής μπορεί να είναι ο όρος «αναπτυγμένες». Από τη μια πλευρά, η αναμφισβήτητη κοινωνική παραγωγή πλούτου. Ανεξάρτητα πώς αυτή πραγματοποιείται και πώς διανέμεται ο πλούτος αυτός, είναι γεγονός ότι κυρίως μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο παρατηρήθηκε στις χώρες του Βορρά (Ευρώπη, Αμερική, Καναδάς) τεράστια οικονομική μεγέθυνση. Από την άλλη πλευρά, στις ίδιες χώρες, το καπιταλιστικό μοντέλο είχε ως αποτέλεσμα την κοινωνική παραγωγή κινδύνων, κυρίως για το περιβάλλον. Κινδύνων, που δεν είναι πάντα ορατοί ή, ακόμα κι αν είναι, παραμένουν ασαφείς ή δυσδιάκριτες οι επιπτώσεις τους. Είναι πολύ δύσκολο να κατανοήσει κάποιος τι επιπτώσεις, λ.χ., μπορεί να υπάρξουν με τη δραματική μείωση της βιοποικιλότητας στα δάση βροχής ή την καταστροφή κάποιων βιοτόπων σε μια περιοχή. Πόσο, όμως, αναπτυγμένη μπορεί να χαρακτηριστεί μια κοινωνία, η οποία καταστρέφει, στο όνομα της μεγέθυνσης, δηλαδή ουσιαστικά του κέρδους του κεφαλαίου, τους φυσικούς της πόρους, ναρκοθετώντας το αύριο του πλανήτη; Ερωτήματα, που μόνο το δίδυμο Ανδρουλάκη - Ανδριανόπουλου μπορεί να υπερασπιστεί, έστω και με τη συμβολή του κ. Αλογοσκούφη...

Το σίριαλ με την εξεύρεση των χώρων υγειονομικής ταφής των απορριμμάτων συνεχίζεται κι όπως όλα δείχνουν θα δούμε πολλά επεισόδια ακόμα. Κάτι σαν τη «Λάμψη» του Φώσκολου. Είκοσι χρόνια «σοσιαλισμού» από το ΠΑΣΟΚ και δε βρέθηκε λύση. Πόσο γελοίοι φαντάζουν σήμερα, όταν καταφέρονται ενάντια στους εταίρους τους, της ΝΔ, και μιλώντας για ανικανότητα επίλυσης του εν λόγω ζητήματος!

Σε όλους τους τόνους, έχει ειπωθεί ότι η χωματερή των Λιοσίων έχει φτάσει στα όριά της. Αλλά δεν ιδρώνει το αυτί κανενός υπευθύνου. Να σημειώσουμε ότι η χωματερή αυτή είναι η μεγαλύτερη της Ευρώπης. Και κάτι ακόμα: Στη Σουηδία μια χωματερή κλείνει όταν συγκεντρώσει απορρίμματα που αντιστοιχούν με την εισροή ενός μήνα στα Λιόσια. Από εμάς ουδέν σχόλιο...

Από τις εκδόσεις «Ατραπός» κυκλοφόρησε πριν από ένα μήνα το παραπάνω βιβλίο κι έρχεται να συμπληρώσει την υπάρχουσα βιβλιογραφία στα ζητήματα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΕ). Ο αριθμός των σχετικών βιβλίων είναι απελπιστικά μικρός (στη χώρα μας) και αντιστρόφως ανάλογος με το ενδιαφέρον των εκπαιδευτικών και των μαθητών. Το συγκεκριμένο βιβλίο δεν πρόκειται για άλλο ένα εγχειρίδιο ΠΕ, τουλάχιστον με την κλασική έννοια. Εκτός από τις θεωρητικές προσεγγίσεις για το επιστημονικό πεδίο της ΠΕ, την ανάλυση των περιβαλλοντικών ζητημάτων και την παρουσίαση των μεθοδολογιών που εφαρμόζονται, παρουσιάζονται αναλυτικά 24 πειραματικά μαθήματα για τα σημαντικότερα ζητήματα και πώς αυτά μπορούν να προσεγγιστούν από τους εμπλεκόμενους με το χώρο της τυπικής εκπαίδευσης. Ενα βιβλίο χρήσιμο για εκπαιδευτικούς, φοιτητές, μαθητές και γονείς.

Γρηγοριάδης Κώστας

Συνεχίζουμε και σήμερα με το δεύτερο μέρος της προσέγγισης της Ρίτας Μαντότο για το περιβάλλον ως επιχείρηση. Ενα ζήτημα το οποίο είτε δε συζητείται συχνά, είτε εμφανίζεται με την επωνυμία «πράσινος καπιταλισμός», ο οποίος θα επιλύσει (και) τα περιβαλλοντικά ζητήματα που απασχολούν σήμερα την παγκόσμια κοινότητα. Δηλαδή μ' άλλα λόγια πρώτα δημιουργούμε τα προβλήματα και έπειτα προσφέρουμε λύσεις. Κι αν κάποια από αυτά είναι πλέον μη αναστρέψιμα εναγκαλιζόμαστε διάφορα ιδεολογήματα τύπου «θεωρία της γαίας», όπου η γη εμφανίζεται ως ένας ενιαίος ζωντανός οργανισμός, ο οποίος με τους δικούς του μηχανισμούς θα βρει τις απαραίτητες και αναγκαίες ισορροπίες, έτσι ώστε να μην καταστραφεί. Το θέατρο του παραλόγου, δηλαδή, με στόχο τα κέρδη των επιχειρήσεων και τη θεοποίηση της αγοράς.

Είναι γνωστό ότι η παραγωγή και η κατανάλωση είναι διαδικασίες μεταμόρφωσης των υλικών, τα οποία στο τέλος του κύκλου μετατρέπονται σε απορρίμματα σε στερεά, υγρή ή αέρια μορφή. Από την άποψη αυτή είναι άκρως σημαντική η γνώση για τις ακριβείς ποσότητες και κυρίως τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των ουσιών που αποβάλλονται στο περιβάλλον. Απολογισμός δύσκολος, ο οποίος για λόγους κυρίως πολιτικής δεν ακολουθείται από τις περισσότερες χώρες. Οι κλασικές περιβαλλοντικές πολιτικές που έχουν προταθεί μέχρι σήμερα αποσκοπούν να περάσουμε από το στάδιο της επεξεργασίας και της αποθήκευσης σ' αυτό της αποκατάστασης και της ανακύκλωσης. Κι αυτό γιατί είναι σαφές πλέον ότι η φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος έχει φτάσει σε οριακά επίπεδα. Αρκετοί πλέον είναι οι συγγραφείς, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι «το κύριο πρόβλημα σήμερα δεν είναι ούτε η έλλειψη πόρων, ούτε η αύξηση του πληθυσμού της Γης, αλλά η αδυναμία του περιβάλλοντος να απορροφήσει τα υπολείμματα της ανθρώπινης δραστηριότητας» (Bresso, M., 1988). Η επεξεργασία των απορριμμάτων υπό την έννοια της ταφής, ουσιαστικά, λειτουργεί απλά ως η μετατροπή της μορφής τους, άρα το πρόβλημα παραμένει. Οι επεξεργασίες καθαρισμού των υδάτινων πόρων ή του αέρα αυξάνει τα στερεά ή λασπώδη απορρίμματα, επιβαρύνοντας το έδαφος που ουσιαστικά είναι ο τελικός αποδέκτης.

Ετσι η συζήτηση σήμερα στρέφεται στο πώς θα επιτευχθεί η μετατροπή των απορριμμάτων σε αγαθά με χρησιμότητα, τα οποία θα επανεισαχθούν στην αγορά. Με όρους της αγοράς, αυτό θα συμβεί, αν το κόστος της ανακύκλωσης είναι χαμηλότερο από το κόστος των πρώτων υλών. Είναι αυτονόητο ότι η ορθή προσέγγιση είναι το κοινωνικό κριτήριο στις παραπάνω διαδικασίες κι όχι τα συγκριτικά κόστη με καθαρά οικονομικά όρους.Η ρεφορμιστική αριστερά και οιτεχνοκράτες οικολόγοι εμμένουν στο μοντέλο της ανακύκλωσης,με κύριο επιχείρημα τον περιορισμό της άντλησης των μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων. Είναι αλήθεια ότι χρησιμοποιώντας όλο και μεγαλύτερες ποσότητες ενέργειας μπορούμε να εξορύξουμε ορυχεία με χαμηλή περιεκτικότητα μεταλλευμάτων, η ζήτηση των οποίων αυξάνεται συνεχώς. Αρα, η ανακύκλωση δίνει απάντηση και στην ενεργειακή διάσταση και στη σπανιότητα των πόρων. Ομως, με το πρότυπο αυτό, ακόμα κι αν το υιοθετήσουμε, δεν κάνουμε τίποτα άλλο από το να μεταθέτουμε πιο μακριά το χρονικό όριο του προβλήματος της «καθαρής κατανάλωσης», διότι δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι η ανακύκλωση δεν μπορεί να είναι πλήρης (Georgescu, N., 1988).

Η ανακύκλωση δεν μπορεί να δώσει οριστική απάντηση στο ζήτημα των απορριμμάτων και η υιοθέτησή της απλά σχετίζεται με νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Η αλλαγή του καταναλωτικού προτύπου είναι η μοναδική διέξοδος. Με την παραγωγή άρα και την επιλογή ανθεκτικότερων προϊόντων και φυσικά με υλικά φιλικότερα προς το περιβάλλον. Ομως, η πρόταση αυτή ουσιαστικά βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος, διότι θέτει υπό αμφισβήτηση το δόγμα της απεριόριστης ανάπτυξης και της καταναλωτικής κουλτούρας. Η κριτική σε κάθε διαφορετική άποψη προς το υπάρχον καταναλωτικό πρότυπο αντιμετωπίζεται με επιχειρήματα του τύπου, ότι ουσιαστικά οδηγούμαστε σε οπισθοδρόμηση και πρωτογονισμό. Το ζήτημα που τίθεται, όμως, είναι η απάρνηση και η απελευθέρωση από την κατανάλωση, η οποία ταυτίζεται με τον «πλούτο» και την «ισχύ». Το ζητούμενο δεν είναι ο αριθμός των ηλεκτρικών ειδών που έχουμε στο σπίτι μας, αλλά οι διαπροσωπικές σχέσεις και ο ρόλος που έχουν στη ζωή μας η τέχνη, η δημιουργικότητα, η κουλτούρα, η δράση μας για τα κοινά κτλ. Πιο απλά: Η επιλογή μας σε καμία περίπτωση δεν έχει να κάνει με διλήμματα του τύπου: «Ευχάριστη» κατανάλωση ρυπογόνων προϊόντων ή σπηλαία της προϊστορίας. Αλλά, ανάμεσα στη δυσάρεστη και συχνά επικίνδυνη χρήση καταναλωτικών αγαθών που το κεφάλαιο μάς έχει μετατρέψει σε σκλάβους (κλασικό παράδειγμα το αυτοκίνητο) κι έναν πιο ευχάριστο (και υγιή) τρόπο ζωής. Η τεχνολογία μπορεί να οδηγήσει στην ουσιαστική απελευθέρωση του ανθρώπου κι όσοι ταυτίζουν εκείνους που υιοθετούν την αλλαγή του καταναλωτικού προτύπου με αναχρονιστές και εχθρούς της τεχνολογίας είναι ή αδαείς ή επικίνδυνοι παραμορφωτές της πραγματικότητας. Είναι παραφροσύνη να πετάμε κάποιο ρούχο ή ένα προϊόν, ενώ εξακολουθούν να εξυπηρετούν το σκοπό τους, για λόγους μόδας ή επίδειξης δύναμης. Η Μ. Bresso το χαρακτηρίζει ως βιοοικονομικό έγκλημα. Ολα τα παραπάνω βέβαια είναι αδύνατο να υιοθετηθούν από το υπάρχον σύστημα. Κι όπως χαρακτηριστικά γράφει η Ρ. Μαντότο«Υπάρχει η τάση να αποκλειστεί η διατήρηση, ενώ η διαφήμιση ωθεί στην αντικατάσταση μέσα από τη δημιουργία προϊόντων φαινομενικά καλύτερων και στηριγμένη σε περιθωριακά χαρακτηριστικά».