Το παράδειγμα της «Ηθικής Τράπεζας» συζητείται με πολύ ενδιαφέρον τελευταία στους κόλπους των ελληνικών λεγόμενων «Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων» (ΜΚΟ). Εντάσσεται σε αυτό που ονομάζεται «κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία». Πρόκειται για ένα ιδεολόγημα σοσιαλδημοκρατικής προέλευσης, με βάση το οποίο οι άνθρωποι στα πλαίσια του καπιταλισμού είναι δυνατόν να εργάζονται και να καταναλώνουν για την ευημερία των ίδιων και των συνανθρώπων τους, και όχι για το κέρδος.

Βασική ιδέα είναι ότι ανάμεσα στο δίπολο «κράτος - αγορά» υπάρχει ένας τρίτος πόλος, η κοινωνική οικονομία, φορέας της οποίας είναι η κοινωνία των πολιτών, οι θεσμοί των οποίων γεμίζουν το κενό που αφήνει η αποτυχία της αγοράς και της κυβέρνησης.

Πρόκειται, ουσιαστικά, για μια μάσκα, προκειμένου το ιδιωτικό κεφάλαιο να μπει σε τομείς της οικονομίας, με τη μορφή μιας συλλογικότητας, τάχα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Είναι η εφαρμογή μιας πολιτικής διαχείρισης για την άμβλυνση της οξύτητας λαϊκών προβλημάτων, τα οποία μαστίζουν εξαθλιωμένα τμήματα του λαού σε συνθήκες που και αυτή η λεγόμενη κοινωνική πολιτική του αστικού κράτους εναποτίθεται στους ιδιώτες καπιταλιστές. Ετσι, με την οργάνωση της λεγόμενης «κοινωνικής οικονομίας», οι ιδιώτες κι οι επιχειρηματίες μέσα από τις ΜΚΟ και άλλους συνεταιρισμούς ή φορείς θα εισβάλλουν επενδυτικά σε τομείς, όπως η Υγεία, η Παιδεία, η Πρόνοια. Με τη μορφή δήθεν «αυτοοργάνωσης» των ανθρώπων, θα αξιοποιούν την εθελοντική εργασία και θα την επεκτείνουν, αφού θα επενδύουν «κοινωνικά ευαίσθητα».

Και τι δε γράφτηκε από τα ΜΜΕ που κατέχουν οι επιχειρηματίες, και από τις εφημερίδες - φορείς του οπορτουνισμού. «Ποπολάρων bank», ο τίτλος της «Εποχής», και ανάμεσα σε άλλα σημείωνε το ρεπορτάζ: «Και τράπεζα και ηθική; Και τράπεζα και κίνημα; Και τράπεζα και υπόδειγμα δημοκρατίας και διαφάνειας; Μια τράπεζα από τα κάτω; Μια τράπεζα No Global που συμμετέχει στο Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ και στα αντιρατσιστικά φεστιβάλ; Φαίνεται σχήμα οξύμωρο ή ουτοπία. Ωστόσο είναι πραγματικότητα, αποδεικνύοντας ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός όχι μόνον ως διακήρυξη».

Γράφτηκε ακόμα: «Ηθική τράπεζα: Κι όμως υπάρχει» («Αυγή», 20/3/2009), «Θέλουμε μια τράπεζα με συνείδηση» (ΤΑ ΝΕΑ, 6/5/2009), «Δημιουργούν τράπεζα με κεφάλαιο ...τον άνθρωπο» (Εθνος, 22/3/2009), «Μια Ηθική τράπεζα αντίδοτο στην κρίση» (Καθημερινή, 17/3/2009), «Βγαίνουν κέρδη και χωρίς ρίσκο» (Ελευθεροτυπία, 22/3/2009), «Διαφάνεια και συμμετοχή τα μυστικά επιτυχίας της Ηθικής τράπεζας» («Αυγή», 22/3/2009).

Τι νόημα βγαίνει από όλα τα ρεπορτάζ; Οτι και τα κέρδη καλώς κάνουν και υπάρχουν, αλλά και οι ανθρώπινες ανάγκες γίνεται να ικανοποιηθούν πλάι στα κέρδη. Ο καπιταλισμός έχει κι ένα ανθρώπινο πρόσωπο. Οι οικονομικές κρίσεις δεν είναι σύμφυτες με τον καπιταλισμό, είναι θέμα διαχείρισης. Απόδειξη, η «Ηθική Τράπεζα», η οποία δεν έχει «τοξικές αξίες», μόνο διαφανή τραπεζικά προϊόντα και έτσι, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει με τις άλλες τράπεζες που σήμερα γνωρίζουν σοβαρότατη κρίση, οι καταθέσεις στην Ηθική Τράπεζα αυξάνονται αλματωδώς, υπογραμμίζει η «Αυγή».

Το εγχείρημα αυτό ξεκίνησε το 1994 από 22 λεγόμενους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς (περιβαλλοντικές οργανώσεις, κοινωνικοπολιτιστικούς συλλόγους, δήμους και νομαρχίες), που συνενώθηκαν και το 1998 συγκέντρωσαν το απαιτούμενο κεφάλαιο κυρίως απο χρηματοδοτήσεις ευρωενωσιακών προγραμμάτων, και ίδρυσαν την «Ηθική Τράπεζα». Το πρώτο υποκατάστημα άνοιξε στην Πάντοβα και μέσα σ' ένα χρόνο η τράπεζα απέκτησε υποκαταστήματα σε Μιλάνο, Ρώμη, Τρεβίζο, Φλωρεντία, Βιντσέντζα, Μπρέσια.

Η νομική μορφή που επελέγη ήταν της λεγόμενης λαϊκής τράπεζας, όπως λέμε λαϊκός καπιταλισμός. Οι μέτοχοι της τράπεζας είναι οργανωμένοι σε συλλόγους κατά γεωγραφικές περιοχές. Κάθε σύλλογος εκλέγει ένα συντονιστή και οι συντονιστές όλων των συλλόγων απαρτίζουν το συμβούλιο των συντονιστών. Η τράπεζα διοικείται από διοικητικό συμβούλιο, το οποίο αποτελείται αποκλειστικά από μετόχους. Σήμερα υπάρχουν 22 υποκαταστήματα σε διαφορετικές πόλεις της Ιταλίας, με 28.000 μετόχους, εκ των οποίων οι 4.000 είναι νομικά πρόσωπα (μεταξύ αυτών 300 δήμοι και 49 νομαρχίες) και εταιρικό κεφάλαιο που ξεπερνάει τα 20 εκατομμύρια ευρώ, καταθέσεις που ανέρχονται σε 450 εκατομμύρια ευρώ και συμμετοχή σε 2.300 προγράμματα αλληλέγγυας οικονομίας για τα οποία έχει επενδύσει 360 εκατ. ευρώ.

Καταρχήν να πούμε ότι πρόκειται για τράπεζα. Οπως όλες οι τράπεζες στον καπιταλισμό. Οποιον επιθετικό προσδιορισμό κι αν βάλει κανείς μπροστά από τη λέξη «τράπεζα», η ουσία παραμένει η ίδια: Κερδοφορία της τράπεζας μέσω της εκμετάλλευσης των εργαζομένων της - και των εθελοντών που έχει η συγκεκριμένη - και κερδοφορία μέσω της διαχείρισης του τοκοφόρου κεφαλαίου (δάνεια, καταθέσεις κλπ.). Αυτό το υπογραμμίζουν και οι ίδιοι οι ιδρυτές της «Ηθικής Τράπεζας»: «Η τράπεζά μας δεν αλλάζει ως προς τη λειτουργία, αλλά ως προς τη νοοτροπία», είπε στο «Εθνος» (22/3/2009) ο διευθυντής Επικοινωνίας και Ερευνας της «Ηθικής Τράπεζας», Μάουρο Μετζολάρο. Λέει ακόμα: «Η Ηθική Τράπεζα δεν είναι αντίθετη προς τις άλλες τράπεζες, είναι εντός του τραπεζικού συστήματος» («Αυγή», 22/3/2009).

Ποια είναι η διαφορετική «νοοτροπία» της τράπεζας; Βασική αρχή που διέπει την τράπεζα είναι ότι «η πίστωση είναι δικαίωμα όλων και ιδιαίτερα των ασθενέστερων ομάδων που τη χρειάζονται για την άμεση επιβίωσή τους». Μα, το ίδιο ισχυρίζονται και όλοι οι υπόλοιποι τραπεζίτες και μέτοχοι των τραπεζών. Οτι τα λαϊκά στρώματα δικαιούνται την πίστωση, αφού χωρίς αυτή δεν μπορούν να επιβιώσουν, για να αυξάνει το τραπεζικό κεφάλαιο πάνω στις πλάτες τους, με τα επιτόκια κλπ. Βαφτίζουν, δηλαδή, «δικαίωμα» των λαϊκών στρωμάτων, αυτό που το κεφάλαιο έχει ανάγκη.

Αλλη βασική αρχή είναι η «διαφάνεια». Υποτίθεται ότι καθένας μπορεί να ελέγξει, από την ιστοσελίδα της τράπεζας, όλα τα προγράμματα που χρηματοδοτεί και τις επενδύσεις που έχει κάνει. «Με αυτό τον τρόπο, αν καταθέτει κάποιος τα λεφτά του στην τράπεζα ξέρει ακριβώς πού πάνε», λέει ο Μ. Μετζολάρο («Εθνος», 22/3/2009). «Το περιβάλλον μάλιστα είναι μία από τις προτεραιότητες της τράπεζας σε σημείο που συχνά την αποκαλούν "Πράσινη Τράπεζα"». Πρώτα και κύρια, αυτό δεν μπορεί πραγματικά να ελεγχθεί. Επειτα, η ουσία παραμένει η ίδια. Με τα λεφτά των καταθετών χρηματοδοτούνται οι καπιταλιστικές επενδύσεις.

Μάλιστα, μέσα από την «Ηθική Τράπεζα», χρηματοδοτούνται καπιταλιστικές επενδύσεις, σε τομείς όπου το κεφάλαιο δεν έχει εισχωρήσει ακόμα για τα καλά, αλλά φιλοδοξεί να το κάνει χωρίς να προκληθεί η λαϊκή αντίσταση. Αυτήν την αποστολή έρχεται να εκτελέσει η «Ηθική Τράπεζα». Τέτοιοι τομείς είναι το Περιβάλλον, η Πρόνοια, η Παιδεία, η Υγεία κλπ. Με αυτή την έννοια, δεν είναι τυχαίο ότι και φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης συμμετέχουν στην «Ηθική Τράπεζα». Είναι γνωστό, ποιος είναι και θα είναι ο ρόλος της ΤΑ στην εισβολή του κεφαλαίου σε μια σειρά τομείς της κοινωνικής ζωής. Γι' αυτό τονίζεται και από τα στελέχη της τράπεζας ότι οι σύλλογοι, που την αποτελούν, «εργάζονται περισσότερο για τη διάδοση των αρχών και των αντιλήψεων που διέπουν την τράπεζα, παρά για τη διασφάλιση των στενά εννοουμένων συμφερόντων τους».

Ετσι, στην ίδια λογική, η τράπεζα προσανατολίζει τους πελάτες της σε καταναλωτικά δάνεια, που αφορούν κατανάλωση «φιλική προς το περιβάλλον», όπως, για παράδειγμα, ένα υβριδικό αυτοκίνητο, σημειώνεται στο «Εθνος» (22/3/2009). Προσανατολισμός σύμφωνα με τις ανάγκες του κεφαλαίου κάθε χρονική στιγμή, όπως σήμερα, που οι αυτοκινητοβιομηχανίες μαστίζονται από την κρίση, λόγω υπερπαραγωγής, και αναζητούν νέα προϊόντα, νέες επενδύσεις για να διοχετεύσουν τα κεφάλαιά τους, για να αυξήσουν την κερδοφορία τους.

«Δεν είμαστε "ηθικοί", δεν είμαστε "αγνοί"», επισημαίνει ο Μ. Μετζολάρο στην «Αυγή». «Το "ηθικό" παραμένει ο στόχος». Ενας στόχος που στα πλαίσια του νόμου του κέρδους, μέσα στον καπιταλισμό, δεν μπορεί να επιτευχθεί με γνώμονα τις ανάγκες των εργαζομένων και της κοινωνίας. Ηθικό στον καπιταλισμό είναι ό,τι υπηρετεί την αναπαραγωγή του κεφαλαίου.