Ο Δ. Κουτσούμπας με την Αικ. Δελαπόρτα, διευθύντρια του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου

Στα εγκαίνια παρευρέθηκε πολυμελής αντιπροσωπεία της ΚΕ του ΚΚΕ, με επικεφαλής τον ΓΓ της, Δημήτρη Κουτσούμπα, ο οποίος ξεναγήθηκε στην έκθεση. Παρευρέθηκε ακόμα αντιπροσωπεία του ΚΣ της ΚΝΕ, με επικεφαλής τον Νίκο Αμπατιέλο, Γραμματέα του ΚΣ. Επίσης παρευρέθηκε η Λίνα Ποταμιάνου, ανηψιά του Γ. Βαρλάμου.

Στιγμιότυπο από τα εγκαίνια της έκθεσης. Στο βήμα η Ελ. Μηλιαρονικολάκη

Εκ μέρους της ΚΕ του ΚΚΕ μίλησε η Ελένη Μηλιαρονικολάκη, υπεύθυνη του Τμήματος Πολιτισμού, η οποία αρχικά ευχαρίστησε, εκ μέρους της ΚΕ του ΚΚΕ, τους συντηρητές και τους τεχνικούς του Βυζαντινού Μουσείου, τους συντρόφους από την ΤΟ Κατασκευών της ΚΟ Αττικής του ΚΚΕ για την απαραίτητη συμβολή τους στη δημιουργία της έκθεσης, καθώς και όλους εκείνους που χωρίς να λογαριάζουν κόπους συνέβαλαν στη διοργάνωση της έκθεσης. Ακολουθούν εκτενή αποσπάσματα από την παρέμβαση της Ελ. Μηλιαρονικολάκη.

«Ο σημερινός καλλιτέχνης δεν μπορεί να είναι αμέτοχος πρακτικογράφος γεγονότων, ουδέτερος παρατηρητής της ζωής. Γιατί τότε δεν μπορεί να κάνει τέχνη. Αν δε βιώνεις τον τόπο σου και την εποχή σου, αν δε συμμετέχεις ενεργητικά στη ζωή δεν ανθοφορεί η τέχνη. Αυτές οι κατασκευές πως η τέχνη είναι υπερκόσμια, ανήκει στην ουράνια αποστολή της είναι φαρισαϊσμός της αντίδρασης που επιδιώκει τη διάρκεια του παρελθόντος».

Μια από τις προθήκες της έκθεσης με εργαλεία και έργα του Γ. Βαρλάμου

Καθώς θα περιηγείστε στην πλημμύρα των εξαίσιων χρωμάτων του, σ' αυτόν τον κάμπο με τα λουλούδια, που θυμίζει στο σύνολό της η έκθεση, παρακαλούμε να μην ξεχάσετε αυτά τα λόγια. Γιατί τα λουλούδια στο έργο του Βαρλάμου, με το αχνό περίγραμμά τους, αιθέρια και ποιητικά δεν μας επιτρέπουν να τα δούμε με τρόπο νατουραλιστικό. Δεν είναι φωτογραφίες, ένα πιστό αντικαθρέφτισμα της ελληνικής χλωρίδας. Αποτελούν σύμβολα.

Είναι τα λουλούδια που έχει καταγράψει ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος στον κατάλογο των φίλων του, για τη συμπαράσταση που του πρόσφεραν στη ζωή του. Είναι το μπουκέτο οι χειροποίητες παπαρούνες που αναστάτωσαν την ψυχή και γέμισαν με φως το κελί του σκληρά δοκιμασμένου για τις ιδέες του λαϊκού ποιητή Φώτη Αγγουλέ. Είναι το λουλουδάκι του Γιάννη Ρίτσου στο έργο του «Οι Γειτονιές του Κόσμου», που φύτρωσε στα ανεμοδαρμένα βράχια της Μακρονήσου και που οι φορτωμένοι με τις τεράστιες πέτρες δεσμώτες, κάτω από τις βρισιές και τα μαστίγια, έκαναν μισό κύκλο για να μην το πατήσουν, παρότι κάθε περιττό βήμα τούς ήταν αφόρητο. Τα λουλούδια του Βαρλάμου, με λίγα λόγια, είναι εκδήλωση της πιο πλατιάς, της πιο βαθιάς αγάπης για τη ζωή, που γι' αυτήν αξίζει να αγωνίζεται κανείς, είναι οι αγγελιοφόροι του ευτυχισμένου μέλλοντος της ανθρωπότητας. Αλλωστε, για τον Γιώργη Βαρλάμο, «Τέχνη κάνουν μόνο οι οραματιστές που μορφοποιούν το ζωντανό σήμερα και τα ιδανικά του αύριο».

Το λουλούδι, βέβαια, το συναντάμε εδώ και αιώνες σαν θέμα σε πολλά είδη της τέχνης. Τι το ιδιαίτερο εισηγείται άραγε ο Βαρλάμος που να δικαιολογεί την καθιέρωση του χαρακτηρισμού «τα λουλούδια του Βαρλάμου»; Αν αναζητήσουμε μια ερμηνεία στην άψογη τεχνική απόδοσή τους, θα αδικήσουμε τον δημιουργό τους. Γιατί ο Βαρλάμος - αν και βαθύς γνώστης των μυστικών της ζωγραφικής και ιδιαίτερα της χαρακτικής, που καλλιεργώντας συστηματικά όλα τα είδη της, χαλκογραφία, ξυλογραφία, λιθογραφία, έφτασε να του γίνει κάτι σαν το γραφικό του χαρακτήρα, αναπτύσσοντας ένα εντελώς προσωπικό ύφος - θεωρούσε πως η τεχνική στο έργο τέχνης έχει δευτερεύουσα σημασία, είναι απλά το μέσον. Το πρωταρχικό γι' αυτόν ήταν το περιεχόμενο.

Και πραγματικά, τα λουλούδια του Βαρλάμου έχουν κάτι ξεχωριστό. Πρώτα - πρώτα δεν είναι εκείνες οι ακριβές ράτσες λουλουδιών, οι καλλιεργημένες στα ανθοκομεία και προορισμένες για να διακοσμούν τις αυλές και τα σαλόνια των πλουσιόσπιτων. Είναι τα χωνάκια, η κάπαρη, οι καμπανούλες, τα κυκλάμινα, οι παπαρούνες, οι μαργαρίτες, όλα τους απλά, ταπεινά κι άλλες φορές ατίθασα αγριολούλουδα. Τα λουλούδια του Βαρλάμου «παίρνουν το μέρος των φτωχών». Μα ακόμη πιο σημαντικό είναι ότι δεν είναι αποκομμένα από τη φυσική ζωή τους. Ο Βαρλάμος δεν τα ξεριζώνει για να τα βάλει στο βάζο, «προτιμά τα λουλούδια που δεν κακόπαθαν απ' τον άνθρωπο, που ζουν στη ζεστασιά του ήλιου και όχι στην ψυχρότητα του ανθογιαλιού» όπως παρατηρεί στον «Ριζοσπάστη» το 1981 ο κριτικός Νίκος Αλεξίου...

Αναμφισβήτητα, το φόντο, το βάθος μέσα από το οποίο ο Βαρλάμος προβάλλει το θέμα του, παίζει ιδιαίτερο ρόλο όχι μόνο στ' αγριολούλουδά του, αλλά σε μεγάλο μέρος του έργου του, προκαλώντας μέσα από το παιχνίδι των χρωμάτων και τις αντιθέσεις των τόνων διαφορετικές κάθε φορά σκέψεις και συναισθήματα στο θεατή, χαρά, λύπη, μελαγχολία, τραγικότητα, οργή. Αυτό μπορεί να διαπιστώσει κανείς ξεφυλλίζοντας και ένα άλλο σπουδαίο δημιούργημά του, που ένα μικρό δείγμα του φιλοξενείται στις προθήκες της έκθεσής μας. Πρόκειται για την έξοχη εικονογράφηση με 48 ακουαρέλες της έκδοσης με τις επτά σωζόμενες τραγωδίες του Σοφοκλή, που πραγματοποίησε στις αρχές της δεκαετίας του '70 για λογαριασμό ενός ξακουστού για τις καλαίσθητες και αποκλειστικά συλλεκτικές εκδόσεις του, παρισινού εκδοτικού οίκου.

Η βαθιά αυτή αφομοίωση της γλώσσας της αρχαίας τέχνης, του πνεύματος και της τεχνικής της, ήταν προϊόν όχι μόνο της επί ένα σχεδόν χρόνο επίπονης μελέτης του πάνω στα αγγεία του Αρχαιολογικού Μουσείου, αλλά και της λαμπρής προπαρασκευής του μέσα από τη συμμετοχή του μαζί με τους Λουίζα Μοντεσάντου και Νίκο Δαμιανάκη στην ομάδα των επιλεγμένων μαθητών - συνεργατών του πρωτοπόρου θεμελιωτή της ελληνικής χαρακτικής και διευθυντή τότε της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών Γιάννη Κεφαλληνού - σε ένα ιστορικής σημασίας εικαστικό και εκδοτικό κατόρθωμα: Την πιστή χαρακτική αποτύπωση με τη μεικτή μέθοδο της ξυλογραφίας και της χαλκογραφίας των δέκα ωραιότερων στο μουσείο της Αθήνας λευκών αττικών ληκύθων του 5ου π.Χ. αιώνα και την έκδοσή τους το 1956 μετά από τρίχρονο κοπιαστικό πειραματισμό και πυρετώδη εργασία σε ένα μοναδικής ομορφιάς λεύκωμα, μικρό μέρος από το οποίο μπορείτε επίσης να θαυμάσετε στις προθήκες της έκθεσης.

Αν στη ζωγραφική ο Βαρλάμος διακρίθηκε κυρίως στην απεικόνιση λουλουδιών και τοπίων, όπως τα Μετέωρα, στη χαρακτική προσέθετε και τα θέματα της γυναίκας, του έρωτα και του θανάτου.

Φυσικά, από το έργο του Βαρλάμου δεν λείπει και το καταγγελτικό για τα δεινά του καπιταλισμού αντιπολεμικό, αντιφασιστικό, αντιιμπεριαλιστικό περιεχόμενο ή οι αναφορές στην ταξική πάλη, όπως οι έξι συνθέσεις του για το Πολυτεχνείο, που με αφορμή τα 50χρονα από το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απρίλη του 1967 φιλοξενούνται στην έκθεση. Ο Βαρλάμος δεν προσπερνούσε την πολιτική επικαιρότητα, συμμετείχε ενεργητικά στην κοινωνική ζωή, δεν απουσίασε ποτέ από τους μεγάλους λαϊκούς, πολιτικούς αγώνες, όπως και από τους συλλογικούς αγώνες του κλάδου του. Με μεγάλη επιτυχία επιδόθηκε στην τέχνη της πολιτικής αφίσας, όποτε του ζητήθηκε - όπως η πασίγνωστη και βραβευμένη αφίσα του ΚΚΕ το 1981 ενάντια στην ένταξη της χώρας στην τότε ΕΟΚ, που με λιτότητα και ευρηματικότητα εισχωρεί στο νόημα του συνθήματος «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο» - αλλά και στην εικονογράφηση βιβλίων με κοινωνικό και πολιτικό περιεχόμενο. Οντας μάλιστα ένας από τους λίγους χαράκτες που είχαν διεισδύσει στους νόμους της δομικής αισθητικής του βιβλίου - δηλαδή τον τρόπο που πρέπει να σχεδιαστεί ένα βιβλίο ξεκινώντας από το μέγεθός του και την επιλογή του χαρτιού και φτάνοντας έως τα περιθώρια της σελίδας, τη γραμματοσειρά, τις αποστάσεις μεταξύ των γραμμάτων, τα κενά στα διάστιχα κ.ά., έτσι που να ευχαριστεί τον αναγνώστη και να δημιουργεί προδιάθεση αντίστοιχη με το περιεχόμενό του - είχε αναλάβει από το 1992 την αισθητική επιμέλεια των εκδόσεων της «Σύγχρονης Εποχής».

Στο ΚΚΕ οργανώθηκε στα χρόνια της Κατοχής, τότε που ως φοιτητής της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών και μέλος της ΕΠΟΝ συμμετείχε, όπως σχεδόν όλοι οι σπουδαστές στο εργαστήριο χαρακτικής του μαρξιστή Γιάννη Κεφαλληνού, στη νεανική ομάδα του παράνομου καλλιτεχνικού συνεργείου που κάλυπτε τις προπαγανδιστικές ανάγκες της ΕΑΜικής Αντίστασης. Καθήκον της ομάδας των σπουδαστών ήταν να προετοιμάζουν τα κλισέ των κουπονιών και να επιμελούνται την εκτύπωση των φυλλαδίων και των άλλων εντύπων, ενώ τα χαρακτικά και τα σχέδια των προπαγανδιστικών υλικών τα έκαναν απόφοιτοι της σχολής και συχνά επώνυμοι καλλιτέχνες. Η ΕΑΜική Αντίσταση έδωσε στη χαρακτική την ευκαιρία να παίξει το σπουδαιότερο ρόλο απ' όλες τις καλές τέχνες, μετατρέποντας το κοπίδι του χαράκτη σε όπλο το ίδιο επικίνδυνο με εκείνο του πολεμιστή και εμπνέοντας με τα ιδανικά του αγώνα για την κοινωνική απελευθέρωση μαζί με τον Βαρλάμο και μια πληθώρα μετέπειτα ονομαστών εικαστικών, όπως οι Τάσσος, Σεμερτζίδης, Στεφανίδης, Μακρής, Κατράκη, Βασιλείου, Μαγγιώρου, Κορογιαννάκης, Δαγκλής, Σικελιώτης, Γραμματόπουλος και άλλοι πολλοί.

Σ' αυτήν την έμπρακτη απόδειξη του σπουδαίου κοινωνικού ρόλου που μπορεί να παίξει η τέχνη και ειδικότερα η χαρακτική, χρωστά ο Βαρλάμος το πάθος με το οποίο την υπηρέτησε και την υπερασπίστηκε σε όλη τη ζωή του από τα νύχια των εμπόρων, ως την πιο δημοκρατική, την πιο λαϊκή τέχνη, την τέχνη που με μικρό αντίτιμο μπορεί να μπει σε κάθε λαϊκό σπίτι. Ο Βαρλάμος έδωσε προσωπικές και συλλογικές μάχες ενάντια στην εμπορευματοποίηση της τέχνης και τη βαρβαρότητα της καπιταλιστικής αγοράς που καθιέρωσε την αρίθμηση των χαρακτικών αντιτύπων και την καταστροφή της μήτρας τους.

Μετά τα Δεκεμβριανά εγκατέλειψε την Αθήνα μαζί με τους τελευταίους μαχητές του ΕΛΑΣ, διανύοντας με τα πόδια την απόσταση Αθήνα - Κύμη.

Η στράτευσή του στο Κομμουνιστικό Κόμμα, η απέχθεια που έτρεφε για κάθε συμβιβασμό, «ανταμείφθηκε» με την απόρριψή του για τη θέση του καθηγητή της Χαρακτικής στην ΑΣΚΤ και τις τρεις φορές που υπέβαλε υποψηφιότητα, παρότι οι λαμπρές σπουδές του με μεγάλους δασκάλους όπως ο Ουμβέρτος Αργυρός και ο Κωνσταντίνος Παρθένης στη ζωγραφική και ο κορυφαίος και αγαπημένος δάσκαλός του στη χαρακτική Γιάννης Κεφαλληνός, με τον οποίο συνέχισε να συνεργάζεται για πολλά χρόνια, οι μετεκπαιδεύσεις του με υποτροφία του ΙΚΥ στο Παρίσι, οι πολλαπλές βραβεύσεις του στο εξωτερικό και στην Ελλάδα το 1995 από την Ακαδημία Αθηνών και προπαντός οι βαθιές γνώσεις του σε όλα τα είδη της χαρακτικής και το πολύτροπο έργο του, τον είχαν αναδείξει αντικειμενικά ως τον πιο άξιο γι' αυτήν τη θέση, συνεχιστή της ένδοξης παράδοσης του Κεφαλληνού.

Τη γενναιοφροσύνη και την αδιαπραγμάτευτη προσήλωσή του στα ιδανικά και της αξίες του επιβεβαίωσε και με την άρνησή του να αποδεχτεί το μηνιαίο μισθό με τον οποίο η χούντα αποφάσισε το 1973 να επιχορηγήσει 100 καλλιτέχνες για να οικοδομήσει φιλοκαλλιτεχνικό προφίλ, που με ιδιαίτερη περηφάνια δημοσιοποίησε μάλιστα, δηλώνοντας ανάμεσα σ' άλλα πως «τέτοιας μορφής εκλεκτική χορηγία δεν λύνει βασικά προβλήματα των ανθρώπων της τέχνης».

Η τελευταία μεγάλη πράξη της ζωής του ήταν η διαθήκη του, που μ' αυτήν εμπιστεύτηκε στο ΚΚΕ όλο το έργο και το εργαστήριό του. Το χειρόγραφο κείμενό της καταλήγει συγκινημένα στα παρακάτω λόγια:

«Ετσι θεωρώ ότι ολοκληρώνω κι εγώ την προσφορά μου στο μεγάλο και δίκαιο αγώνα για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης κι όλου του εργαζόμενου λαού από τα δεσμά της ταξικής σκλαβιάς, αγώνα που με διήγειρε και με συνεπήρε από τα νεανικά μου χρόνια και εξακολουθεί να φλογίζει την καρδιά μου μέχρι και σήμερα».