Με αφορμή το άνοιγμα των καταστημάτων την Κυριακή 3 Νοέμβρη, οι υπερασπιστές του μέτρου έριξαν διάφορα ιδεολογήματα στην «αρένα» της αντιπαράθεσης με τους εμποροϋπαλλήλους και τους μικρούς ΕΒΕ, τα συλλογικά όργανα των οποίων τοποθετούνται (με διαφοροποιήσεις) ενάντια στην κατάργηση της κυριακάτικης αργίας.

Πέρα από τα συνηθισμένα επιχειρήματα, που καταρρίφθηκαν στην πράξη από την πρώτη κιόλας Κυριακή που άνοιξαν τα μαγαζιά («θα αυξηθεί ο τζίρος», «θα ανακουφιστούν οι μικροί» κ.ά.) ακούστηκε και τούτο: Τα καταστήματα πρέπει να είναι ανοιχτά τις Κυριακές για εκείνους που όλη την υπόλοιπη βδομάδα δεν έχουν ελεύθερο χρόνο να κάνουν τα ψώνια τους.

Το ζήτημα του «ελεύθερου χρόνου» και της αξιοποίησής του στον καπιταλισμό, είναι σημαντικό για την εργατική τάξη και τα άλλα λαϊκά στρώματα. Πράγματι, η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζόμενων έχει σήμερα από λίγο έως καθόλου «ελεύθερο χρόνο». Στην πραγματικότητα, όχι μόνο ο εργάσιμος, αλλά και αυτός ο χρόνος, είναι υποταγμένος στο κεφάλαιο, αφού είναι χρόνος που αξιοποιείται για την αναπλήρωση της ικανότητας του εργάτη για εργασία (με ό,τι αυτό σημαίνει βιολογικά, γνωστικά, ψυχολογικά), δηλαδή της εργατικής του δύναμης, η οποία αντικειμενικά φθείρεται κατά τη διάρκεια του εργάσιμου χρόνου.

Γράφει ο Μαρξ στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου»: «Τι είναι μια εργάσιμη ημέρα; Πόσος είναι ο χρόνος που στη διάρκειά του το κεφάλαιο επιτρέπεται να καταναλώνει την εργατική δύναμη που πληρώνει την ημερήσια αξία της; Πόσο μπορεί να παραταθεί η εργάσιμη ημέρα πέρα από το χρόνο εργασίας που είναι αναγκαίος για την αναπαραγωγή της ίδιας της εργατικής δύναμης;

Σ' αυτά τα ερωτήματα, όπως είδαμε, το κεφάλαιο απαντάει: Η εργάσιμη ημέρα αριθμεί καθημερινά 24 ολόκληρες ώρες, εκτός από λίγες ώρες ανάπαυσης, που χωρίς αυτές η εργατική δύναμη είναι απολύτως ανίκανη να επαναλάβει την υπηρεσία της. Πρώτα πρώτα είναι αυτονόητο πως σ' όλη τη διάρκεια της ζωής του ο εργάτης δεν είναι τίποτα άλλο από εργατική δύναμη, ότι επομένως όλος ο χρόνος που διαθέτει είναι φύσει και νόμω χρόνος εργασίας και γι' αυτό ανήκει στην αυτοαξιοποίηση του κεφαλαίου.

Ο χρόνος για τη μόρφωση του ανθρώπου, για την πνευματική ανάπτυξη, για την εκπλήρωση κοινωνικών λειτουργιών, για την κοινωνική συναναστροφή, για το ελεύθερο παιχνίδι των φυσικών και πνευματικών δυνάμεων, ακόμα και ο ελεύθερος χρόνος της Κυριακής - κι ας είναι στη χώρα που γιορτάζουν ακόμα και το Σάββατο - όλα αυτά είναι καθαρή ανοησία!»¹.

Μια πλευρά, λοιπόν, είναι η έλλειψη «ελεύθερου χρόνου» στον καπιταλισμό. Ομως, η «λογική» που λέει ότι για να αξιοποιήσω εγώ το λίγο «ελεύθερο χρόνο» που μου μένει, πρέπει να τον χάσει ο συνάδελφος που δουλεύει δίπλα μου, υπονομεύει παραπέρα το δικαίωμα συνολικά την πάλη της εργατικής τάξης για «ελεύθερο χρόνο».

Ας το δούμε με ορισμένα παραδείγματα: Ο εργαζόμενος - καταναλωτής που την Κυριακή 3 Νοέμβρη έλεγε στις τηλεοπτικές κάμερες ότι πρέπει να καταργηθεί η Κυριακή αργία, επειδή αυτός και η οικογένειά του μόνο τις Κυριακές έχουν χρόνο να κάνουν τα ψώνια τους, ανάβει το φιτίλι -χωρίς ο ίδιος να το συνειδητοποιεί- για να μπει μπουρλότο όχι μόνο στα εργασιακά δικαιώματα των εμποροϋπαλλήλων, αλλά και στα δικά του.

Γιατί ο «ελεύθερος χρόνος» που του απομένει περιορίζεται σε μια Κυριακή; Επειδή καταργήθηκε στην πράξη το πενθήμερο και το Σάββατο έχει γίνει εργάσιμη μέρα για μια μεγάλη μερίδα των εργαζομένων στον ιδιωτικό τομέα. Επίσης, επειδή ο ημερήσιος χρόνος εργασίας μέσα στη βδομάδα έχει πάψει να είναι σταθερός, το συνεχές 8ωρο έχει γίνει 12ωρο και για πολλούς «σπαστό», κύρια σε κλάδους όπου έχουν κυριαρχήσει οι ελαστικές μορφές απασχόλησης.

Ο λόγος που συμβαίνει αυτό, είναι κατά βάση το κυνήγι της επιβίωσης σε έναν κόσμο με θρυμματισμένες εργασιακές σχέσεις, με μισθούς που δε φτάνουν ούτε για «ζήτω», με εργαζόμενους που δουλεύουν 10ωρα και 12ωρα, ή σε δυο και τρεις δουλειές, για να συμπληρώσουν έναν αξιοπρεπές εισόδημα. 'Η με άνεργους που λιώνουν σόλες από το πρωί μέχρι το βράδυ σε συνεντεύξεις, πρακτικές, μαθητείες, με την ελπίδα ότι κάποιος τελικά θα τους προσφέρει μια δουλειά.

Τα προβλήματα αυτά αφορούν εξίσου τους εμποροϋπάλληλους, όπου εδώ και χρόνια εφαρμόζονται «υβριδικά» οι ανατροπές στις εργασιακές σχέσεις, πριν περάσουν και γενικευθούν σε άλλους τομείς, κύρια των υπηρεσιών. Η κατάργηση της Κυριακής αργίας θα επιδεινώσει κι άλλο τις συνθήκες δουλειάς και αμοιβής των εμποροϋπαλλήλων. Η εφταήμερη εργασία θα καταργήσει ακόμα και τη χαραμάδα του «ελεύθερου χρόνου» που έχουν σήμερα, όσοι δουλεύουν εντατικά έξι μέρες τη βδομάδα.

Οταν, λοιπόν, ένας εργαζόμενος ζητάει από το συνάδελφό του να σμπαραλιάσει κι άλλο τη ζωή του, για να έχει αυτός την «πολυτέλεια» να κάνει τα ψώνια του την Κυριακή, στην πραγματικότητα υπονομεύει παραπέρα τους όρους που ο ίδιος και η οικογένειά του βγάζουν το μεροκάματο, νομιμοποιώντας τη λογική που λέει ότι οι εργασιακές σχέσεις πρέπει να προσαρμοστούν «στις ανάγκες της (καπιταλιστικής) αγοράς». Ταυτόχρονα, δεν πρέπει να ξεχνάει ότι αυτά που ζητάει να κάνει ο εμποροϋπάλληλος για να τον εξυπηρετήσει, αργά η γρήγορα θα τα ζητήσει από τον ίδιο ο δικός τους εργοδότης, για να εξυπηρετήσει τους δικούς του πελάτες.

Για παράδειγμα, αν παγιωθεί το άνοιγμα των εμπορικών καταστημάτων τις Κυριακές και αυτές κατοχυρωθούν σαν εργάσιμες, τότε με βεβαιότητα θα πάμε σε γενικευμένη εφαρμογή της εφταήμερης εργασίας τουλάχιστον στο λεγόμενο «κλάδο των υπηρεσιών». Αν το επιχείρημα είναι ότι τα εμπορικά πρέπει να είναι ανοιχτά την Κυριακή για να μπορεί ο κόσμος να ψωνίζει στον ελεύθερο χρόνο του, τότε γιατί να μην ισχύει το ίδιο με τα κομμωτήρια, τις τράπεζες, ενδεχόμενα και με υπηρεσίες του δημόσιου τομέα, που έχει ανοίξει ήδη η συζήτηση για το ωράριο λειτουργίας τους;

Μια ακόμα πλευρά: Ανοιγμα των καταστημάτων τις Κυριακές σημαίνει επέκταση του χρόνου της απλήρωτης δουλειάς και διευθέτηση του χρόνου εργασίας, αφού ο εργαζόμενος «ανταλλάσσει» την εργασία της Κυριακής με ένα ρεπό, ενδεχόμενα μέσα στη βδομάδα. Η οδηγία, βέβαια, για τη διευθέτηση του χρόνου εργασίας δίνει το δικαίωμα στον εργοδότη να δώσει το ρεπό όποτε του «καπνίσει», ενώ η πραγματικότητα που έχει διαμορφωθεί στους τόπους δουλειάς, σε συνθήκες υποχώρησης του κινήματος, του επιτρέπει να μην το δώσει και καθόλου.

Επιπλέον, η επέκταση του χρόνου λειτουργίας των καταστημάτων, στρώνει το έδαφος για παραπέρα ελαστικοποίηση του χρόνου εργασίας, με ωρομίσθιο ή μοίρασμα του 8ωρου σε περισσότερες από μια ημέρες. Ευνοούνται, δηλαδή, οι προϋποθέσεις για ένταση της εργοδοτικής επιθετικότητας, η οποία με βεβαιότητα δε θα περιοριστεί στα εμπορικά καταστήματα, αλλά σύντομα θα επεκταθεί και σε άλλους κλάδους.

Από αυτήν τη σκοπιά, το αίτημα για μείωση του εργάσιμου χρόνου και παράλληλη αύξηση του μισθού, ώστε να καλύπτονται οι σύγχρονες ανάγκες της λαϊκής οικογένειας, συμβάλλει ως στόχος πάλης να αναδεικνύονται οι δυνατότητες της ανθρωπότητας να απελευθερωθεί από την καπιταλιστική εκμετάλλευση.

Είναι μια σύγχρονη ανάγκη, γιατί η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων έχει φτάσει σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να μπορεί, στα πλαίσια άλλων σχέσεων παραγωγής, να λύσει τα πιο οξυμένα προβλήματα της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων. Αναδείχνεται, λοιπόν, και έτσι η ανάγκη μιας εξουσίας και μιας οικονομίας που να εκφράζει τα συμφέροντα των άμεσων παραγωγών του κοινωνικού πλούτου.

Η έλλειψη του «ελεύθερου χρόνου» είναι ένα ζήτημα. Η αξιοποίησή του, κύρια από τη νεολαία, είναι ένα δεύτερο, εξίσου σημαντικό. Ο ελεύθερος χρόνος είναι το πεδίο ανάπτυξης ενός ιστορικά καθορισμένου τρόπου ζωής². Με τον όρο «τρόπος ζωής» εννοούμε τις δραστηριότητες, τις ασχολίες ή τις συνήθειες που χαρακτηρίζουν μια κοινωνική ομάδα, τάξη ή κοινωνία. Η αστική τάξη δεν στερεί μόνο τον «ελεύθερο χρόνο» από τους εργαζόμενους και τη νεολαία, αλλά παρεμβαίνει ανοιχτά και στον τρόπο που αυτός αξιοποιείται.

Το «σκότωμα της ώρας», η «κοινωνικοποίηση» μέσω διαδικτύου, η εκτόνωση ή η φυγή από τη δύσκολη πραγματικότητα που επιβάλλει ο καπιταλισμός στη ζωή εργαζόμενων και άνεργων, κυριαρχούν στο περιεχόμενο που έχει σήμερα ο «ελεύθερος χρόνος» για τη συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων και ιδιαίτερα των νεότερων ηλικιακά. Από αυτή τη σκοπιά -για να επιστρέψουμε στην Κυριακάτικη αργία-, η λογική που λέει ότι «εγώ θέλω τις Κυριακές για να χαζεύω στα μαγαζιά και να κάνω τα ψώνια μου», καθόλου δεν ξενίζει.

Ολοένα και λιγότεροι νέοι και μεγαλύτεροι σε ηλικία βλέπουν τον «ελεύθερο χρόνο» σαν μια ευκαιρία να διαβάσουν ένα καλό βιβλίο, να δουν ένα καλό θεατρικό έργο -είναι χαρακτηριστικό ότι σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη το 44% των Ελλήνων δεν έχει διαβάσει ποτέ στη ζωή του ένα βιβλίο³. Πολύ περισσότερο, για να αναπτύξουν κοινωνική και συνδικαλιστική δράση, να κάνουν δουλειά για το σωματείο τους, να συμμετάσχουν στις διαδικασίες του κινήματος.

Η διεκδίκηση για δωρεάν πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά, η ανάγκη για στήριξη της νεανικής δημιουργίας, η ενθάρρυνση της συμμετοχής και όχι της στεγνής παρακολούθησης, αποτελούν άξονες γύρω από τους οποίους μπορεί και πρέπει να παλέψει το εργατικό κίνημα, αναδεικνύοντας τις αξίες της συλλογικότητας και τη σημασία που έχει η συμμετοχή σε εκείνες τις δραστηριότητες που ανεβάζουν το επίπεδο της συνείδησης, με σκοπό να την προετοιμάσει για τη συμμετοχή στον πολιτικό αγώνα για την ανατροπή του καπιταλισμού και την κατάκτηση της λαϊκής εξουσίας.

Παραπομπές:

1. Καρλ Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», τ. 1ος, σελ. 242-246

2. ΚΟΜΕΠ, τεύχος 4/2004

3. «Ριζοσπάστης», 14/11/2013, σελ. 21