Κυριακή 6 Δεκέμβρη 1998
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Σελίδα 18
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Αρχαιολογική έρευνα και μαρξιστική μεθοδολογία

Συζήτηση με τον καθηγητή του ΑΠΘ Γιώργο Χουρμουζιάδη

Τελικά, η Αρχαιολογία δεν είναι μια ιστορία της τέχνης. Δεν είναι η αισθητική αποτίμηση των αντικειμένων. Δεν είναι καν μία συλλογή ευρημάτων, αν και αυτό αποτελεί συστατικό της στοιχείο. Η Αρχαιολογία είναι η ιστορία του απλού ανθρώπου, οι πράξεις του, για να τραφεί, να πιει νερό, να καλλιεργήσει, να κατοικήσει, να ζήσει και αργότερα να ζήσει όμορφα.

Ο καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ, Γιώργος Χουρμουζιάδης,το γνωρίζει αυτό καλά. Η μαρξιστική του σκέψη και μέθοδος, όσον αφορά στην άσκηση της επιστήμης του, σε συνδυασμό και με το προϊστορικό εύρημα, που είναι κατασκεύασμα ανάγκης και μόνο και συνεπώς "ακατέργαστο", και απαλλαγμένο από οποιαδήποτε καλλιτεχνική λογική, μάλλον δίνουν μία άλλη διάσταση στην αρχαιολογική έρευνα. Μια διάσταση, που, ίσως, θα μπορούσε να συνοψιστεί στη φράση του ιστορικού Φερνάντ Μπροντέλ,την οποία ο Γιώργος Χουρμουζιάδης αναφέρει στο βιβλίο του για το Δισπηλιό της Καστοριάς: "Ξέρω εκ των προτέρων ότι τα συμπεράσματά μου θα συζητηθούν, θα αναθεωρηθούν, θα αντικατασταθούν από άλλα και το εύχομαι. Ετσι βαδίζει και έτσι οφείλει να βαδίζει η ιστορία".

Μαρξισμός και Αρχαιολογία

Τι είναι, λοιπόν, η αρχαιολογική έρευνα; Πώς αρχίζει και ως πού μπορεί να φτάσει; Ποια είναι η μεθοδολογία της και ποια η σημασία του ευρήματος; Πότε αρχίζει η τέχνη και οι καλλιτεχνικές αποτιμήσεις;

Ο Γ. Χουρμουζιάδης λέει: "Εκεί που τελειώνει η χρήση αρχίζει η τέχνη. Και ό,τι εξυπηρετεί τη χρήση δεν μπορεί να είναι τέχνη.Οι δύο λαβές στο αγγείο υπάρχουν για να το κρατάμε. Οταν αυτές οι λαβές αποκτήσουν στοιχεία διακοσμητικά, τότε μιλάμε για διάθεση εξωραϊσμού, για καλλιτεχνική διάθεση. Πρόκειται για μία πρώιμη μορφή της τέχνης.Κάποιος θα πει ότι και η τέχνη χρησιμοποιείται. Ομως, άλλο είναι η χρήση της τέχνης και άλλο η χρήση του αντικειμένου".

"Στην προκειμένη περίπτωση, οι θεωρίες περί αναζήτησης του νοήματος των πραγμάτων είναι επικίνδυνες. Εκείνες, δηλαδή, οι θεωρίες που λένε ότι τα αντικείμενα είναι συμβολικά, ότι πρώτα συλλαμβάνει κανείς το νόημα του πράγματος και έπειτα το κατασκευάζει και το χρησιμοποιεί.Το οποιοδήποτε πράγμα πρέπει να το αναγάγεις στη χρήση του και στη διαδικασία της παραγωγής του και των παραγωγικών σχέσεων που δημιουργούνται". "Θεωρώ ότι αυτή η σχολή παίζει με τον Μαρξ, με έναν τρόπο περίεργο. Ενώ τα αναγάγει όλα στην οικονομία, το μόνο που κάνει είναι να ανατρέψει τη μαρξιστική σκέψη"."Στην πραγματικότητα, όμως, η μαρξιστική σκέψη δεν ανατρέπεται, εφ' όσον δεν ανατρέπεται ούτε η εργασία, ούτε η παραγωγική διαδικασία, ούτε οι παραγωγικές σχέσεις. Ο μαρξισμός και η μαρξιστική σκέψη, άλλωστε, είναι κατ' αρχήν ένα μεθοδολογικό εργαλείο και ως τέτοιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην αρχαιολογική έρευνα".

Εύρημα και ευρηματολογία

Προσπαθώντας να εφαρμόσει τη μαρξιστική θεώρηση σε πλευρές της αρχαιολογικής έρευνας, ο Γ. Χουρμουζιάδης μιλάει για το εύρημα και ό,τι υπάρχει πίσω από αυτό.

"Υπάρχει, πράγματι, ο προβληματισμός τι θα γίνει με το υλικό που αποκαλύπτεται στη διάρκεια μιας ανασκαφής. Δεν μπορεί επ' άπειρον ο μόνος τρόπος επικοινωνίας και δημοσιοποίησης να είναι η αρχαιολογική δημοσίευση. Κι ακόμα, με εντυπωσιάζει αρνητικά, όταν το ενδιαφέρον εστιάζεται μόνο στο εύρημα, αν και αποτελεί μόνο ένα μέρος της έρευνας. Το θέμα είναι να προχωρήσεις μετά το εύρημα, πίσω από αυτό. Να δεις την πληροφορία που σου παρέχει.Τι σημαίνει, δηλαδή, αυτό που λένε ότι "η προϊστορία δεν έχει εντυπωσιακά ευρήματα"; Προφανώς, εννοούν το αισθητικώς εντυπωσιακό. Αλλά το να βρίσκεις σε ανασκαφή κόκαλα ζώου και να μαθαίνεις ότι οι άνθρωποι αυτοί ήταν κυνηγοί, δεν είναι εντυπωσιακή η πληροφορία; Πρέπει, επιτέλους, να περάσουμε από την ευρηματολογία στη μεταευρηματολογία".

"Παράλληλα, με άλλες αντιλήψεις, γίνεται ακριβώς το αντίθετο. Για παράδειγμα, ξέρουμε ότι ο ναός της Αρτέμιδος στη Δημητριάδα κάποια στιγμή άλλαξε και έγινε ιερό της Ισιδος. Το σημαντικό σε αυτή την περίπτωση δεν είναι το άγαλμα που βρέθηκε και δηλώνει την αλλαγή της λατρείας, αλλά το γεγονός ότι οι αιτίες αυτής της μεταβολής σχετίζονται με ιστορικές, κοινωνικές, ή οικονομικές αλλαγές".

"Προφανώς, άλλαξε η κοινωνία για να αλλάξουν και οι θεότητές της. Την Αφροδίτη, την ξέρουμε ως θεά της ομορφιάς. Η Δημητριάδα είναι προστάτιδα του νεκροταφείου, δηλαδή χθόνια θεότητα. Για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό; Γιατί όταν ο Δημήτριος ο Πολιορκητής ίδρυσε τη Δημητριάδα, η μεγαλύτερη βιοτεχνία της πόλης ήταν αυτή που έφτιαχνε τις επιτύμβιες στήλες. Για να μπορούν, όμως, να ελέγχονται και να αναπτύσσονται τα εργαστήρια, θα έπρεπε να έχουν την πρόφαση του θεού. Γι' αυτό και ένα ιερό στη Δημητριάδα έχει όλες αυτές τις θεότητες.Μην ξεχνάμε, η θρησκεία είτε έχει ιερά είτε έχει εκκλησίες, σχετιζόταν και σχετίζεται πάντα με τα παγκάρια".

Οσο για την εξέλιξη της αρχαιολογικής έρευνας και ιδιαίτερα της προϊστορικής, δε διστάζει να πει ότι: "Οι εθνικές ιδεολογίες της Ορθοδοξίας και του ελληνοκεντρισμού, όπως αυτές διαμορφώθηκαν κάτω από την επίδραση της εκκλησίας, οι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί προσανατολισμένοι ανελαστικά στα συμβατικά ιδεώδη του κλασικισμού, τα ΜΜΕ τα παγιδευμένα στη χυδαία έννοια του εθνικισμού και η παραδοσιακή αντίληψη για το "ελληνικό", η οποία θεμελιώθηκε σε φορμαλιστικά κριτήρια νομιμοποιημένα κυρίως από την κλασική αρχαιολογία, δημιούργησαν απαγορευτικές συνθήκες για την ανάπτυξη των προϊστορικών ερευνών στην Ελλάδα. Δημιούργησαν, ακόμα, μία κοινή γνώμη, που δεν ενδιαφερόταν για την περίοδο της προϊστορίας, αφού θεωρούσε ότι αυτή η περίοδος δε χαρακτηριζόταν από τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού".

"Γι' αυτό το λόγο, οι ανασκαφές προϊστορικών θέσεων πραγματοποιήθηκαν μέσα σε στάσιμες συνθήκες θεωρητικών και μεθοδολογικών προβληματισμών, οι οποίοι δε βοηθούσαν στη διατύπωση ενός σύνθετου ερμηνευτικού συμπεράσματος. Πολλές φορές τροφοδοτούσαν κι αυτές ατελείωτες συζητήσεις τυπολογικού, χρονολογικού και καμιά φορά και αισθητικού χαρακτήρα. Συζητήσεις, με άλλα λόγια, που μετέτρεπαν το εύρημα σε αυτόνομη κατηγορία".

Αρχαιολογία και εθνικισμός

Να σημειώσουμε ότι ο Γιώργος Χουρμουζιάδης είναι ο επιστήμονας που ξεκίνησε την πρώτη συστηματική προϊστορική ανασκαφή στη Μακεδονία και συγκεκριμένα στην Τούμπα της Θεσσαλονίκης.Για το γεγονός αυτό, ο ίδιος μας είπε: "Οταν, κάποια στιγμή, διαπίστωσα ότι η Τούμπα έχει μπει σε ένα δρόμο, αναζήτησα μία ανασκαφή σε προϊστορικό οικισμό στη Δράμα, στο Αρκαδικό.Οταν επρόκειτο να γίνουν εκεί οι εργατικές κατοικίες, είχα ειδοποιηθεί για αυτοψία και πρότεινα να δοθεί η άδεια, αλλά να μείνουν δέκα στρέμματα στο κέντρο για να σκάψουμε. Αυτή η ανασκαφή, βέβαια, δεν κράτησε πολύ. Παράλληλα, όμως, άρχισαν να ανοίγουν νέες ανασκαφές".

"Αυτή τη στιγμή, το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης κάνει τις ανασκαφές στο Δισπηλιό,στην Τούμπα,στο Αρχοντικό Γιαννιτσών και στη Μάκρη,με ευρήματα που χρονολογικά ξεκινούν από τα Νεολιθικά Χρόνια και φτάνουν μέχρι τη Μέση Χαλκοκρατία. Καμιά φορά βρίσκουμε και ευρήματα της εποχής του Σιδήρου, δηλαδή από την 7η χιλιετία ως τη 2η χιλιετία".

Αναφερόμενος στις πληροφορίες που δίνουν αυτές οι ανασκαφές, μας λέει:

"Κατ' αρχήν πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο προϊστορικός πολιτισμός είναι οικουμενικός.Σιγά - σιγά βέβαια, δημιουργούνται ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σε κάθε περιοχή, μέχρι να φτάσουμε στις εθνικές κουλτούρες. Γι' αυτό το λόγο, δεν μπορούμε να πούμε ότι τα στοιχεία που βρίσκουμε είναι ντόπια ή βουλγαρικά, λόγου χάρη. Εχουν ομοιότητες βασικές, αλλά δε θα μπορούσα να πω ότι εδώ αποδεικνύεται, ας πούμε, η ελληνικότητα της Μακεδονίας.Πρέπει, όμως, να τονίσω ότι κάθε ανασκαφή έχει μία ιδιαιτερότητα, τη δική της προσωπικότητα, που σου δίνει και την ευκαιρία να αλλάξεις κατεύθυνση σε ορισμένα από τα μέχρι τώρα συμπεράσματα. Από αυτό ξεκίνησε και η ιδέα του διεθνούς συνεδρίου, που, σαν Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, οργανώσαμε πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη και την Καστοριά, με την έννοια ότι η ανασκαφή δεν είναι μόνο μία συλλογή ευρημάτων, αλλά δίνει την αφορμή για να σκεφθεί κανείς λίγο πιο βαθιά".

Γενικότερα, για την αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία, ο Γ. Χουρμουζιάδης πιστεύει ότι "κυρίως εστιάστηκε γύρω από τις ανασκαφές στη Βεργίνα, αν και διεξάγονται έρευνες και σε άλλες περιοχές, όπως στην Αμφίπολη,σταΣέρβια,στη Θράκη.Ωστόσο, αυτές οι ανασκαφές δεν κατάφεραν να αποσπάσουν την προσοχή, τόσο της κοινής γνώμης, όσο και της πολιτείας.Βέβαια, οι ανασκαφές και οι αποκαλύψεις στη Βεργίνα έγιναν και αντικείμενο εκμετάλλευσης, αρχής γενομένης από τον Καραμανλή, αφού προσδόθηκε σ' αυτές, όχι απλά εθνικός, αλλά εθνικιστικός χαρακτήρας.Αν και ο Μανώλης Ανδρόνικος δεν παγιδεύτηκε σε αυτό,πρέπει να πούμε ότι παγιδεύτηκαν οι ανασκαφές, το μέλλον τους και η ανάδειξη των ευρημάτων, καθώς η ανάδειξή τους πήρε ένα χαρακτήρα εντυπωσιακό".

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ


Κορυφή σελίδας
Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ