Οι Ελληνες της Οδησσού, γενικά της Ρωσίας, αποτέλεσαν τις πιο δραστήριες πατριωτικές επαναστατικές δυνάμεις (πρόκειται για την επανάσταση του 1821) της Ελληνικής Διασποράς. Η ελληνική παροικία της Οδησσού στάθηκε ένα αξιόλογο κέντρο ελληνικής παιδείας του Ελληνισμού της Ρωσίας, και του εξωτερικού γενικότερα. Οι Ελληνες που μετοίκησαν στη Ρωσία, στη φιλόξενη, ομόθρησκη και φίλη αυτή χώρα, μέσα σ' ευνοϊκές συνθήκες ανέπτυξαν εκπαιδευτική δραστηριότητα, ιδρύοντας εκπαιδευτικά και πολιτιστικά ιδρύματα, όπως ελληνικά σχολεία, ερασιτεχνικό θέατρο, τυπογραφεία, τη Λέσχη η «Ομόνοια» κι άλλα. Ακόμα και στην πιο ολιγάριθμη ελληνική παροικία της Ρωσίας με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες, ιδρύθηκαν ελληνικά σχολεία. Βέβαια, παιδεία και πολιτισμός χωρίς κονδύλια δεν ανθίζουν. Η οικονομική άνθηση της ελληνικής παροικίας Οδησσού έδωσε τη δυνατότητα προσφοράς οικονομικών πόρων για την ίδρυση ελληνικών σχολείων και άλλων πολιτιστικών ιδρυμάτων στην Οδησσό, στη Ρωσία, καθώς και στην Ελλάδα.

Με την εγκατάσταση των Ελλήνων στην Οδησσό, ένα από τα πρώτα μελήματά τους ήταν η πατριωτική αγωγή της νεολαίας, η ικανοποίηση των εκπαιδευτικών και πολιτιστικών αναγκών των ομογενών. Η προσπάθεια αυτή είχε να επιλύσει τρία βασικά προβλήματα. Πρώτο: Η διαπαιδαγώγηση των νέων με βούληση ενάντια στην τυραννία, με πίστη στα ιδανικά της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας. Δεύτερο: Ιδεολογική προετοιμασία των ομογενών για τη συμμετοχή τους στην εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση του 1821. Και, τρίτον, η ικανοποίηση των μορφωτικών και πολιτιστικών αναγκών των ομογενών. Εδώ θα αναφέρω ότι σε καμιά άλλη χώρα της Δύσης οι Ελληνες μετανάστες δεν ξεδίπλωσαν μια τόσο έντονη εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα, όπως στη Ρωσία.

Τα ελληνικά σχολικά ιδρύματα της Οδησσού αποτέλεσαν βασικά μέσα αγωγής, καλλιέργειας της μητρικής γλώσσας και αφομοίωσης του εθνικού πολιτισμού. Είχαν γίνει πολιτιστικά φυτώρια, όπου ο σκοπός της κάθε διδασκαλίας στόχευε στην προετοιμασία για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Ομως, ανάμεσα στους Ελληνες, ιδιαίτερα της διασποράς, υπήρχαν διχογνωμίες, σχετικά με το θέμα της παιδείας και του ένοπλου αγώνα του λαού μας. Ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο Αδαμάντιος Κοραής κι άλλοι λόγιοι υποστήριζαν ότι η απελευθέρωση του ελληνικού λαού από την τουρκική τυραννία θα πρέπει να επιτευχθεί διά μέσω της μόρφωσης, της παιδείας του Ελληνα. Οι οπαδοί της μόρφωσης θεωρούσαν ότι οι Ελληνες είναι ανώριμοι για ελευθερία. Εναντιώθηκαν στην επίλυση του ελληνικού ζητήματος με επαναστατικό τρόπο. Θεωρούσαν πως η απελευθέρωση της Ελλάδας θα πραγματοποιηθεί όχι διά μέσω της επανάστασης, αλλά με μεταρρυθμίσεις από πάνω.

Οι Ελληνες της Οδησσού, γενικά της Ρωσίας, στην καταπληκτική πλειοψηφία τους, ήταν οπαδοί του άμεσου ένοπλου αγώνα. Οι Φιλικοί, οι ένθερμοι αυτοί πατριώτες, θεωρούσαν ως μοναδικό μέσο απελευθέρωσης του λαού τον ένοπλο αγώνα.

Η πόλη της Οδησσού έγινε αξιόλογο κέντρο παιδείας και επιστημονικής δραστηριότητας του Ελληνισμού της Ρωσίας και του εξωτερικού. Στα ελληνικά σχολεία γαλουχήθηκαν ικανότατοι αγωνιστές. Οι Ελληνες της πόλης της Φιλικής Εταιρείας συγκαταλέγονται μεταξύ των πρώτων αλλοδαπών, που ίδρυσαν στην Οδησσό ελληνικό Λύκειο. Το 1800, ιδρύθηκε το πρώτο σχολείο της Οδησσού, από τον ομογενή Α. Βρεττό, στο οποίο φοιτούσαν μέχρι 70 μαθητές με δύο δασκάλους και διδάσκονταν ελληνικά, ρωσικά, ιταλικά και γραφή. Ομως, η προαναφερόμενη σχολή λειτούργησε μόνο μια τριετία, μέχρι το 1803.

Πριν από το 1817, στην Οδησσό λειτούργησαν ελληνικά σχολεία, όπως αυτό στην οικία του Ελληνα υποδιάκονα Σουρμελή, όπου γίνονταν στοιχειώδη μαθήματα κοινών γραμμάτων. Η σχολή συντηρούνταν από την ελληνική παροικία. Μια άλλη ιδιωτική σχολή ήταν του ομογενή Προύσεβιτς, στην οποία δίδασκε στους μαθητές την ελληνική γλώσσα. Αναφέρεται ότι το 1811 στην Οδησσό λειτουργούσαν δύο ελληνικές σχολές¹. Στην πρώτη ελληνική σχολή του 1811, φοιτούσαν 78 μαθητές με δύο δασκάλους. Η σχολή ιδρύθηκε από Ελληνες εμπόρους της Οδησσού. Η σχολή μεταξύ των πέντε σχολείων, που λειτουργούσαν, το 1812, στην Οδησσό, κατείχε τη δεύτερη θέση σε μαθητές. Το 1825, άνοιξε στην Οδησσό Σχολή Αρρένων για τα Ελληνόπουλα, που κατέφυγαν στην πόλη αυτή, για να σωθούν από τη σφαγή του σουλτάνου μετά τα γνωστά επαναστατικά γεγονότα. Ιδρυτής της σχολής ήταν ο Χριστόφορος Κωνσταντινίδης². Επίσης, οι Ελληνες της Οδησσού Ιωάννης Δεστούνης, Θεόδωρος Φλογαΐτης και Εμμανουήλ Γρημάνης ίδρυσαν από κοινού ελληνικό σχολείο για τα φτωχά Ελληνόπουλα της πόλης. Ομως, το σχολείο αυτό πολύ γρήγορα σταμάτησε τη λειτουργία του. Στη χρονική περίοδο του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, ιδρύθηκαν από Ελληνες της Οδησσού άλλες έξι ιδιωτικές σχολές, όπως της Ελένης Μυτιληναίου, της Αικατερίνης Κατακάζη, του Ν. Ηλιάδη και άλλων.

Η δημιουργία σχολείων κοσμικού χαρακτήρα αποδυνάμωσε την επίδραση του Μεσαίωνα στα σχολεία και εν μέρει αδύναμα απάλλαξε αυτά από την εξάρτηση της Εκκλησίας.

Το σχολικό - εκπαιδευτικό πρόβλημα ανησυχούσε και απασχολούσε ιδιαιτέρως τους Ελληνες της Οδησσού και γενικά την ομογένεια της Ρωσίας. Το ζωηρό αυτό ενδιαφέρον προήλθε από τις υπάρχουσες αντικειμενικές συνθήκες. Τον Αύγουστο του 1816, πραγματοποιήθηκε συνέλευση με συμμετοχή εξήντα Ελλήνων εμπόρων της Οδησσού για την εξέταση του σοβαρού και επιτακτικού σχολικού προβλήματος. Οι Ελληνες έμποροι της Οδησσού δεν ήταν μόνον εμπνευστές της ίδρυσης της Ελληνο-εμπορικής Σχολής, αλλά διέθεσαν ένα μέρος των τεραστίων κερδών τους για τη συντήρησή της. Τον Απρίλη του 1817, πραγματοποιήθηκε η έναρξη των μαθημάτων και δεν ιδρύθηκε η σχολή το 1814, όπως αναφέρεται. Η ίδρυση της Ελληνο-εμπορικής Σχολής είχε τεράστια απήχηση παντού στην ελληνική κοινή γνώμη. Διευθυντές και δάσκαλοι της Σχολής διατέλεσαν γνωστοί στο πανελλήνιο λόγιοι, όπως ο Γεώργιος Γεννάδιος, ο Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ο Γεώργιος Λασσάνης, ο Χ. Βουλοδήμος κι άλλοι. Η Ελληνο-εμπορική Σχολή, από διοικητική άποψη, διοικούνταν από το όργανο Εφορία της Σχολής, την οποία αποτελούσαν οι έμποροι συντηρητές και συνδρομητές. Ομως, με την αναδιοργάνωση της σχολής, έφοροι εκλέγονταν από το Σχολικό Σύλλογο της σχολής. Η Ελληνο-εμπορική Σχολή ήταν μια από τις βασικές σχολές της Οδησσού, μάλιστα στη διάρκεια της λειτουργίας της κατατασσόταν στη δεύτερη θέση μεταξύ των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της πόλης. Η σχολή δεχόταν μαθητές οποιασδήποτε εθνικότητος, όμως πρώτα γίνονταν δεκτά Ελληνόπουλα. Ετησίως φοιτούσαν στη σχολή περισσότεροι από 250 - 300 μαθητές και αποτελούσε το δεύτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της Οδησσού, μετά το Λύκειο «Ρισελιέ». Μάλιστα, κατά χρονικά διαστήματα (1820 - 1827), οι φοιτούντες στην Ελληνο-εμπορική Σχολή ήταν περισσότεροι του Λυκείου «Ρισελιέ». Η Ελληνο-εμπορική Σχολή ήταν οικονομικά αυτοσυντήρητη. Μάλιστα, είχε μεγάλη ακίνητη περιουσία. Η Ελληνο-εμπορική Σχολή στην αρχή της λειτουργίας της ήταν τετρατάξια, αργότερα γίνεται εξατάξια, τέσσερες τάξεις δημοτικού και οι δύο ανώτερες εμπορικές. Το πρόγραμμα των μαθημάτων κατά χρονικά διαστήματα μεταβάλλεται και εναρμονίζεσαι στις αντικειμενικές επικρατούσες κάθε φορά συνθήκες. Στην αρχή διδάσκονταν 13 μαθήματα. Το 1821, σε σύγκριση με το 1830, επέρχεται τεράστια αλλαγή. Το 1830 περισσότερη προσοχή δίνεται στην ελληνική Ιστορία και Λογοτεχνία. Επέρχεται η συμβάδιση με τα μαθήματα, που διδάσκονταν στην Ελλάδα.

Με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, πραγματοποιείται η αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος. Παίρνονται από τους ομογενείς της Οδησσού μια σειρά πρακτικά μέτρα, που στόχευαν στη δημιουργία σχολής, η οποία έπρεπε να γίνει προσιτή για όλα τα κοινωνικά στρώματα των ομογενών και όχι μόνο για τον εμπορικό κόσμο. Το 1889, η Ελληνο-εμπορική Σχολή Οδησσού μετονομάζεται σε Ελληνική Σχολή Αρρένων Οδησσού. To 1913, επί της οδού Αγίας Τριάδος Ν. 37 (δίπλα από την ελληνική εκκλησία), οικοδομήθηκε τετραώροφο ιδιόκτητο κτίριο της Ελληνικής Σχολής Αρρένων Οδησσού. Σήμερα στο κτίριο στεγάζεται νοσοκομείο.

Η Ελληνο-εμπορική Σχολή - Ελληνική Σχολή Αρρένων Οδησσού λειτούργησε περισσότερο από έναν αιώνα (1817 - 1919) και πρόσφερε τεράστιες μορφωτικές, πατριωτικές υπηρεσίες στην ελληνική νεολαία της αλλοδαπής. Μέσα από την παιδεία, πραγματοποιείται η αναγέννηση της χώρας.

Η Ελληνο-εμπορική Σχολή στην αρχή ήταν υπό την προστασία και διεύθυνση των συντηρητών και συνδρομητών της σχολής, ήταν ένα προνομιακό εκπαιδευτικό ίδρυμα πλουσίων. Το εκπαιδευτικό σύστημα κάθε χώρας και της χώρας μας αποτελεί τμήμα του εποικοδομήματος του υπάρχοντος κοινωνικο-οικονομικού συστήματος. Το σύστημα παιδείας εναρμονίζεται με το υπάρχον κοινωνικό σύστημα και είναι παράγωγό του. Παρ' όλα αυτά, το εκπαιδευτικό σύστημα δε μένει αμετάβλητο, αλλά μέσα στο ίδιο κοινωνικό σύστημα σημειώνονται μεταρρυθμίσεις σ' αυτό. Η Ελληνο-εμπορική Σχολή Οδησσού ήταν οικονομικά αυτοσυντήρητη, ιδιωτική και ανήκε στην αρχή στους Ελληνες εμπόρους και επιχειρηματίες Ελληνες της πόλης, είχε ταξικό χαρακτήρα και εξυπηρετούσε τις εμπορικές επιδιώξεις τους.

Εφοροι και σύμβουλοι της Σχολής εκλέγονταν μόνον από τους συντηρητές και όχι από κάποια άλλη κοινωνική τάξη των ομογενών ή αλλογενών. Εδώ ξεκάθαρα φαίνεται ο ταξικός και εμπορικός χαρακτήρας της. Παρά τις αλλαγές που επήλθαν κατά διάφορα χρονικά διαστήματα στη λειτουργία της σχολής, ο ταξικός χαρακτήρας της διατηρήθηκε, με τη μόνη διαφορά ότι επήλθε διεύρυνση της κοινωνικής ταξικής βάσης της. Θα αναφέρω ορισμένα χαρακτηριστικά γεγονότα, που τεκμηριώνουν τον ταξικό χαρακτήρα της. Το 1818, όταν οι συντηρητές και συνδρομητές της σχολής εξέταζαν το σχέδιο κανονισμού λειτουργίας, το άρθρο στο οποίο αναφερόταν ότι έφοροι μπορούν να εκλεγούν απ' όλες τις κοινωνικές τάξεις των ομογενών και όχι μόνον από τους εμπόρους συντηρητές και συνδρομητές, οι 34 από τους 45 καταψήφισαν το άρθρο αυτό. Να ένα άλλο γεγονός. Ο ταξικός χαρακτήρας της σχολής ευδιάκριτα φαίνεται και από την ύλη της διδασκαλίας, όπου διδάσκονταν ναυτικά, εμπορικές γνώσεις, επιστολογραφία, καταστιχογραφία και άλλα. Η Σχολή πρόσφερε εμπορική μόρφωση και εξυπηρετούσε ταξικά συμφέροντα. Αργότερα, το όργανο των εφόρων συντηρητών και συνδρομητών, αντικατέστησε ο Σχολικός Σύλλογος της Ελληνικής Σχολής Αρρένων, ένα άλλο προνομιακό όργανο.

Οπως προαναφέραμε, στην Οδησσό από το 1817 λειτουργεί η Ελληνο-εμπορική Σχολή. Ομως, ήταν αισθητή στην ομογένεια η έλλειψη ελληνικού παρθεναγωγείου, που θα μπορούσε να εξυπηρετήσει τις εκπαιδευτικές και μορφωτικές ανάγκες των Ελληνίδων κορασίδων. Για την ίδρυση του ελληνικού παρθεναγωγείου στην Οδησσό, εκ μέρους της Ελληνικής Αγαθοεργού Κοινότητος Οδησσού, παίρνονται μια σειρά οργανωτικά και πρακτικά μέτρα για την επίλυση του εκπαιδευτικού προβλήματος. Ενα πρώτο οργανωτικό μέλημα αποτέλεσε η εκλογή δωδεκαμελούς Επιτροπής, η οποία ήταν επιφορτισμένη με τη μελέτη της ίδρυσης Ελληνικού Παρθεναγωγείου. Μετά από προσπάθειες και ενέργειες, χορηγήθηκε άδεια λειτουργίας του και στις 5 Νοέμβρη 1872 άρχισε η λειτουργία του Ελληνικού Παρθεναγωγείου. Το Παρθεναγωγείο δεν είχε ιδιωτικό κτίριο και αναγκαζόταν κατά τη χρονική περίοδο της λειτουργίας του, 1872 - 1874, να ενοικιάζει διάφορα κτίρια. Ετσι, η οικονομική συντήρηση του Παρθεναγωγείου επέβαλε πρόσθετα οικονομικά βάρη στην Ελληνική Κοινότητα. Για τη λύση του κτιριακού προβλήματος, στις 2 (15) Ιουνίου 1874, συγκαλείται Γενική Συνέλευση των μελών της Κοινότητας για εξέταση του θέματος ανέγερσης ιδιωτικού κτιρίου Παρθεναγωγείου. Ομως, η Ελληνική Κοινότητα δεν είχε τις οικονομικές δυνατότητες οικοδόμησης κτιρίου. Τότε, ο πρόεδρος της Ελληνικής Αγαθοεργού Κοινότητος Θεόδωρος Π. Ροδοκανάκης ανακοίνωσε στη Γενική Συνέλευση ότι αναλαμβάνει ο ίδιος τη δαπάνη της ανέγερσης διώροφου κτιρίου επί της οδού Αγίας Τριάδος 37, διαθέτοντας 50 χιλιάδες ρούβλια. Τα μέλη της Κοινότητος αποφάσισαν το νεοδημιουργημένο Ελληνικό Παρθεναγωγείο να ονομαστεί «Ελληνικό Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο και Νηπιαγωγείο». Ανεγέρθηκε ένα κτίριο με 15 αίθουσες και το Δεκέμβρη του 1874 άρχισε η λειτουργία του. Φοιτούσαν στη σχολή όχι μόνον από την Οδησσό, αλλά και από άλλες ελληνικές παροικίες της Βεσσαραβίας και της περιοχής της Αζοφικής. Ετησίως φοιτούσαν περισσότερες από 200 μαθήτριες. Το Παρθεναγωγείο είχε τέσσερις τάξεις νηπιαγωγείου και ισάριθμες τάξεις δημοτικού και γυμνασίου.

Τα μαθήματα γίνονταν στην ελληνική γλώσσα. Διδάσκονταν: ελληνικά, ρωσικά, γαλλικά, ιστορία, γεωγραφία, θρησκευτικά, αριθμητική, εργόχειρο, ραπτική, χοροί κλπ. Το Μάρτη του 1919, στο «Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο» για ένα χρονικό διάστημα εγκαταστάθηκε το νοσοκομείο του Ελληνικού Σώματος Στρατού, που πήρε μέρος στη στρατιωτική επέμβαση (1918-1920) ενάντια στη Σοβιετική Ρωσία. Μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση, το «Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο» αναδιοργανώνεται και μετονομάζεται σε Ελληνική Εργατική Σχολή. Η Σχολή μετατράπηκε σε κοινή για μαθήτριες και μαθητές και ετησίως φοιτούσαν σ' αυτήν 150 έως 200 άτομα. Μέχρι, το 1926, στην Ελληνική Εργατική Σχολή λειτουργούσε παιδικός σταθμός. Η Σχολή από τετρατάξια γίνεται δεκατάξια, ενώ ο κύκλος των μαθημάτων παίρνει πιο επιστημονικό χαρακτήρα και διδάσκονται: ελληνικά, ρωσικά, γερμανικά, βιολογία, γεωγραφία, αριθμητική, φυσική, μαθηματικά, κοινωνιολογία, γυμναστική και μουσική. Το «Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο» ανήκε στην Ελληνική Κοινότητα. Από οικονομική άποψη, η Ελληνική Εργατική Σχολή, όπως και το « Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο», είχαν έσοδα τα δίδακτρα, ενώ στην Ελληνική Εργατική Σχολή γίνονταν επιχορηγήσεις από τη σοβιετική εξουσία - κράτος. Η Σχολή λειτούργησε από το 1872 έως το 1936. Σήμερα στο κτίριο της Σχολής στεγάζεται η Τεχνική Σχολή Νέων της Οδησσού.

Οπως είναι γνωστό, στην Οδησσό, το 1814, τρία χρόνια νωρίτερα από την ίδρυση της Ελληνο-εμπορικής Σχολής (1817), ιδρύθηκε από τρεις πατριώτες - επαναστάτες η μυστική, πατριωτική, επαναστατική οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας, η οποία έβαλε τη σφραγίδα της στην πολιτική και κοινωνική ζωή των ομογενών της Οδησσού, της Ρωσίας και της Ελλάδας. Υπάρχει, λοιπόν, η διαπίστωση ότι η Ελληνο-εμπορική Σχολή Οδησσού συνδέεται με τους Φιλικούς³. Επίσης, αναφέρεται ότι ο Νικόλαος Σκουφάς, ο θεμελιωτής της Φιλικής Εταιρείας και, βεβαίως, οι έμποροι αυτοί (σ.σ.: οι τρεις μικροέμποροι, οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας) μετά της άλλης εκλεκτής κατά καιρούς προσφευγούσης ελληνικής κοινωνίας φυσικότατα εφλέγοντο υπό του πατριωτικού ζήλου, όπως πραγματοποιήσωσι του προ πολλού επιδιωκομένου σκοπού της συστάσεως δημοσίου Ελληνικού Σχολείου⁴. Αλλα γεγονότα, που αποδεικνύουν τη σφραγίδα της Φιλικής Εταιρείας στη δημιουργία της Ελληνο-εμπορικής Σχολής Οδησσού είναι τα εξής: Στη σύνθεση της εννεαμελούς επιτροπής, που συστήθηκε τον Αύγουστο του 1818 για τη σύνταξη του οριστικού κανονισμού της Σχολής συγκαταλέγονταν τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας, ο Ηλίας Μανέσης, ο Απόστολος Βαρατάσος, και Ιωάννης Πεταλάς. Μάλιστα, οι δύο τελευταίοι αργότερα διατέλεσαν και έφοροι της σχολής. Επίσης, ο Αλέξανδρος Μαύρος, ο οποίος διατέλεσε σύμβουλος της Εφορίας της Σχολής, ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Ενώ ο δάσκαλος της σχολής Γεώργης Λασσάνης ήταν δραστήριο μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Ενας άλλος ιστορικός της Οδησσού, ο Α. Γότλαβ - Γότλιμπ αναφέρει ότι η Ελληνο-εμπορική Σχολή Οδησσού συνδεόταν με τους Φιλικούς⁵. Να τι αναφέρεται για το ίδιο θέμα στο βασικό και ογκώδες ιστορικό σύγγραμμα για την Ιστορία της Οδησσού. Το 1814, ο Νικόλαος Σκουφάς από την Αρτα ίδρυσε την ιστορική Εταιρεία, η οποία προετοίμασε την εξέγερση των Ελλήνων. Στην Οδησσό, η Εταιρεία συγκέντρωσε χρηματικά ποσά για το Ελληνικό Λύκειο ⁶.

Εδώ μνημονεύσαμε τον εκπαιδευτικό άθλο των Ελλήνων της Οδησσού, στο θέμα της διαπαιδαγώγησης των Ελληνοπαίδων στη βούληση ενάντια στην τυραννία, στην πατριωτική αγωγή, στη διαφύλαξη, ανάπτυξη και αφομοίωση του εθνικού πολιτισμού, στην καλλιέργεια της μητρικής γλώσσας.

1. Οδησσός 1794 - 1895, Οδησσός 1895, σελίδα 630.

2. Στο ίδιο, σελίδα 634.

3. Ημερολόγιο του Νοβοροσίσκ για το 1857, Οδησσός 1856, σελίδα 73.

4. Πρώτη πεντηκονταετηρίς της εν Οδησσώ Ελληνοεμπορικής Σχολής 1817 - 1867, Εν Οδησσώ 1871, σελίδα 19.

5. Α. Γότλαβ - Γότλιμπ, Υλικά για την ιστορία της παιδείας στην Οδησσό, Μέρος Πρώτο (1801- 1870), Οδησσός 1940, σελίδα 38 (χειρόγραφο).

6. Οδησσός 1794 - 1894, Οδησσός 1895, σελίδα 586.