Προπαραμονή του αιφνίδιου και άδικου θανάτου του (3/4, στην Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών), ο αξέχαστος σύντροφος και συνεργάτης του «Ριζοσπάστη», σκηνοθέτης Νίκος Αντωνάκος, έστειλε (ηλεκτρονικά) την ομιλία που θα έκανε στην εκδήλωση - αφιέρωμα της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών προς τιμή του Γιάννη Ρίτσου, στα πλαίσια των εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του μέγιστου κομμουνιστή ποιητή. Ο Νίκος Αντωνάκος πήγε στην εκδήλωση και την ώρα που άρχισε να διαβάζει την ομιλία του, ίσως και λόγω της έντονης και έκδηλης συγκίνησης που ένιωθε μιλώντας για τον ποιητή, «προδόθηκε» από την καρδιά του. Η ομιλία του Ν. Αντωνάκου, λόγω του θλιβερού θανάτου του, δε διαβάστηκε στην εκδήλωση. Διαβάστηκε, όμως, την ημέρα της πολιτικής κηδείας του, στο Α' Νεκροταφείο.

Ο «Ρ» θεωρεί αναγκαία τη δημοσίευση αυτού του εξαιρετικού, από καρδιάς γραμμένου, κειμένου του Νίκου Αντωνάκου. Εμελλε να είναι αφιερωμένο στον Γιάννη Ρίτσο, το τελευταίο κείμενο του Ν. Αντωνάκου, που δημοσιεύει η εφημερίδα μας...

Ηταν μακρύς ο δρόμος του

«Από πού να ξεκινήσεις και πού να τελειώσεις με τον Γιάννη Ρίτσο; "Είναι μακρύς ο δρόμος του, πολύ μακρύς αδερφέ μου"! Οσο μακρύς, όμως, κι αν ήταν ο δρόμος του Ρίτσου, και όσο δύσκολος, ήταν ένας δρόμος ίσος, καθαρός και σίγουρος. Για την ακρίβεια, ο δρόμος του Γιάννη Ρίτσου δεν ήταν ίσος. Ηταν σπειροειδής και εξελικτικός. Μοιάζει με μια θεόρατη στρογγυλή σκάλα που ξεκινάει από τη γη και ανεβαίνει κυκλικά στους ατέλειωτους ουρανούς. Μοιάζει με μια τεράστια τοιχογραφία της ανθρωπότητας. Μια τοιχογραφία που ξεκινάει από το πάντα και θα φτάσει στις αταξικές κοινωνίες του μέλλοντος. Και θα συνεχίσει ...αφού αυτό το ταξίδι, δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος!

Κάθε σκαλί αυτής της τεράστιας σκάλας, που ανέβαινε ο ποιητής, κάθε πινελιά αυτής της τεράστιας τοιχογραφίας, που μελετούσε και εξηγούσε ο ποιητής, ήταν και μια κατάκτηση. Μια κατάκτηση η οποία τον έφερνε πιο κοντά στην αλήθεια. Μια αλήθεια χωρίς περιορισμούς. Μια στέρεη και καθαρή αλήθεια. Κάθε νέο σκαλί αυτής της χωρίς αρχή και χωρίς τέλος σκάλας, δεν έμοιαζε με το προηγούμενο, ούτε με το επόμενο. Κάθε σκαλί ήταν ένα στάδιο. Και, ωστόσο, αυτά τα ξεχωριστά σκαλιά, αυτά τα ξεχωριστά στάδια, είναι μια αδιάκοπη συνέχεια! Μια συνεχής, σπειροειδής άνοδος.

Ο Γιάννης Ρίτσος, ανήσυχο μυαλό και μαχητής, από πολύ νωρίς έσκισε τα πέπλα που του έκρυβαν τον ήλιο. Από πολύ νωρίς ξέμπλεξε με τις μεταφυσικές φιλοσοφίες και τα αντίστοιχα ρεύματα, που πηγαίνουν τους ποιητές σε μπερδεμένα φιλοσοφικά και αισθητικά ταξίδια. Σε ταξίδια που τους κλέβουν το χρόνο και τους οδηγούν στον εστετισμό. Στην εσωστρέφεια και στην απελπισία. Εκείνος, νέος ακόμα, ήρθε σε επαφή με το διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό, με το μαρξισμό, που τον βοήθησε να κατανοήσει και να ερμηνεύσει σωστά τον κόσμο.

Ο ποιητής έκανε τη σωστή επιλογή στο σωστό χρόνο. Από τα πρώτα του ποιητικά βήματα κιόλας άνοιξε μέσα στο μυαλό του και την καρδιά του τεράστια μαρξιστικά θεμέλια, σίγουρες φιλοσοφικές, επιστημονικά αποδεδειγμένες θεωρίες και πρακτικές, και πάνω σε αυτά τα σίγουρα και παραγωγικά θεμέλια ακούμπησε το πολύτιμο έργο του. Ενα έργο το οποίο δεν επιτρέπει αμφισβητήσεις! Γιατί δεν είναι ποιητική αδεία σκόρπιες λέξεις ή ποιητική αδεία όμορφες λέξεις. Το έργο του Γιάννη Ρίτσου είναι μέρος της ανθρώπινης ιστορίας. Είναι μέρος της πολιτικής και οικονομικής επιστήμης. Είναι μέρος της φιλοσοφικής και επιστημονικής γνώσης. Είναι εργαλείο στα χέρια της εργατικής τάξης. Είναι μέρος της επανάστασης.

Ηταν κομμουνιστής ποιητής

Ο Γιάννης Ρίτσος δεν είναι απλώς ένας πολύ καλός ποιητής. Είναι ένας πολύ καλός κομμουνιστής ποιητής. Και αυτά τα δυο πράγματα, είναι διαφορετικά πράγματα. Καλούς ποιητές συναντάς, μπορείς να συναντήσεις, αρκετούς. Καλούς κομμουνιστές ποιητές, δεν συναντάς με το τσουβάλι. Είναι μετρημένοι στα δάκτυλα. Είναι ξεχωριστοί! Και είναι ξεχωριστοί, γιατί η ποίησή τους δεν έχει να κάνει μόνον με την αισθητική. Εχει να κάνει με την αισθητική και με την πορεία του κόσμου. Γιατί είναι μια ποίηση που περικλείει μέσα της όλο το πλάτος της ανθρώπινης γνώσης. Από τα πιο απλά έως τα πιο πολύπλοκα. Είναι μια ποίηση που απαιτεί γνώσεις για να τη γράψεις και γνώσεις για να την αναγνώσεις.

"Υπάρχει δυνατότητα μέσω της τέχνης να ξαναγυρίσουν στη ζωή: Ανθρωποι, σπίτια, τοπία, θάλασσες, τραγούδια. Αιώνες. Ναι, μια μυστική βεβαιότητα το επικυρώνει. Δεν ξέρω πώς. Ισως είναι η ίδια η λειτουργία της φύσης, μαζί με τη λειτουργία του πνεύματος και πάνω απ΄ όλα η σύνθεση των αισθήσεων και των γνώσεων που μας δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα διάρκειας, αθανασίας, αιωνιότητας. Κάποτε αναρωτιέμαι, είναι πραγματικότητα ή μήπως αυτή ακριβώς είναι η αληθινή πραγματικότητα, που τη ζήσαμε όχι μονάχα μέσα στη ζωή, αλλά και μέσα στα όνειρα, μέσα στη φαντασία και μέσα στην πράξη της τέχνης. Και με την πράξη αυτής ακριβώς της τέχνης, η πραγματικότητα αυτή έγινε μια πραγματική πρώτη πραγματικότητα...".

Οσοι από τους αναγνώστες του Γιάννη Ρίτσου έχουν μαρξιστικές γνώσεις έχουν πολύ καλύτερη πρόσβαση στο έργο του ποιητή. Οσο βαθύτερες είναι οι μαρξιστικές γνώσεις τους, τόσο βαθύτερα φτάνουν στο έργο του. Είναι κρίμα να διαβάζει κανείς τον Γιάννη Ρίτσο μόνο στο πρώτο επίπεδο. Ολη η ομορφιά της ποίησής του και όλες οι γεύσεις της είναι στα δεύτερα και τρίτα επίπεδα... Εκεί, δηλαδή, που μπλέκεται η πλατύτερη ανθρώπινη ιστορική γνώση με το ποιητικό ταλέντο. Δεν είναι λίγο πράγμα, βέβαια, να γεύεσαι την οικονομία, την περιεκτικότητα της ποίησης. Αλλο πράγμα, όμως, να γεύεσαι μαζί με τα παραπάνω και την πορεία του κόσμου μέσα από την ποίηση.

"Γιατί ολόκληρη η ζωή, ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας είναι ένας κύκλος. Οχι, όχι κύκλος. Θα μπορούσα να πω μια σπείρα, μια ανερχόμενη, εξελισσόμενη σπείρα. Ολο και πιο πάνω, όλο και πιο πάνω. Ως πού; Δεν έχει τέλος. Το ατελεύτητο που συναντάται με το απέραντο. Ατελεύτητο και απέραντο! Να το ζήσεις μόνο μια στιγμή, το έζησες για πάντα! Κι είναι σαν να υπάρχεις πάντα! Και υπάρχεις! Ετσι δεν είναι; Υπάρχεις. Υπάρχω. Υπάρχουν".

Ωστόσο, και αυτό είναι εξαιρετικό παράδειγμα για μίμηση, η μεγαλύτερη αρετή του Γιάννη Ρίτσου, είναι ότι συνταίριασε τη θεωρία με την πράξη. Την ποίηση με την προσωπική στάση ζωής. Συνταίριασε τα γραπτά του με τον καθημερινό πολιτικό αγώνα. Είναι από τους λίγους ποιητές, από τους λίγους διανοούμενους, που ό,τι έγραφε τα εφάρμοζε αυτός πρώτος! Και αυτή η εφαρμογή ήταν βασανιστική τόσο για το κορμί, όσο και για το "πνεύμα". (Το "πνεύμα" εδώ να διαβαστεί με τη διάσταση που έδινε εκείνος στη λέξη "πνεύμα").

Σπούδασε Ιστορία στη «σχολή» του αγώνα

"Εσπούδασα ιστορία του παρελθόντος και του μέλλοντος στη σύγχρονη σχολή του αγώνα", έγραφε.

Το κορμί του Γιάννη Ρίτσου φέρνει απάνω του τα σημάδια του αγώνα του. Ο ποιητής δεν έγραφε απλώς στίχους και τους σκόρπαγε στον αέρα, νιώθοντας ότι έτσι τέλειωναν και οι υποχρεώσεις του. Εγραψε στίχους τους οποίους υπερασπιζόταν πρώτος στα χαρακώματα. Τους υπερασπιζόταν, μετρώντας παράλληλα τις αντοχές τους και τις αντοχές τις δικές του. Η ζωή του και οι ζωές των συντρόφων του ήταν τα ίδια τα ποιήματα. Ο ιστορικός θα δυσκολευτεί να ξεχωρίσει ποιος ήταν ο ποιητής και ποιο το ποίημα!

Τόσο ο Γιάννης Ρίτσος, όσο και οι στίχοι του, πέρασαν διά πυρός και σιδήρου. Και άντεξαν! Και αυτή η αντοχή δεν είναι αποτέλεσμα μεταφυσικό. Ο Γιάννης Ρίτσος και ο στίχος του είναι συνυφασμένοι με τα χαρακώματα και με τη συνέπεια! Χωρίς αυτές τις αρετές δεν υπάρχει καμία αξία. Γιατί ο Ρίτσος δεν έγραφε στίχους για να μαλακώσει τον πόνο. Εγραφε στίχους για να δικαιώσει τον πόνο. Εγραφε στίχους, οι οποίοι δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν χωρίς το κατάλληλο περιβάλλον. Χωρίς τις εξορίες και τις οικοδομές. Χωρίς τα συρματοπλέγματα και τις διαδηλώσεις. Χωρίς τη φάλαγγα στην Ασφάλεια και το καμίνι του εργοστασίου. Χωρίς τις εκτελέσεις και το νυστέρι του χειρουργού. Χωρίς τα αποσπάσματα και την επιστημονική έρευνα.

Αλλά ο Γιάννης Ρίτσος δεν άντεξε μόνο στα "πέτρινα χρόνια". Τότε που κατέβαινε ο υποκόπανος χωρίς δικαιολογία. Τότε που απέναντί του είχε την κάννη του αποσπάσματος και τα άγρια βασανιστήρια. Αυτά ήταν λεπτομέρειες για τον ποιητή και για τους κομμουνιστές. Η δύναμη του Ρίτσου και των συντρόφων του, που άρμεξαν τους χυμούς της ποίησής του, έλαμψε στα διάφορα "ανεξήγητα", για κάποιους, πισωγυρίσματα της Ιστορίας. Και πιο πολύ στο "ανεξήγητο", για τους ίδιους αναχωρητές, δυνατό χτύπημα των τελευταίων χρόνων. Στο δυνατό χτύπημα που για κάποια στιγμή φάνηκε πως "ήρθε το τέλος της Ιστορίας", όπως είπαν κάποιοι. Μιλάω για τότε, που πολλοί δειλοί και πολλοί αδύνατοι το έβαλαν στα πόδια!

Ο Γιάννης Ρίτσος δεν έπαψε ποτέ να τραγουδάει τον κομμουνισμό! Ούτε για μια στιγμή δεν πίστεψε, πως διάλεξε λάθος δρόμο. Ούτε σαν φευγαλέα σκέψη δεν πέρασε από το νου του πως συμμετείχε, ίσως, σε μια ουτοπία. Η εμμονή του στα πιστεύω του, δεν ήταν καλλιτεχνικός εγωισμός! Ηταν βαθιά γνώση του κόσμου. Ο Γιάννης Ρίτσος, άνθρωπος βαθιά συναισθηματικός, δεν υπέκυπτε ποτέ μονομερώς στο συναίσθημα! Λειτουργούσε με το συναίσθημα, αλλά και με το μυαλό, και με την επιστήμη. Ο Ρίτσος έφτασε στον κομμουνισμό, ύστερα από βαθιά μελέτη και όχι από τη φορά των πραγμάτων ή από τους στροβίλους της μόδας, της εποχής! Κανένας σοβαρός κομμουνιστής, ο οποίος θα γνωρίσει σε βάθος το μαρξισμό, όπως ο Ρίτσος, δεν επιτρέπει στον εαυτό του να αμφισβητήσει την νομοτελειακή πορεία της κοινωνίας προς το τελειότερο. Δεν επιτρέπει στον εαυτό του τη γελοιοποίηση! Και πολύ περισσότερο, δεν επιτρέπει στον εαυτό του να υποκύψει στην ηττοπάθεια και να παραδοθεί.

Ο Γιάννης Ρίτσος έγραψε με ανεξίτηλο μελάνι. Με το μελάνι που παράγει η μεγάλη και πλατιά γνώση. Η γνώση των πρώτων και των μεταγενέστερων φιλοσόφων. Η γνώση των ξεσηκωμών και των επαναστάσεων. Η γνώση της τέχνης και η γνώση των νόμων της εξέλιξης της φύσης, της κοινωνίας και της νόησης. Η γνώση του αγώνα και η γνώση των νόμων της κίνησης της Ιστορίας. Ο Γιάννης Ρίτσος ζωγράφισε τον κόσμο με τα ανεξίτηλα χρώματα του μαρξισμού. Με τα ανεξίτηλα χρώματα του διαλεκτικού και του ιστορικού υλισμού. Και, βέβαια, με τις μελέτες και τη σκέψη του Λένιν.

Ποίηση διαλεκτικής και φιλοσοφίας

Δεν πρόκειται, λοιπόν, για μια οποιαδήποτε ποίηση. Πρόκειται για διαλεκτική ποίηση. Για φιλοσοφία. Για επανάσταση. Στα ποιήματά του, αλλά και στην ίδια τη ζωή του, δεν υπάρχει τίποτα το προσωπικό! Ο Ρίτσος δεν έγραφε για να περνάει η ώρα. Εγραφε για να αποκτάει αξία η ώρα. Τα γραπτά του και η παραδειγματική ζωή του ήταν η δική του συμμετοχή στην επανάσταση. Εγραφε για να συνεισφέρει και αυτός στην έφοδο στους ουρανούς! "Γλυκέ μου, εσύ δε χάθηκες. Μέσα στις φλέβες μου είσαι. Μέσα στις φλέβες ολουνών έμπα βαθιά και ζήσε".

Νοιώθω την ανάγκη, κλείνοντας αυτό το σύντομο σημείωμα, να θυμίσω ένα ποίημα το οποίο θεωρώ ότι καθορίζει τον Γιάννη Ρίτσο. Και τον καθορίζει γιατί δείχνει την ιδεολογική του συνέπεια. Δείχνει το υψηλό ήθος του ανθρώπου. Μιλάει για "τρία κόκκινα γράμματα", για το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, για το κόμμα του. Μιλάει, δηλαδή, για το υποκείμενο της επανάστασης, για την ατμομηχανή, που θα τραβήξει τα βαγόνια που θα μεταφέρουν την εξέλιξη ένα ακόμα βήμα μπροστά. Ενα βήμα, όμως, που δε θα μοιάζει με τα προηγούμενα. Αφού η κομμουνιστική επανάσταση, στην οποία πίστευε ακράδαντα και αμετακίνητα ο Ρίτσος, δεν είναι μια ακόμα επανάσταση. Είναι η πλήρης ανατροπή.

"Κάπα, Κάπα, Εψιλον.

τρία κόκκινα γράμματα...

Πολύ πονέσαμε σύντροφοι,

πολύ ξαγρυπνήσαμε

πολύ μακριά κοιτάξαμε

από κανέναν δεν το δανειστήκαμε το κόκκινο.

- δικό μας αίμα

τρία κόκκινα γράμματα

σεμνή υπογραφή του λαού μας

στις λεωφόρους του μέλλοντος

ο δρόμος φεύγει γρήγορα

η Ιστορία δεν γυρίζει πίσω..."

"Η Ιστορία δεν γυρίζει πίσω". Από αυτή τη σκέψη αντλούσε τη χαρά και την πίστη ο Γιάννης Ρίτσος. Ηξερε βαθιά ότι το νερό στο ίδιο σημείο του ποταμού, δεν είναι ποτέ το ίδιο. Οτι τα πάντα κυλάνε ("τα πάντα ρει"), τα πάντα μεταβάλλονται. Η κοινωνία αλλάζει, η κοινωνία μεταβάλλεται. Πώς να πει ο ποιητής ότι η γη δεν κινείται; Αφού κινείται και αυτός το γνωρίζει!

"Ακούω ξανά το μακρινό τραγούδι της θάλασσας. Αυτό δεν σταμάτησε ποτέ. Η αιώνια κίνηση, η αιώνια τέχνη. Η αιώνια μουσική. Ολα αυτά ακίνητα, ακίνητα για πάντα, μέσα στο νόμο της αιώνιας κίνησης".

Προσωπικές αναμνήσεις

Στο σημείο αυτό, θα μεταφέρω δυο ζωντανά στιγμιότυπα. Το ένα συνέβη στην Τζια και το άλλο στην Αγγλία. Γιορτάζοντας τα 10 χρόνια γνωριμίας με τη σύντροφό μου, που τώρα είμαστε μαζί 25 χρόνια, πήραμε σχεδόν όλα τα βιβλία του Ρίτσου και πήγαμε στην Τζια, για να γιορτάσουμε μαζί του (με τα βιβλία του, δηλαδή) το γεγονός. Διαβάζοντας, διαβάζοντας μας πήρε το ξημέρωμα. Βγαίνοντας στο μπαλκόνι να δούμε το χάραμα, ακούμε μια φωνή από δίπλα. "Ακούσαμε, κρυφακούσαμε σωστότερα, όλα τα ποιήματα που διαβάσατε. Ημασταν καθισμένοι εδώ στο μπαλκόνι. Σας ευχαριστούμε. Αν δεν σας πειράζει, θα θέλαμε να μας δανείσετε την «Εαρινή Συμφωνία», μπορείτε;". Ηταν ένα νεαρότερο από εμάς ζευγάρι.

Το δεύτερο στιγμιότυπο ήταν πιο εντυπωσιακό! Ο Γιάννης Ρίτσος αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ, της Αγγλίας. Εφτασε, λοιπόν, κοντά μας, στην τοπική Οργάνωση του ΚΚΕ του Λονδίνου για να τον φιλοξενήσουμε και να τον πάμε στο πανεπιστήμιο για την τελετή της αναγόρευσης και να τον φέρουμε πίσω στο Λονδίνο για να επιστρέψει στην Ελλάδα. Αν δε με απατάει η μνήμη μου ήταν το 1978.

Επειδή ήμουν και εγώ καλλιτέχνης ή επειδή ήμουν ο μεγαλύτερος (η πλειοψηφία ήταν φοιτητές) αποφασίστηκε να μεταφέρω εγώ με το αμάξι μου τον ποιητή. (Μαζί μου θα ήταν και ένας άλλος σύντροφος ...φευγάτος πια αυτός τώρα μεταφορικά, βέβαια). Ολα ξεκίνησαν θαυμάσια. Δίπλα μου, στη θέση του συνοδηγού, με τη γνωστή στάση του (με το κεφάλι ψηλά), ο Γιάννης Ρίτσος. Εξω ένα μέτρο χιόνι!

Το αμάξι μου, μια σακαράκα του κερατά, χειρότερη από αυτή που έχω τώρα, δεν άντεξε την κρύα ατμόσφαιρα. Στην ώρα απάνω έπαψε να λειτουργεί το καλοριφέρ. Ολοι μας, και πρωτίστως ο Γιάννης Ρίτσος, λόγω ηλικίας και ταλαιπωρίας από τόσες φυλακίσεις, βασανιστήρια και εξορίες, αρχίσαμε να βαράμε τα πόδια μας. Εκείνος, όμως, δεν έχασε στιγμή το χαμόγελο και τη διάθεση να μας μιλάει ή να απαντάει στις ερωτήσεις μας. Χτυπώντας πάντα τα πόδια, για να κρατιόμαστε ζεστοί! Στις δυο ώρες απάνω του κάνουμε πρόταση για μια στάση σε ένα ξενοδοχείο ή να νοικιάσουμε αυτοκίνητο ή να πάμε με το τρένο. "Δώσε μου την κουβέρτα που είπες ότι έχεις στο πορτμπαγκάζ και μη νοιάζεστε για μένα", μας λέει.

Πράγματι. Διπλώνει την κουβέρτα γύρω από τα πόδια του και δε μας ξανάφησε να ασχοληθούμε με το ζήτημα. Εμείς, και εγώ και ο Πάνος, τον κοιτάγαμε με πλάγιες ματιές. Νιώθαμε υπεύθυνοι απέναντί του και ένοχοι! Ε, λοιπόν, άντεξε, χωρίς να φανεί μια έστω μικρή ανησυχία. Να δείξει ότι κρύωνε. Πέρασαν τόσα χρόνια και θυμάμαι τη στάση του. Ο Γιάννης Ρίτσος, ήταν ένας Δανδής! Ενα κομψοτέχνημα. Κομψοτέχνημα ακόμα και όταν είχε τυλιγμένα τα πόδια του σε μια παλιά σκωτσέζικη κουβέρτα. Ηταν άρχοντας. Και το βλέμμα του να κοιτάζει το μέλλον. Μπροστά. Πάντα μπροστά».