Οταν μιλάμε για αυτοτραυματισμό, εννοούμε τη σκόπιμη πρόκληση βλάβης στον εαυτό. Η συμπεριφορά αυτή, παρόλο που μπορεί να αποτελέσει παράγοντα κινδύνου για αυτοκτονία, συμβαίνει χωρίς να υπάρχει πρόθεση θανάτου. Ο αυτοτραυματισμός στους εφήβους αναφέρεται κυρίως σε μη αυτοκτονικές αυτοτραυματικές συμπεριφορές, όπως κοψίματα, καψίματα ή χτυπήματα, τράβηγμα μαλλιών, κατάποση βλαβερών ουσιών, χτύπημα του κεφαλιού, γδάρσιμο του δέρματος. Βασική λειτουργία του, σύμφωνα με όσα αναφέρουν νέα παιδιά που αυτοτραυματίζονται, είναι ότι τα «βοηθάει» να αντιμετωπίσουν οδυνηρά συναισθήματα, άσχημες αναμνήσεις, εμπειρίες, ή και καταστάσεις που βιώνουν στο παρόν, κυρίως επειδή μεταθέτουν το «κέντρο του πόνου» από την ψυχή στο σώμα τους, που είναι και πιο εύκολο να ελέγξουν.
Αρκετές έρευνες φωτίζουν πλευρές όπως ότι ο αυτοτραυματισμός εμφανίζει ισχυρή συσχέτιση με άγχος, κατάθλιψη και τραυματικές εμπειρίες της πανδημίας, ότι είναι υψηλότερος ο κίνδυνος ιδεασμού σε άτομα με ψυχικές διαταραχές και χρήση ουσιών, καθώς και ότι ο NSSI είναι αρκετά συχνός (15%-20% των εφήβων σε πολλές χώρες). Ιδιαίτερα επισημαίνονται οι παράγοντες κινδύνου που εκτός από το άγχος και την κατάθλιψη είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση, ο σχολικός εκφοβισμός και συχνά συνυπάρχει με οικογενειακή «δυσλειτουργία». Ο μη αυτοκτονικός αυτοτραυματισμός αποτελεί σημαντικό ζήτημα δημόσιας ψυχικής υγείας, που απαιτεί συστηματικότερη έρευνα, έγκαιρη πρόληψη και ενίσχυση των υπηρεσιών παιδικής και εφηβικής Ψυχικής Υγείας.
Μπροστά σε αυτή την κατάσταση, η οποία έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά σοβαρά ζητήματα Ψυχικής Υγείας που αντιμετωπίζουν οι νέοι1 και έχουμε αναφερθεί εκτενώς σε προηγούμενη αρθρογραφία, το αστικό κράτος έχει να προτάξει ένα πλήρως απαξιωμένο σύστημα δημόσιων υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας παιδιών και εφήβων. Η πρόληψη εκπονείται μόνο σε επίπεδο καμπανιών ευαισθητοποίησης κυρίως μέσω ΜΚΟ ή στην καλύτερη περίπτωση μέσω των σχολικών ψυχολόγων ή κοινωνικών λειτουργών που στελεχώνουν στη συντριπτική τους πλειοψηφία 5 σχολικές μονάδες με πληθυσμό αναφοράς εκατοντάδες ή και χιλιάδες μαθητές ο καθένας.
Σε επίπεδο πρωτοβάθμιας παροχής κυριαρχεί ένας διογκωμένος ιδιωτικός τομέας, που παρέχει διάγνωση και παρέμβαση (οι ελάχιστες και υποστελεχωμένες δημόσιες υπηρεσίες ασχολούνται αποκλειστικά με τη διάγνωση), εκτοξεύοντας τις ιδιωτικές πληρωμές των γονιών για τις ανάγκες των παιδιών τους. Σε δευτεροβάθμιο επίπεδο, ελάχιστες κλίνες ανήκουν στον δημόσιο τομέα (οι απαιτήσεις της νοσηλείας τις καθιστούν ασύμφορες για τους ιδιώτες) και στη συντριπτική πλειοψηφία είναι συγκεντρωμένες στην πρωτεύουσα στα 3 παιδιατρικά νοσοκομεία, με αποτέλεσμα να υπάρχει λίστα αναμονής ακόμα και για οξέα περιστατικά. Η κατάσταση είναι ακόμα πιο επικίνδυνη για τους εφήβους που συμπληρώνουν τα 16 τους χρόνια, όπου η έλλειψη υπηρεσιών για εφήβους οδηγεί σε τραγικά περιστατικά που έχουμε αναδείξει πολλές φορές, με 16χρονους εφήβους να νοσηλεύονται σε επισφαλείς συνθήκες σε τμήματα ενηλίκων.
Η κυβέρνηση, όσο και αν θέλει μέσω της υφυπουργού Υγείας να πείσει ότι δεν θα μείνει αμέτοχη, η πραγματικότητα την ξεμπροστιάζει! Με τη γνωστή της επιλεκτική «ευαισθησία και κινητοποίηση» φέρνει μια νέα «Εθνική Δράση για την Προαγωγή της Υγείας των Παιδιών και των Οικογενειών τους». Πρόκειται, όπως λένε, για τη δημιουργία στην Ελλάδα του «Πρώτου Προγράμματος για την Αντιμετώπιση του Αυτοτραυματισμού των νέων», το οποίο χρηματοδοτείται από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας - Ελλάδα 2.0, με τη συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης - Next Generation EU.
Οπως μαρτυρά όλος ο σχεδιασμός της δράσης, παρά τις όποιες καλές προθέσεις των ειδικών που έχουν σκύψει πάνω από το συγκεκριμένο πρόγραμμα, η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για άλλη μια αποσπασματική δράση, που στην καλύτερη περίπτωση θα καλύψει ένα ελάχιστο τμήμα του εφηβικού πληθυσμού που αντιμετωπίζει προβλήματα αυτοτραυματισμού (και κυρίως τους άνω των 17 χρόνων όπως προβλέπει ο Δεύτερος Πυλώνας - τη στιγμή που η ηλικία έναρξης αυτοτραυματιστικών συμπεριφορών έχει πέσει στα 10-11 έτη). Κι ενώ η παραδοχή και της αναπλ. υπουργού Υγείας Αγαπηδάκη είναι ότι 1 στους 6 νέους αυτοτραυματίζεται, υπολογίζει προφανώς ότι όλοι διαμένουν στην Αττική, καθώς η «τηλεψυχιατρική» που προβλέπεται είναι σχεδόν αδύνατο να εφαρμοστεί σε εφήβους (π.χ. λόγω δυσκολίας να εξασφαλιστεί η ιδιωτικότητα). Τέλος, ένα ακόμα χαρακτηριστικό της αποσπασματικότητας είναι και ο τρόπος χρηματοδότησης μέσω του Ταμείου Ανάκαμψης, δηλαδή χρηματοδότηση με ημερομηνία λήξης.
Φυσικά ο σχεδιασμός αυτός είναι πλήρως εναρμονισμένος με την ευρωενωσιακή στρατηγική για την Ψυχική Υγεία και με τη λογική που υιοθέτησαν όλες οι έως τώρα αστικές κυβερνήσεις. Είναι η λογική που θεωρεί την Ψυχική Υγεία εμπόρευμα, που η ευθύνη του κράτους σε αυτόν τον τομέα πρέπει να είναι «επιτελική» και «στοχευμένη» και που μεσολαβείται από τη σχέση «κόστος - όφελος». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, δεν μπορεί να γίνει ολόπλευρη αντιμετώπιση του αυτοτραυματισμού των νέων, όπως και καμίας άλλης ψυχικής διαταραχής! Πολύ δε περισσότερο, τη στιγμή που η ίδια η φύση του εκμεταλλευτικού συστήματος - του καπιταλισμού - δημιουργεί τις προϋποθέσεις για να ευδοκιμούν ψυχικές διαταραχές2.
Στη δική μας αντίληψη, βασική προτεραιότητα είναι η πρόληψη σε όλα τα επίπεδα σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Οι δημόσιες, δωρεάν για όλους υπηρεσίες και δομές δημόσιας και Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας είναι υπεύθυνες για την επιδημιολογική καταγραφή όλου του πληθυσμού με σταθερές και κινητές μονάδες. Κεντρικό ρόλο διαδραματίζει το Κέντρο Ψυχικής Υγείας (ΚΨΥ), τμήμα του ενιαίου λειτουργικά Κέντρου Υγείας (ΚΥ), το οποίο επιτελεί τη φροντίδα της κοινότητας σε κάθε επίπεδο υπηρεσιών. Το ΚΨΥ διασυνδέεται με τους χώρους ευθύνης του (π.χ. σχολεία) και τους χώρους του ίδιου του συστήματος Υγείας - Πρόνοιας (π.χ. δημόσια δευτεροβάθμια ή τριτοβάθμια δομή). Από τις υπηρεσίες του ΚΨΥ καλύπτονται όλες οι ηλικιακές ομάδες και οι κατηγορίες ασθενειών όλου του πληθυσμού. Τα κριτήρια επιλογής των ασθενών για τις δομές είναι μόνο επιστημονικά.
Προσφέρεται ολόπλευρη φροντίδα της Ψυχικής Υγείας, αξιοποιώντας την επιστημονική γνώση και τον σύγχρονο τεχνολογικό εξοπλισμό. Η διαρκής και υπεύθυνη διασύνδεση όλων των υπηρεσιών εξασφαλίζει τη θεραπευτική συνέχεια και την αποτελεσματική θεραπεία και αποκατάσταση. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην παιδική και εφηβική ηλικία με ανάπτυξη ειδικής υπηρεσίας - τομέα του ενιαίου Κέντρου Υγείας (ΚΥ). Το ΚΥ αποτελεί εκείνο το κέντρο από το οποίο εκπορεύονται τα προγράμματα πρόληψης και εκπονεί προγράμματα αγωγής υγείας καθολικά για τον πληθυσμό. Ταυτόχρονα ιεραρχεί, με ομάδα επιστημόνων που εργάζεται στους χώρους όπως τα σχολεία, τις ιδιαίτερες αυτές ηλικίες και είναι υπεύθυνο για την επιστημονική συνέχεια των αντίστοιχων προγραμμάτων σε σχολές, Πανεπιστήμια, στρατιωτικές μονάδες και παρακολουθεί την ψυχοδιανοητική ανάπτυξη των παιδιών, των εφήβων και των νέων, παρέχει ψυχολογική στήριξη, εντοπίζει και παρεμβαίνει έγκαιρα.
Για την αντιμετώπιση των οξέων περιστατικών, για κατηγορίες ασθενών που η σοβαρότητα της νόσου τους απαιτεί να έχουν ιατρική - νοσηλευτική νοσηλεία και για παθήσεις που χρειάζονται εξειδικευμένη αντιμετώπιση υπάρχουν Δημόσιες Δευτεροβάθμιες Δομές. Οι δομές αυτές διαθέτουν εξειδικευμένα τμήματα ανάλογα με τη φύση της νόσου. Είναι πλήρως στελεχωμένα με επαρκές, ειδικά εκπαιδευμένο μόνιμο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, και εξειδικευμένη διεπιστημονική ομάδα αποτελούμενη από ψυχολόγους, εργοθεραπευτές, κοινωνικούς λειτουργούς κ.ά. Ταυτόχρονα, αναπτύσσονται όλες οι απαραίτητες δομές εξωνοσοκομειακής φροντίδας και περίθαλψης, ενώ εξασφαλίζεται με ευθύνη του κράτους η συνεχής μετεκπαίδευση και επιμόρφωση όλων των εργαζομένων στον τομέα της Ψυχικής Υγείας, μέσα από το ενιαίο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα και το σύστημα Υγείας με στόχο τη συστηματική, επιστημονική ενημέρωση. Εκπαίδευση ικανού αριθμού επιστημόνων όλων των ειδικοτήτων που να αντιστοιχούν στις ολοένα αναπτυσσόμενες ανάγκες.
Σημειώσεις:
1. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας) το ποσοστό των παιδιών και εφήβων με ψυχικές διαταραχές αυξάνεται σταθερά τα τελευταία δέκα χρόνια. 1 στους 5 εφήβους ηλικίας 15-19 ετών εμφανίζει ψυχική διαταραχή, ενώ η αυτοκτονία αποτελεί πλέον την πρώτη αιτία θανάτου για τις ηλικίες 15 έως 29 ετών σε όλη την Ευρώπη. Επιπλέον, με βάση τα διεθνή ταξινομητικά εργαλεία, το 10% του μαθητικού πληθυσμού της χώρας παρουσιάζει ορισμένη ψυχική διαταραχή που συνδέεται με επιθετική συμπεριφορά (διαταραχή διαγωγής, εναντιωματική/ προκλητική διαταραχή, αγχώδη ή καταθλιπτική συμπτωματολογία). Ενδεικτικά υπενθυμίζουμε ότι με βάση την αναφορά της UNICEF περίπου 11,2 εκατομμύρια παιδιά και νέοι έως 19 ετών στην ΕΕ (13%) για το 2019-2022 έχουν κάποια ψυχική διαταραχή. Η συχνότητα αυξάνεται σημαντικά με την ηλικία - έως και περίπου 19% στους 15-19 ετών. Ακόμα εκτιμάται ότι 1 στα 7 παιδιά/έφηβοι διεθνώς και στην Ευρώπη βιώνει κάποια ψυχική διαταραχή.
2. Βλ. αναλυτικά στην έκδοση «Ζητήματα ψυχικής υγείας. Σύγχρονες προσεγγίσεις - απαντήσεις στα αδιέξοδα που δημιουργεί ένα σύστημα που σαπίζει», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»
Βιβλιογραφία:
- «Ζητήματα ψυχικής υγείας. Σύγχρονες προσεγγίσεις-απαντήσεις στα αδιέξοδα που δημιουργεί ένα σύστημα που σαπίζει», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»
- Basta M. et al. (2021): Suicidal ideation in adolescents and young adults in Greece
- Giannakopoulos G.et al. (2025): Self-injurious behavior in Greek adolescents: the role of mental health problems and COVID-19 trauma
- Gillies D. et al. (2018): Prevalence and characteristics of self-harm in adolescents
- UNICEF (2024): Child and Adolescent Mental Health in the EU
- WHO Europe (2023): Child and youth mental health in the WHO European Region