Η εύστοχη μεταφορά του έργου στο θέατρο στην ομώνυμη θεατρική παράσταση της φετινής σεζόν, η ανίχνευση και στη θεατρική της μεταφορά του ανθρώπινου στο πολιτικό και αντίστροφα, οι δυνατές σκηνοθετικά σκηνές όπως η κηδεία του Σ. Πέτρουλα στο κλείσιμο, η πειστική απόδοση των ηρώων του έργου από τους ηθοποιούς της παράστασης, και ο αρκετός κόσμος - και νέος - ο οποίος παρακολουθεί την παράσταση, είναι η πιο πρόσφατη απόδειξη.

Η σημασία του Στρατή Τσίρκα ως λογοτέχνη είναι φυσικά αναμφίβολη. Η σημασία του επίσης ως πολιτική παρουσία είναι και αυτή καταγεγραμμένη (συμβολή στην έκδοση της πολιτικής επιθεώρησης «Ελλην», συμμετοχή στην οργάνωση του ΚΚΕ «Αντιφασιστική Πρωτοπορία», συμμετοχή στον Ελληνικό Αντιφασιστικό Σύνδεσμο, διαγραφή από το ΚΚΕ το 1961 για το έργο του «Λέσχη», ρόλος στο Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο στη διάρκεια της δικτατορίας, ένταξη στο «ΚΚΕ Εσωτερικού» το 1968).

Ουδόλως όμως όλα αυτά υποχρεώνουν σε συμφωνία με την πολιτική τοποθέτηση του Στρατή Τσίρκα και στο «Χαμένη Ανοιξη» και στο σύνολο του έργου του. Αντίθετα, η αντιπαράθεση με τον Στρατή Τσίρκα ξεκίνησε πριν από δεκαετίες και επανέρχεται κάθε τόσο, φωτιζόμενη από όσα γεγονότα μεσολάβησαν από την έκδοση των έργων του και συνομιλούσα πάντα με τα συμφραζόμενα της εκάστοτε πολιτικής επικαιρότητας.

Το «Χαμένη Ανοιξη», παράλληλα με ενδιαφέρουσες πτυχές (σχέση του ανθρώπου με την Ιστορία, ερωτικές σχέσεις, θέση της γυναίκας, επανένταξη του ανθρώπου σε ένα ξένο κοινωνικό περιβάλλον) αναφέρεται στα Ιουλιανά το 1965 (διαμάχη του πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου με τον βασιλιά Κωνσταντίνο μετά την απαίτηση του τελευταίου για τη μη ανάληψη του υπουργείου Εθνικής Αμυνας από τον ίδιο τον Γ. Παπανδρέου, αποχωρήσεις βουλευτών από την Ενωση Κέντρου και στήριξη μη εκλεγμένων κυβερνήσεων, τεράστιες διαδηλώσεις για 70 ημέρες, δολοφονία του Σ. Πέτρουλα), στον ρόλο σε αυτά της ΕΔΑ και του ΚΚΕ και συνολικότερα στον χαρακτήρα και την οργανωτική τους λειτουργία.

Το δομικό στοιχείο στο «Χαμένη Ανοιξη» είναι το ακόλουθο: Από τη μια υπάρχει η «δεξιά», δηλαδή ο θεσμός της μοναρχίας, οι «Αμερικανοί» και τμήμα του στρατού, οι οποίοι ευθύνονται για το μετεμφυλιακό αυταρχικό κράτος, διαφθείρουν βουλευτές, εργάζονται για την ανατροπή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ετοιμάζουν δικτατορία και συντελούν στην οπισθοδρόμηση της Ελλάδας.

Από την άλλη, υπάρχει ένας πόλος πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων, δηλαδή ο Γιώργος Παπανδρέου ως επικεφαλής, η Νεολαία Λαμπράκη, η ΕΔΑ και ευρύτερα οι προοδευτικοί πολίτες. Ενας πόλος, ο οποίος απέφερε, μέσω της κυβέρνησης του «Κέντρου», δημοκρατικές κατακτήσεις, ο οποίος αποτελεί ελπίδα για μια σύγχρονη αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία, και η ενίσχυση του οποίου συνιστά εγγύηση για την αποτροπή της δικτατορίας και απειλή για τη «δεξιά» («Μια ενωμένη κεντροαριστερά φοβούνται», ακούγεται, σε μια απευθείας μεταφορά των σημερινών διεργασιών στη σοσιαλδημοκρατία για τον έτερο πόλο στο αστικό σύστημα).

Βέβαια, ακούγονται και ενστάσεις («θυμάσαι τι έκανε ο Παπανδρέου στα Δεκεμβριανά», «μα ήθελε να διαλύσει τη Νεολαία Λαμπράκη», «όποιος και να ρθει το ΝΑΤΟ θα είναι εδώ»), σβήνουν όμως κάτω από τις ιαχές για τη δημοκρατία και τον Παπανδρέου, ενώ η μόνη κριτική η οποία διατηρείται σε όλο το έργο είναι για την άρνηση Παπανδρέου για κυβερνητική συνεργασία με την ΕΔΑ.

Ας τα δούμε ένα - ένα. Οι αντιπαραθέσεις μεταξύ αστικών κομμάτων είναι υπαρκτό φαινόμενο, και στην Ελλάδα και διεθνώς. Ο χαρακτήρας τους κρίνεται όχι από την οξύτητά τους, αλλά από τον λόγο για τον οποίο γίνονται, ο οποίος είναι πάντοτε η αναζήτηση ενός αποτελεσματικότερου τρόπου υπηρέτησης της αστικής εξουσίας και οικονομίας, η προτεραιότητα σε τμήματα της αστικής τάξης και οι προτιμώμενες συμμαχίες του αστικού κράτους. Ουδέποτε ο λόγος της όποιας αντιπαράθεσης ήταν η επιλογή μεταξύ λαϊκών συμφερόντων και αστικών. Δεν θα ήταν αστικά κόμματα σε μια τέτοια περίπτωση.

Στην Ελλάδα, βενιζελικοί και βασιλικοί αλληλοσκοτώνονταν στην κυριολεξία το διάστημα του αποκαλούμενου Εθνικού Διχασμού. Αυτό σε τίποτα δεν τους εμπόδισε στη συνεργασία τους στην κυβέρνηση Α. Ζαΐμη το 1926-1927, στην από κοινού παροχή ψήφου εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Ι. Μεταξά, στη στήριξη της κυβερνητικής καταστολής τον Δεκέμβρη 1944 και στη συγκρότηση οικουμενικής κυβέρνησης υπό τον βενιζελικό Θ. Σοφούλη για την αντιμετώπιση του αγώνα του ΔΣΕ.

Η επιβολή κάποιας μορφής συγκεντρωτικής εξουσίας, η καταστολή του λαϊκού κινήματος και ο συνδυασμός της με την ενσωμάτωση βρίσκονται με διαφορετικές αναλογίες στην πολιτική όλων των αστικών κομμάτων.

Τα νομοθετήματα, οι διάφοροι αναγκαστικοί νόμοι και το Σύνταγμα του 1952, τα οποία καθιέρωσαν τη μετεμφυλιακή αντικομμουνιστική καταστολή, εκκόλαψαν παρακρατικούς μηχανισμούς και επέτρεψαν τα κάθε λογής Κρατικά Σχέδια για νοθεία στις εκλογές και κινητοποίηση του Στρατού, ψηφίστηκαν από όλα τα αστικά κόμματα. Ο Γ. Παπανδρέου δε, μεταξύ ενός πλήθους ανάλογων δηλώσεων και ενεργειών του, θα διακινήσει μέσω της εφημερίδας του «Ελλάς» κατασκευασμένες ειδήσεις για συνεργασία μελών του ΚΚΕ με την Ασφάλεια στην Αθήνα του 1948 («Οι άνθρωποι της ΚΟΑ προτίμησαν αντί να ακούσουν τον Ζαχαριάδη να προδώσουν ο ένας τον άλλο και να βοηθήσουν την αστυνομία στο εκκαθαριστικό της έργο» ήταν το απόσπασμα¹), θα ιεραρχήσει τη συντριβή της υποστηριζόμενης από το ΚΚΕ Δημοκρατικής Παράταξης στις εκλογές του 1950² και θα συνεργαστεί στις εκλογές του 1952 με τον Εθνικό Συναγερμό, «τη δεξιά» δηλαδή.³

Ακόμη, θα πει μετά την ανάδειξη της ΕΔΑ σε αξιωματική αντιπολίτευση: «Από το ένα μέρος θα είμεθα οι εθνικόφρονες. Από το άλλο οι κομμουνισταί. Θα κάμωμεν τας εκλογάς με χωροφύλακας και με το πιστόλι στο χέρι»,⁴ θα ξεκινήσει βέβαια και τον «Ανένδοτο», όταν όμως γίνει θύμα και ο ίδιος της νοθείας στις εκλογές του 1961. Τέλος, ως πρωθυπουργός θα προωθήσει μια σειρά αναγκαίους για το αστικό σύστημα εκσυγχρονισμούς, θα αποφύγει όμως τις διώξεις του μετέπειτα πραξικοπηματία Παπαδόπουλου και λοιπών υπευθύνων για το σαμποτάζ του Εβρου. Κατόπιν όλων αυτών, ο αγνός κατά τ' άλλα ενθουσιασμός των ΕΔΑϊτών/σών στο «Χαμένη Ανοιξη» «κατεβαίνει ο γέρος από το Καστρί στην Αθήνα... κοιτάχτε πόσος κόσμος... η δημοκρατία νίκησε», τι άλλο είναι παρά αυταπάτη;

Αλλωστε, ο θεσμός της μοναρχίας λειτούργησε ενοποιητικά για το αστικό σύστημα μπροστά στον κίνδυνο του ΔΣΕ, ενώ στη συνέχεια και ο θεσμός και οι αρμοδιότητές του - ιδίως ως προς τον έλεγχο του Στρατού και την ανάθεση εντολής για διαμόρφωση κυβέρνησης - συνιστούσαν έναν αναχρονισμό για το αστικό σύστημα και την ανάπτυξή του.

Αυτό διαπέρασε όλα τα αστικά κόμματα. Εξ ου και ο αντιμοναρχικός Γ. Παπανδρέου ψήφισε υπέρ της επιστροφής Γεωργίου το 1946, ενώ ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, προσανατολισμένος πάντα στα αστικά συμφέροντα, συγκρούστηκε με το βασιλικό ζεύγος το 1962 και προώθησε την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας, παρά την ισχυρότατη βασιλική πτέρυγα της ΕΡΕ.

Ομοίως, η συμμαχία με τις ΗΠΑ - φυσικά με ανισότιμους όρους και δεσμεύσεις σε βάρος της Ελλάδας και με τη δυνατότητα παρέμβασής τους στην εσωτερική πολιτική ζωή - δεν αμφισβητούνταν από κάποιο αστικό κόμμα ή κάποιες αστικές πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες πρόβαλαν απαιτήσεις για συνολικότερες διαπραγματεύσεις και συμφωνίες με τις ΗΠΑ, και στη συνέχεια και με την τότε ΕΟΚ, με στόχο πάντα την αναβάθμιση της Ελλάδας στο πλαίσιο αυτών των συμμαχιών. Ιδιαίτερο βάρος σε σχέση με αυτά δινόταν στο Κυπριακό. Για αυτό και η στάση των ΗΠΑ μεταβάλλεται σε σχέση με την κυβέρνηση του Κέντρου μετά τη μη ευόδωση των σχεδίων Ατσεσον.

Εν τέλει, αποτέλεσμα όλων αυτών των αντιθέσεων και των αδιεξόδων στο αστικό σύστημα ήταν η επιβολή της δικτατορίας το 1967.

Η αποκαλούμενη πάλι αποστασία βουλευτών της Ενωσης Κέντρου το 1965 - απεχθής ασφαλώς, αλλά όχι ανερμήνευτη στο πλαίσιο της κοινής αστικής στρατηγικής - και οι περιπτώσεις εξαγοράς ήταν παράγωγο του αστικού συστήματος και των τότε αντιθέσεών του, όχι αιτία του αντιδημοκρατικού χαρακτήρα του. Αλλωστε, οι μετακινήσεις βουλευτών και τα κατά περίπτωση προσωπικά ανταλλάγματα συνεχίζονται και μετά την κατάργηση της μοναρχίας το 1974 έως και σήμερα. Βασίζονται ακριβώς στη συμφωνία των αστικών κομμάτων ως προς τον στόχο, δηλαδή την εξυπηρέτηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και οικονομίας, τη γεωστρατηγική αναβάθμιση και τη θωράκιση του αστικού κράτους.

Το κίνημα των 70 ημερών ήταν μαζικότατο, λαϊκό και συγκινητικό ως προς τη μαχητικότητά του. Θα μπορούσε να είναι και ελπιδοφόρο, αν συνδεόταν σχεδιασμένα και αποφασιστικά με τις βαθύτερες αιτίες των προβλημάτων, με την ίδια δηλαδή την αστική εξουσία και την ανάγκη ανατροπής της ή τουλάχιστον με την de facto νομιμοποίηση του ΚΚΕ και την επιστροφή των εξορίστων.

Ούτε και υπήρχε κάποιος ελιγμός ο οποίος αν γινόταν από το ΚΚΕ και την ΕΔΑ θα παρεμποδίζονταν οι αστικοί σχεδιασμοί. Η αστική εξουσία σε οποιαδήποτε μορφή της, αυτονόητα, απαντά με καταστολή όσο η ταξική πάλη αναπτύσσεται. Αυτό δεν σημαίνει «αιχμαλωσία» των εργατικών - λαϊκών δυνάμεων, αλλά κατάλληλη και εκ των προτέρων προετοιμασία τους για να αντιμετωπίσουν τη νέα φάση.

Είναι γεγονός - αναδεδειγμένο από το ίδιο το ΚΚΕ - η μη ύπαρξη στο ΚΚΕ εκείνη την περίοδο μιας προγραμματικής επεξεργασίας και μιας ανάλογης πολιτικής ετοιμότητας, οι οποίες θα στερέωναν ριζοσπαστικές συνειδήσεις, θα τις βάθαιναν, θα γεννούσαν και νέες, και θα θωράκιζαν από την αναπαραγωγή αυταπατών περί «συσπείρωσης δημοκρατικών δυνάμεων» και την περίοδο της μεταπολίτευσης. Ενδεικτικό είναι και απόσπασμα από τον Ανδ. Παπανδρέου, «έχασε (η ΕΔΑ) πολλούς από τους οπαδούς της που εντάχθηκαν στις αναπτυσσόμενες δυνάμεις της Κεντροαριστεράς στα πλαίσια της Ενωσης Κέντρου».⁵

Τα προγραμματικά αυτά προβλήματα όμως του ΚΚΕ και συνεπακόλουθα της ΕΔΑ, η αναζήτηση δηλαδή μιας συμμαχίας με τμήμα της αστικής τάξης και τους πολιτικούς της εκπροσώπους, ο σχηματισμός κυβέρνησης μαζί τους, το στάδιο της Εθνικής - Δημοκρατικής Αλλαγής εν ολίγοις, αναπαράγονται επαυξημένα στο «Χαμένη Ανοιξη», έστω με αντιφάσεις.

Στο «Χαμένη Ανοιξη» επικρίνεται - και σωστά - η μη όξυνση της αντιπαράθεσης από μεριά της ΕΔΑ μετά τη δολοφονική ενέργεια με την έκρηξη νάρκης στον γιορτασμό του Γοργοπόταμου στις 29.11.1964 (ένα στέλεχος της ΕΔΑ εμφανίζεται να αγνοεί εσκεμμένα την πληροφορία για ενεργό ρόλο των ΗΠΑ στην ενέργεια). Ομως, προϋπόθεση για την είσοδο της ΕΔΑ σε αστική κυβέρνηση και την προώθηση μεταρρυθμίσεων, ακόμη και για αποδοχή της συνεργασίας από τον Γ. Παπανδρέου, ήταν η μη αμφισβήτηση των συντεταγμένων της εγχώριας αστικής τάξης. Και αυτή τη διάσταση είχαν τα κάθε λογής «θα σας ταράξουμε στη νομιμότητα» του Η. Ηλιού, αυτή τη διάσταση είχε η αφαίρεση από την «Αυγή», ύστερα από υπόδειξη του Γραφείου Εσωτερικού, του αποσπάσματος από την ανακοίνωση του ΚΚΕ για την κηδεία Γρ. Λαμπράκη το οποίο ανέφερε την ανάγκη κλιμάκωσης των κινητοποιήσεων.⁶

Η οπορτουνιστική διολίσθηση αφορούσε κλιμακωτά όχι μόνο το εσωτερικό του ΚΚΕ, αλλά και η ΕΔΑ γινόταν όχημά της. Ολα αυτά εφάρμοσαν μετέπειτα και τα ευρωκομμουνιστικά κόμματα, πόσο μάλλον σε συνθήκες νόμιμης λειτουργίας τους. Η κριτική όμως σε όλα τα παραπάνω απουσιάζει στο «Χαμένη Ανοιξη», ενώ η κριτική περιορίζεται στον διαχωρισμό «ηγεσίας - βάσης».

Αντίθετα, προϋπόθεση για την ανάπτυξη της δράσης και της αντιπαράθεσης ή ακόμη για την προφύλαξη αγωνιστών από τις διώξεις, ήταν η ανασυγκρότηση των διαλυμένων από το 1958 παράνομων Οργανώσεων του ΚΚΕ (η ανασυγκρότησή τους μάλλον αντιμετωπίζεται στο «Χαμένη Ανοιξη» ως «ακατανόητη απόφαση από έξω»). Το έδειξε αυτό στη διάρκεια της δικτατορίας η ίδρυση της ΚΝΕ και κατόπιν της Αντι-ΕΦΕΕ. Το δείχνει και η εμπειρία, ότι όπου υπάρχει ισχυρή Οργάνωση αναπτύσσονται και εστίες αντίστασης.

Ο Στρατής Τσίρκας και στο «Χαμένη Ανοιξη» αποδομεί πρόσωπα. Χιλιοειπωμένα είναι τα παρακάτω: Η ανάδειξη ενός προσώπου σε καθοδηγητική θέση, οι θέσεις τις οποίες εκφράζει, οι πράξεις του και οι όποιες αδυναμίες του αποτελούν πρώτιστα συλλογική απόφαση και λειτουργία, παρά ατομικό χαρακτηριστικό.

Εκτός όμως από αυτά προκύπτει το ερώτημα: Αναδεικνύεται στο «Χαμένη Ανοιξη» - και δικαίως ανάλογα την περίπτωση - ως απαράδεκτη η αντιμετώπιση συντρόφων/σων και αγωνιστών ως υπόπτων. Υπό ποια έννοια όμως είναι κάτι αποδεκτό ο επαναλαμβανόμενος χαρακτηρισμός Ακροναυπλιωτών, συντρόφων και σημαντικών αγωνιστών ως βρώμικων, ιδιοτελών και «ανθρωπάκια», και η προβολή όλων αυτών στη συνέχεια από οποιονδήποτε φιλελεύθερο ή σοσιαλδημοκράτη διανοούμενο απέναντι στο ΚΚΕ και το κάθε μέλος του;

Ας είμαστε ειλικρινείς. Το ζήτημα στο έργο του Στρατή Τσίρκα και στην ενασχόληση με αυτό δεν είναι το ένα ή το άλλο πρόσωπο, η μια ή άλλη συμπεριφορά και ο διοικητικός τρόπος στη διαμόρφωση και μεταφορά της πολιτικής γραμμής.

Το ζήτημα είναι το περιεχόμενο της γραμμής και το ποια στάση επιλέγεται σε σχέση με μια σειρά ιστορικά γεγονότα: Το Κίνημα της Μέσης Ανατολής ήταν αναγκαίο και επιτυχές, ενώ το προγραμματικό έλλειμμα ήταν η μη διεκδίκηση της εξουσίας και στην Ελλάδα ή το Κίνημα ήταν άκαιρο και επιβαλλόμενο από τα πάνω; Πολιτική και οργανωτική αυτοτέλεια του ΚΚΕ στα Ιουλιανά ή πολιτική «ουράς» στην Ενωση Κέντρου; Χρειάζεται η αντιπαράθεση με το αστικό σύστημα συνολικά ή χρειάζεται η αναζήτηση μιας λύσης εντός του αστικού πολιτικού συστήματος η οποία «θα ανοίξει δρόμο», όπως το 1981, ή το 2015, δίχως την ανάγκη αμφισβήτησης και ρήξης; Το αστικό κράτος είναι από τη φύση του αντιλαϊκό και εχθρικό ή πρέπει να σώσουμε τους θεσμούς και να διασφαλίσουμε τη δικαιοσύνη;

Η «Χαμένη Ανοιξη» και συνολικά η εργογραφία του Στρ. Τσίρκα κινούνται στη δεύτερη κατεύθυνση, εξ ου και γίνεται επίκληση σε αυτό κατά την εκάστοτε αναμόρφωση του αστικού συστήματος. Ως ΚΚΕ απαντάμε με το πρώτο σκέλος σε καθένα από τα παραπάνω «διλήμματα».

Παραπομπές:

1. Αντρέας Καραντώνης, «Ενα διδακτικό κείμενο», Η Ελλάς, 15.11.1948.

2. Γεώργιος Α. Λεονταρίτης, «Ανάμεσα σε δύο άκρα. Η πορεία του Κέντρου 1946-1967», εκδόσεις «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», Αθήνα 1992, σ. 110.

3. Πελοπόννησος, 11.11.1952.

4. Κωνσταντίνος Καραμανλής, Αρχείο, Γεγονότα και Κείμενα, τόμος 4, εκδόσεις «Η Καθημερινή», Αθήνα 2005, σ. 347.

5. Ανδρέας Παπανδρέου, «Η δημοκρατία στο απόσπασμα», εκδόσεις «Καρανάσης», Αθήνα 1974, σ. 272.

6. Αρχείο του ΚΚΕ, Εγγραφο 482796. Απόφαση του Γρ. Κλιμακίου της ΚΕ του ΚΚΕ για την περικοπή της ανακοίνωσης της ΚΕ για την κηδεία του Γρ. Λαμπράκη, 1/1965.