Στο μάθημα Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ πραγματοποίησε διάλεξη η Ελένη Μηλιαρονικολάκη, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και υπεύθυνη του Τμήματος Πολιτισμού της μετά από πρόσκληση του αναπληρωτή καθηγητή Αθανάσιου Μουτσόπουλου. Τίτλος της διάλεξης ήταν: «Μπορεί η Τέχνη να αλλάξει τον κόσμο;» και θέμα της ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός.

Μέσα από την παρέμβαση, τη συζήτηση, την προβολή αποσπασμάτων από ταινίες και μουσική αλλά και εικαστικών και αρχιτεκτονικών δημιουργιών φωτίστηκαν πλευρές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, το τι πρόσφερε στην Τέχνη, αλλά και η διαπάλη που αναπτύχθηκε.

Αρχικά η Ελένη Μηλιαρονικολάκη ανέλυσε το τι είναι Τέχνη σύμφωνα με τον μαρξισμό, καταλήγοντας: «Ο μαρξισμός, σε αντίθεση με όσους υποστηρίζουν ότι η Τέχνη είναι αυτοσκοπός, προορίζεται δηλαδή αποκλειστικά και μόνο στο να προκαλεί αισθητικές συγκινήσεις, θεωρεί ότι επιτελεί ένα ευρύ φάσμα λειτουργιών, αισθητικές, συναισθηματικές, γνωστικές, ιδεολογικές, διαπαιδαγωγητικές.

Η Τέχνη μπορεί να επηρεάσει τους ανθρώπους, θετικά ή αρνητικά, να τους κάνει καλύτερους ή χειρότερους. Να τους μετατρέψει σε αντικείμενα των κυρίαρχων, των κατεστημένων ιδεολογικών και πολιτικών αντιλήψεων για τον κόσμο, ή σε υποκείμενα πρωτοπόρων ιδεών, των πιο προωθημένων ιδανικών της ανθρωπότητας, όπως η απαλλαγή της από κάθε καταναγκασμό και πρώτα απ' όλα από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Με λίγα λόγια, ο μαρξισμός υποστηρίζει πως η Τέχνη δεν μπορεί να αλλάξει από μόνη της τον κόσμο. Τον κόσμο μπορούν να τον αλλάξουν μόνο οι άνθρωποι με τον αγώνα τους, με την πάλη των τάξεων. Μπορεί όμως να επηρεάσει και να αλλάξει τους ανθρώπους και μέσα απ' αυτούς τον κόσμο».

Στη συνέχεια, αναφέρθηκε αναλυτικά στο τι είναι αλλά και τι δεν είναι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, επιχειρώντας να απαντήσει και στην πολεμική που δέχεται.

Οπως σημείωσε «ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι ένα καλλιτεχνικό ρεύμα, που, όπως όλα τα ρεύματα ρέπουν σε φιλοσοφικοκοινωνικές αντιλήψεις, έτσι και ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι το ρεύμα της Τέχνης που κλίνει προς τη μαρξιστική υλιστική και ιστορικο - διαλεκτική φιλοσοφική αντίληψη για την υλικότητα του κόσμου».

Οπως τόνισε «η σοσιαλιστική ρεαλιστική Τέχνη δεν υπακούει σε στερεότυπα και προκατασκευασμένες ιδέες. Διερευνά, σκάβει για να φτάσει στην αλήθεια, να ανακαλύψει νέες, αθέατες έως τότε πλευρές της πραγματικότητας. Η γνώση της υλιστικής διαλεκτικής, της οικονομίας, της Ιστορίας είναι ανεκτίμητος σύμμαχός της σ' αυτήν την προσπάθεια. Μπορεί βέβαια και χωρίς αυτήν τη γνώση να φτάσει κάποιος δημιουργός στην αλήθεια, αλλά σίγουρα με πολύ περισσότερο κόπο. Στην ιστορία της Τέχνης υπήρξαν αρκετοί μεγάλοι και έντιμοι δημιουργοί, που το έργο τους ξεπέρασε τις δικές τους συντηρητικές απόψεις για τον κόσμο και έφτασαν να διατυπώνουν αλήθειες που ποτέ κανείς δεν θα περίμενε από το δικό τους στόμα».

Επισήμανε ότι «ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός παρουσιάζει την κοινωνική πραγματικότητα ως καλλιεργήσιμη, ως επιδεχόμενη αλλαγή, δηλαδή ως ιστορική και μεταβλητή. Βοηθά να αναγνωριστούν οι αιτίες των δυσάρεστων καταστάσεων που μπορούν να ανατραπούν, τα οικονομικά θεμέλια των κοινωνικών σχέσεων, η δύναμη αλλά και τα υλικά βάθρα των ιδεών, προβάλλει τις αντιφάσεις της κοινωνίας, γιατί αυτές είναι που προκαλούν την αλλαγή της».

Δηλαδή: «Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν αρκείται στην αναγνώριση της πραγματικότητας, αλλά επιδιώκει να την επηρεάσει, διεγείροντας την επιθυμία για την αλλαγή της σύμφωνα με τους σύγχρονους σκοπούς και ανάγκες του ανθρώπου. Δεν δείχνει τον κόσμο μόνον όπως πραγματικά είναι, αλλά προβάλλει και την ιδέα για το πώς πρέπει και μπορεί να γίνει. Βαθαίνει τη γνώση, οξύνει την ευαισθησία, καλλιεργεί τη θέληση για δράση δημιουργική και αγωνιστική, καλλιεργεί την παρεμβατική συνείδηση, δηλαδή συνείδηση που δεν αντιμετωπίζει τον κόσμο παθητικά, αλλά παρεμβαίνει για να τον αλλάξει».

Τόνισε, επίσης, ότι «δεν υιοθετεί τους πομπώδεις τόνους, τον διδακτισμό, τη μεγαλοστομία, τη συνθηματολογία, τον μηρυκασμό στερεότυπων σχημάτων, που καταντούν το έργο Τέχνης προπαγανδιστική μπροσούρα και βλάπτουν αντί να εξυπηρετούν τον στόχο του».

Ξεκαθάρισε ακόμα ότι «ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός δεν είναι τεχνοτροπία, ούτε έχει κάποια προκαθορισμένη μορφή. Στη σοσιαλιστική ρεαλιστική Τέχνη η καλλιτεχνική τεχνοτροπία και οι μορφές είναι πολυποίκιλες όπως η ζωή και το ίδιο ανεξάντλητες όπως η διαδικασία της γνώσης. Σε αντίθεση με άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός αφήνει απεριόριστη ελευθερία στον δημιουργό να επιλέξει ο ίδιος την τεχνοτροπία που θα ακολουθήσει και να δώσει στο έργο του την πιο ταιριαστή στο περιεχόμενό του μορφή. Επομένως, θα ήταν μεγάλο λάθος να θεωρήσει κάποιος ότι ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός είναι προσδεμένος στην τεχνοτροπία και τη μορφή των ρεαλιστικών έργων του 19ου αιώνα και ότι δημιουργοί όπως ο Μπρεχτ ή ο Ρίτσος διαφοροποιούνται από τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό λόγω της νεωτεριστικής μορφής του έργου τους. Το αντίθετο ισχύει. Το νέο σοσιαλιστικό περιεχόμενο έσπρωξε μεγάλους πρωτοπόρους δημιουργούς στα διάφορα είδη της Τέχνης να πρωτοστατήσουν στη δημιουργία νέων, πρωτόγνωρων μέσων έκφρασης».

Στη συνέχεια, στάθηκε αναλυτικά στην προβληματική εφαρμογή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στην ΕΣΣΔ, ο οποίος καθιερώθηκε το 1934 στο 1ο Πανενωσιακό Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων. Οπως ανέφερε η ομιλήτρια, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ούτε εφευρέθηκε, ούτε επιβλήθηκε από τα πάνω όπως συνήθως αναφέρεται. «Η επίσημη υιοθέτησή του ήρθε να επικυρώσει χαρακτηριστικά που είχαν ήδη εμφανιστεί στη σοβιετική Τέχνη και όχι μόνο στο έργο του Γκόρκι, που υπήρξε ο εισηγητής του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, αλλά και στους κόλπους των μεταοκτωβριανών ρευμάτων που αργότερα ονομάστηκαν Ρώσικη Πρωτοπορία».

Αφού αναφέρθηκε συνοπτικά στη Ρώσικη Πρωτοπορία και το κυρίαρχο ρεύμα της, τον κονστρουκτιβισμό, αναδεικνύοντας τα φοβερά επιτεύγματά της, αλλά και τις αντιφάσεις που τη δίεπαν, σημείωσε ότι η προσπάθεια επίλυσης αυτών των αντιφάσεων τη δεκαετία του 1930, «οδήγησε το Κομμουνιστικό Κόμμα σε νέες αντιφάσεις. Αντί να καθοδηγήσει το κίνημα της Ρώσικης Πρωτοπορίας, που ήδη εμφάνιζε σημάδια κόπωσης και εξάντλησης, για να ξεπεράσει τα θεωρητικά λάθη του και να στερεωθεί σ΄ ένα μαρξιστικό, υλιστικοδιαλεκτικό υπόβαθρο, ώστε να αποτελέσει τη βάση για την ανάπτυξη του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, το ανέκοψε από τα πάνω. Αυτό που επικράτησε ήταν η πλήρης απόρριψη του μοντερνισμού, μαζί και των μεγάλων μορφικών επιτευγμάτων της Ρώσικης Πρωτοπορίας, που θεωρήθηκε ως σύνολο Τέχνη αστική, παρακμιακή, φορμαλιστική και την καθιέρωση στα έργα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού της κλασικής μορφής των ρεαλιστικών έργων της προεπαναστατικής περιόδου ως πιο κατανοητής στον λαό».

Πρακτικά, η Τέχνη του σοσιαλιστικού ρεαλισμού αντιμετωπίστηκε ως ομαλή διαδοχή της προεπαναστατικής αστικής Τέχνης και όχι ως επαναστατική υπέρβασή της, σημειώνοντας ότι «με τον τρόπο αυτό παραβιάστηκαν βασικές νομοτέλειες στην ανάπτυξη της Τέχνης - η οποία αλλάζει όταν αλλάζουν οι σχέσεις παραγωγής - και στη διαλεκτική ενότητα της μορφής με το περιεχόμενο, καθώς η παλιά αστική μορφή δεν μπορούσε να εκφράσει αποτελεσματικά το νέο σοσιαλιστικό περιεχόμενο (...).

Σ' αυτό το περίγραμμα, εκδηλώθηκε ένας φορμαλισμός - μια συζήτηση που περιστρεφόταν αποκλειστικά γύρω από την ορθότητα της μορφής, ως κριτήριο της αξίας του σοσιαλιστικά ρεαλιστικού έργου - που σε τίποτα δεν έχει να ζηλέψει τον αστικό φορμαλισμό της καινοτομίας για την καινοτομία. Παρά τις διακηρύξεις για ελευθερία τεχνοτροπίας, ύφους και μορφής, οι καλλιτέχνες είχαν κληθεί να εφαρμόσουν συγκεκριμένους κανόνες που απορρέουν από το έργο κάποιων ρεαλιστών καλλιτεχνών της προσοσιαλιστικής Ρωσίας. Ανάμεσα σ' αυτούς, σημειώνουμε την υποχρέωση των καλλιτεχνών να απέχουν από τη χρησιμοποίηση κάθε είδους αφαιρετικού στοιχείου στο έργο τους, το δόγμα ότι το καλλιτεχνικό έργο πρέπει να είναι σοσιαλιστικό στο περιεχόμενο και εθνικό στη μορφή που εισήγαγε το φολκλόρ σε όλα τα είδη Τέχνης, την υποχρεωτική ύπαρξη θετικού ήρωα, την κατεύθυνση για συνύπαρξη του ρεαλισμού με τον ρομαντισμό, που είχε ως αποτέλεσμα τη νόθευση έως και την ακύρωση του ρεαλισμού με άφθονο υποκειμενισμό και εξιδανίκευση ανθρώπων και καταστάσεων σε κάποια είδη Τέχνης όπως η λογοτεχνία και τα εικαστικά».

Ομως, όπως σημείωσε «ο σοσιαλισμός παρά τις αδυναμίες, τα λάθη και τις θεωρητικές παρεκκλίσεις, που σημειώθηκαν στην πορεία οικοδόμησής του στην οικονομία και στους τομείς του εποικοδομήματος, όπως η Τέχνη, απέδειξε με έργα και πράξεις την τεράστια υπεροχή του και στο πολιτιστικό πεδίο».

Μέσα από παραδείγματα ανάπτυξης όλων των ειδών της Τέχνης, αποδείχθηκε έμπρακτα ότι «ο σοσιαλισμός είναι το κοινωνικό σύστημα που μπορεί να αποδώσει στην Τέχνη την αληθινή κοινωνική - μαζική λειτουργία της.

Κι αυτό γιατί ο σοσιαλισμός βλέπει στην Τέχνη έναν από τους πιο ισχυρούς συμμάχους στον σκοπό του, που είναι να αλλάξει τους ανθρώπους και μέσα από αυτούς τον κόσμο. Γιατί ο σοσιαλισμός χρειάζεται ανθρώπους που θα κατακτήσουν μαζί με την Τέχνη της απόλαυσης και την Τέχνη να διευθύνουν, να ελέγχουν και να διοικούν την κοινωνική παραγωγή και το σοσιαλιστικό κράτος».