Από τον Νοέμβρη του 1942, οπότε ιδρύεται το ΕΑΜ Καλλιτεχνών, μέχρι τον Νοέμβρη του 1979, οπότε κατεβαίνει με γάντζο το όλο νόημα γλυπτό «Προς τιμήν των πεσόντων», με τον στίχο του Ανδρέα Κάλβου, «Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία», έχουν τρέξει τριάντα επτά χρόνια.

Ο τότε 29χρονος κομμουνιστής Μέμος (Αγαμέμνων) Μακρής έχει «χυθεί» στην ηλικία των 66 ετών, χωρίς να έχει ξεβάψει το χρώμα της καρδιάς του, που είναι και το χρώμα της ιδεολογίας του.

Πάντα στην πρωτοπορία, από νέος κι ακόμη αδιαμόρφωτος γλύπτης, αλλά κι ως ώριμος άντρας, έχοντας στο ενεργητικό του πλούσιο έργο, σφραγισμένο από τις αρχές του σοσιαλισμού.

Εχει επαναπατριστεί, το 1975, από την πολιτική προσφυγιά στη Λαϊκή Δημοκρατία της Ουγγαρίας, όπου επανειλημμένα έχει διαπρέψει ως καλλιτέχνης του λαού. Αυτή η χώρα του σοσιαλισμού δίνει στον Μέμο Μακρή πολιτική ασυλία, από το 1951, και μεριμνά, ώστε να έχει δικό του εργαστήριο με όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την ελεύθερη δημιουργία του. Το αποτέλεσμα; Μνημεία - αριστουργήματά του έχουν στηθεί σε μεγάλες πόλεις της νέας φιλόξενης πατρίδας του δημιουργού.

Η μέγιστη αναγνώριση έρχεται, τον Απρίλη του 1978, με το Βραβείο Κόσουτ. Ο Λάγιος Κόσουτ (1802-1894) θεωρείται η μεγαλύτερη προσωπικότητα του 19ου αιώνα, ο οποίος οργάνωσε την πάλη για την εθνική ανεξαρτησία, για την εξάλειψη των φεουδαρχικών προνομίων και για την κατάκτηση των πολιτικών ελευθεριών του ουγγρικού λαού.

Εναν χρόνο μετά, η Εθνική Πινακοθήκη οργανώνει αναδρομική έκθεση του Μέμου Μακρή, που διαρκεί από τον Μάρτη έως τον Απρίλη του 1979, διαθέτοντας στο τιμόνι της τον ανοιχτόμυαλο και χωρίς αποκλεισμούς διευθυντή Δημήτρη Παπαστάμο (1923-2008).

Συνεργάζεται για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα με τον Γκάμπορ Πογκάνι, τότε διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης της Βουδαπέστης. Σ' ένα σημείο της κριτικής παρουσίασης για το έργο του τιμώμενου, εύστοχα επισημαίνει:

«Η μακρόχρονη παραμονή του στην Ουγγαρία σύνδεσε τις αρχικές αφετηρίες με νέα βιώματα και δυνατότητες, παρέμεινε όμως πιστός στο πνεύμα της αρχαίας ελληνικής τέχνης, που έθετε πάντα σαν βάση της πλαστικής τις μορφοποιητικές αξίες του δημιουργήματος».

Σ' αυτή την πρώτη μεγάλη έκθεση στην πατρίδα, το κοινό ήταν πολυπληθές, κι ανάμεσά του πολλοί νέοι άνθρωποι, που είναι πάντοτε η μαγιά του μέλλοντός μας. Οι οποίοι ήρθαν πρώτη φορά σ' επαφή με το μεστό νόημα των έργων ενός προοδευτικού δημιουργού. Ανάμεσα στα εκθέματα, αυτό που προκάλεσε μεγαλύτερη εντύπωση είναι το μεγάλο κεφάλι από σφυρήλατο χαλκό, με τον τίτλο «Προς τιμήν των πεσόντων». Μεταφέρθηκε στον πρόδρομο χώρο της κεντρικής πύλης του Πολυτεχνείου και τα αποκαλυπτήρια του γλυπτού πραγματοποιήθηκαν στις 11.30 το πρωί της 16ης Νοέμβρη 1979.

Ομως, ας δώσουμε τον λόγο στον ίδιο τον καλλιτέχνη, μέσα από τη συνέντευξη που έδωσε στην Αριστούλα Ελληνούδη («Ριζοσπάστης», 16 Νοέμβρη 1979). Να θυμίσουμε ότι το μνημείο των τεθνεώτων εξεγερμένων δεν είχε φιλοτεχνηθεί στην Ελλάδα, αλλά πριν έναν χρόνο στη Βουδαπέστη. Ετσι, ολοκληρωμένο έφτασε για την αναδρομική έκθεση του δωρητή δημιουργού. Με τη δική του τη φωνή:

«Σ' αυτό εκφράζεται η εμπειρία μου από τα ελληνικά πράγματα. Εμπειρία που ξεκίνησε από την Κατοχή, συνεχίστηκε με την Εθνική Αντίσταση και κατέληξε στο Πολυτεχνείο, που τα γεγονότα του τα άκουγα από μακριά. Σ' αυτή την εμπειρία μου αναφέρονται πολλά έργα μου. Ηθελα ωστόσο να κάνω ένα συνθετικό έργο που να περικλείει όλες τις εμπειρίες από ήρωες - θύματα που έπεσαν ως τώρα για την ελευθερία. Κι επειδή τη γλυπτική μου την άρχισα με πορτρέτα ήθελα προς το τέλος της καριέρας μου να συνοψίσω σ' ένα ανθρώπινο κεφάλι τα αισθήματα που είχα απ' αυτή την εμπειρία. Με μια έκφραση όχι παραστατική, αλλά που θα έβγαινε από ένα ανθρωπιστικό σύνολο και θα αποτυπωνόταν σε ένα κεφάλι».

Αυτό το κεφάλι δεν προοριζόταν για έκθεση σε ελληνικό δημόσιο χώρο, αλλά είχε δουλευτεί για την αναδρομική στην Πινακοθήκη. «Στην έκθεση», που είχε πραγματοποιηθεί στις αρχές της άνοιξης, «ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε το κεφάλι. Μια ομάδα νέων του Πολυτεχνείου ήρθε μια μέρα και μου είπε ότι το έργο θα ταίριαζε για μνημείο του Πολυτεχνείου».

Από αυτή τη συνομιλία του Μέμου Μακρή με τους νέους φιλότεχνους του Πολυτεχνείου, ήρθε αίτημα από την ΕΦΕΕ, το οποίο υιοθέτησε η πρυτανεία του Ιδρύματος, η οποία το αποδέχτηκε και γραπτά ζήτησε από τον καλλιτέχνη να δωρίσει το έργο. Συγκροτείται επιτροπή, υπό τον καθηγητή Αρχιτεκτονικής Ιωάννη Λιάπη (1922-1993), η οποία έκανε δοκιμή τοποθέτησης έργου στον χώρο του Πολυτεχνείου, πάνω σε ξύλινο βάθρο.

Αφού, λοιπόν, έκρινε ότι εναρμονίζεται με τον χώρο, ζήτησε από τον πρύτανη, τον καθηγητή Φυσικής και τότε πρόεδρο της Ελληνικής Επιτροπής για τη Διεθνή Υφεση και την Ειρήνη (ΕΕΔΥΕ) Γεώργιο Βουδούρη (1919-1989) να προχωρήσουν οι προετοιμασίες για την οριστική και έγκαιρη τοποθέτησή του.

«Δεν μου αρέσει να δωρίζω έργα μου», λέει στην ίδια συνέντευξή του ο τότε 66χρονος κομμουνιστής γλύπτης. Αλλά τότε, γιατί έκανε τη δωρεά; «Γιατί δώρισα αυτό το έργο μου, που το αγαπώ περισσότερο απ' όλα και το θεωρώ το καλύτερο; Τι να πω. Να μια αιτία: για την επιστροφή στην Ελλάδα κάτι έκανε και το Πολυτεχνείο!

Ο χώρος του Πολυτεχνείου είναι ιερός και είναι για μένα μεγάλη τιμή που εκεί θα βρίσκεται ένα έργο μου. Και μην ξεχνάτε ότι κι εγώ σπούδασα και βγήκα απ' αυτόν τον χώρο».

Πρότυπο για το γλυπτό αποτέλεσε ο συναγωνιστής του στα χρόνια της Αντίστασης και του Εμφύλιου, από τις τάξεις του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, ο μετέπειτα ιστορικός Νίκος Σβορώνος (1911-1989). Μάλιστα, τον Δεκέμβρη του 1945, όταν και οι δύο βρίσκονται για σπουδές στο Παρίσι, το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ έχει ορίσει τον Μακρή ως μέλος της τριμελούς ομάδας - μαζί με τους Νίκο Σβορώνο και Αριστομένη Ζήγκα - για την καθοδήγηση 32 μελών του Κόμματος στο Παρίσι. Αλλά οι δυο τους μπαρουτοκαπνισμένοι, γνωρίζονται από τις μάχες του ηρωικού Δεκέμβρη του 1944.