Μόνο μια ταμπέλα:
Ηταν οι «τρελοί του χωριού».
Εζησε ο καθένας το δικό του δράμα, σε κοινωνίες που δεν συγχωρούσαν ούτε τις ρωγμές του μυαλού, ούτε τη διαφορετικότητα, ούτε την ιδιαιτερότητα της ψυχής.
***
Ο Γιαννούλης Χαλεπάς, που γεννήθηκε το 1851, ανεβαίνει γρήγορα στο βάθρο της τέχνης του. Ζει στην Τήνο, μέσα στη σκόνη, στο μάρμαρο και τον πηλό.
Το 1873, με υποτροφία, σπουδάζει στην Ακαδημία Καλών Τεχνών, στο Μόναχο.
Η αυστηρή και σκληρή μητέρα του, που θεωρεί τη δουλειά του μαρμαρά υποτιμητική, δεν του επιτρέπει να ασχοληθεί μ' αυτήν. Του καταστρέφει τα γλυπτά για να τον «σώσει» από την «τρέλα». Εκείνος υποφέρει και βασανίζεται. Αγαπάει δυνατά την Μαριγώ Χριστοδούλου κι όταν ζητάει το χέρι της και του το αρνούνται, πληγώνεται βαθιά, διαλύεται ψυχολογικά και καταρρέει.
Η απόρριψη, η σκληρή οικογενειακή πίεση και κακοποίηση οδηγούν σε νευρικό κλονισμό. Κομματιάζει τα έργα του και αποπειράται πολλές φορές ν' αυτοκτονήσει.
Κάτι που τον τσακίζει, είναι ο φθονερός τρόπος, με τον οποίο αντιμετωπίζεται από τους ομότεχνούς του, το κορυφαίο έργο του, η «Κοιμωμένη», αυτό το αξεπέραστο έργο της γλυπτικής. Απόλυτη σιωπή καλύπτει τότε, το 1877, το αριστούργημά του, το ταφικό μνημείο με το άγαλμα της Σοφίας Αφεντάκη, στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών, που όμως γίνεται τελικά, το εμβληματικό σύμβολο της νεοελληνικής τέχνης.
Το 1888, εισάγεται στο Φρενοκομείο της Κέρκυρας, όπου φυτοζωεί, για σχεδόν 14 χρόνια. Το 1902, τον παραλαμβάνει η μητέρα του και επιστρέφουν στον Πύργο, στην Τήνο. Οι συγχωριανοί του τον αποκαλούν «τρελό του χωριού» κι εκείνος πάμφτωχος, περιθωριοποιημένος και δυστυχής, ασχολείται με τις αγροτικές δουλειές και τα ζώα, για να επιβιώσει.
Ζει κλεισμένος σε υπόγειο, στιγματισμένος κι αβοήθητος.
Αυτή η ασκητική μορφή της τέχνης, ανεβαίνει κάθε μέρα τον πιο εφιαλτικό Γολγοθά.
Κάποια χρόνια μετά, ο Κωστής Παλαμάς, στην εφημερίδα «Εμπρός», γράφει: «Το φως της τέχνης έπαυσεν να φωτίζει τον δρόμο του Χαλεπά, απέμεινε ζωντανόνεκρος να "βόσκει γίδια" στον γενέθλιο τόπο του».
Θα περάσει πολύς καιρός, από την επιστροφή του στο χωριό, πάνω από 25 χρόνια, για να βραβευτεί με το Αριστείο των Τεχνών. Για να αναγνωρίσουν όλοι την αξία και το μέγεθός του, μόνο που πια στη δεκαετία του '30 είναι μεγάλος κι ανήμπορος.
Εζησε 40 χρόνια χωρίς την τέχνη του που λάτρευε. Βίωσε τραγική μοναξιά, κακοποίηση, απόρριψη, διαπόμπευση, ερωτική απογοήτευση, φθόνο, υποτίμηση, απαξίωση, βία.
Δεν του έδωσαν στήριξη, του έδωσαν στίγμα. Αν ξαναβρίσκει τη δημιουργία στα γηρατειά, μόνο σαν θαύμα μπορεί να το δει κανείς, παρά σαν αποτέλεσμα μιας στοιχειώδους φροντίδας.
Στην Πάτρα, γεννιέται το 1868 η Γιαννούλα η Κουλουρού. Μια γυναίκα με ήπια νοητική υστέρηση, που ζούσε πουλώντας κουλούρια και υφαίνοντας. Ηθελε πολύ να παντρευτεί, γιατί ήταν ήδη 30 χρόνων κι όλοι την έλεγαν γεροντοκόρη.
Οι «πλάκες» σε βάρος της ξεκίνησαν το 1910 από μια αντροπαρέα που υπόσχεται να της βρει γαμπρό. Επικεφαλής κάποιος Περικλής Γιογκαράκης. Αυτή η παρέα της ντροπής αποφασίζει να διασκεδάσει μαζί της, στήνοντας ψεύτικους γάμους, επινοώντας πολύφερνους γαμπρούς που την ήθελαν, δίνοντάς της ψεύτικες ελπίδες. Πότε την έντυναν νύφη και την πήγαιναν στην εκκλησία, όπου δεν την περίμενε κανείς, πότε υπήρχε «γαμπρός», αλλά τον... συνελάμβαναν τελευταία στιγμή πριν το «μυστήριο», πότε την κατέβαζαν στο λιμάνι, μαζί με όργανα κι εκατοντάδες «καλεσμένους», που έσπαγαν «πλάκα» σε βάρος της, όπου εκεί δήθεν την περίμενε ο σύζυγος των ονείρων της. Κι όταν κι αυτό ναυαγούσε, η κακόγουστη φάρσα ολοκληρωνόταν με τα γέλια του πλήθους και τα κλάματα της Γιαννούλας, που γύριζε σπίτι της μόνη και ντροπιασμένη να θρηνήσει την ατυχία της.
Κι αυτό συνεχίστηκε για χρόνια. Το «αστείο» της Πάτρας κορυφώνεται μάλιστα και με τη φάρσα του «γάμου» της με τον βασιλιά. Αυτό κι αν ήταν πανηγύρι! Το Κολοσσαίο αποθέωσε τους «διοργανωτές» της χυδαιότητας.
Κάποια μέρα της Κατοχής, η Γιαννούλα βρίσκεται νεκρή στη χαμοκέλα. Μόνη της, φτωχή, βουλιαγμένη στη θλίψη της, εγκαταλελειμμένη και ανύπαντρη.
Πεθαίνει αλλά δεν γλιτώνει από τη σκληρότητα των ανθρώπων. Το μαρτύριό της έχει συνέχεια. Η φάρσα συνεχίζεται ακόμα και μετά το θάνατό της, ως «έθιμο».
Κάθε Τσικνοπέμπτη ξεκινούσε η μεγάλη πομπή με την «Γιαννούλα» μπροστά, από την Ανω Πόλη μέχρι το λιμάνι και τον γαμπρό.
Και κάθε φορά, εκείνη κατέρρεε και θρηνούσε για το χαμένο όνειρο του γάμου της, μέσα στα γέλια των συντοπιτών της.
Το βάρβαρο έθιμο της Γιαννούλας της Κουλουρούς, που ήταν «η ντροπή της πόλης», τερματίστηκε το 2019, με πρωτοβουλία του δημάρχου Πατρέων Κώστα Πελετίδη.
Σε ανακοίνωσή του, ο Σύλλογος Ψυχικής Υγείας Πάτρας, που ζήτησε την κατάργηση του εθίμου, σημείωνε:
«Είναι αδιανόητο να θεωρείται σήμερα έθιμο και να διαιωνίζεται ως παράδοση ο εμπαιγμός ενός ανθρώπου με ψυχική νόσο και μαζί με αυτήν το άθλιο της συμπεριφοράς μερίδας πολιτών, που με τη στάση τους μετέτρεψαν σε μαρτυρική τη ζωή του. Δεν θεωρούμε έθιμο, ούτε τη διαπόμπευση, ούτε τον δημόσιο εξευτελισμό, ούτε τον θρήνο, ούτε τη συμβολική επανάληψή τους κάθε χρόνο εν είδει διασκέδασης των καρναβαλιστών. Η αναβίωση του γάμου της Γιαννούλας της Κουλουρούς, αποτελεί προβολή προς το μέλλον μιας αρρωστημένης αντίδρασης του κοινωνικού συνόλου απέναντι στον ψυχικά πάσχοντα και μέσω της σάτιρας μεταφέρει το μήνυμα της νομιμοποίησης διά της διασκέδασης τέτοιων απαράδεκτων συμπεριφορών».
Αραγε πόσο έχουν αλλάξει τα πράγματα από το 1868 μέχρι το 2025;
Πόσο έχουμε αλλάξει πραγματικά;
Στις γειτονιές μας υπάρχουν δεκάδες Χαλεπάδες που δεν ξαναπιάνουν το καλέμι, δεκάδες Γιαννούλες που γίνονται περίγελος στο σχολείο, στο καφενείο, στο διαδίκτυο. Υπάρχουν νέοι με κατάθλιψη, γυναίκες με αγχώδεις διαταραχές, ηλικιωμένοι με άνοια, άστεγοι με ψυχώσεις, που ζουν αβοήθητοι στο περιθώριο. Τα ΜΜΕ τούς θυμούνται μόνο όταν υπάρξει βία, και τότε μιλούν για «τον τρελό που σκότωσε». Ο δημόσιος λόγος εξακολουθεί να ταυτίζει την ψυχική ασθένεια με τον κίνδυνο.
Εχουμε, όμως, να κάνουμε με πολιτικό ζήτημα, όχι μόνο ιατρικό.
Η ψυχική υγεία δεν είναι «ιδιωτική υπόθεση». Είναι ζήτημα πολιτικής βούλησης.
Η κοινωνία μπορεί να μη στήνει πια «πανηγύρια» με την ψυχική ασθένεια, αλλά συχνά τη μετατρέπει σε σιωπηλή ντροπή ή σε διαδικτυακό χλευασμό.
Η τέχνη του Χαλεπά και η αφέλεια της Γιαννούλας δεν ήταν τρέλα. Ηταν κραυγές ανθρώπων που δεν βρήκαν ποτέ στήριξη. Κι αν δεν αλλάξουμε, οι «τρελοί του χωριού» θα συνεχίσουν να γεμίζουν τις σκιές των δρόμων μας, με διαφορετικά ονόματα, αλλά το ίδιο αβάσταχτο βάρος.
Ο Χαλεπάς και η Γιαννούλα ήταν οι τρελοί του χωριού, που έγιναν θρύλοι. Η μοίρα τους, όμως, είναι η ίδια με αυτήν χιλιάδων ανθρώπων, από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Ανθρώπων με ψυχικά προβλήματα, που αντί για θεραπεία βρήκαν περιθωριοποίηση, οίκτο, κοροϊδία.
Το δράμα αυτών των δύο ανθρώπων, με φόντο τον επικείμενο εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας, σε λίγες μέρες, υπενθυμίζει ότι η ψυχική υγεία στην Ελλάδα παραμένει στο περιθώριο.
Η κυβέρνηση έφερε και ψήφισε πέρυσι το κατάπτυστο νομοσχέδιο της «ψυχιατρικής μεταρρύθμισης», που μεταξύ άλλων, προέβλεπε την κατάργηση των εναπομεινάντων ψυχιατρικών νοσοκομείων σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, τη σύσταση του «Εθνικού Δικτύου Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας», τη διάλυση των δομών απεξάρτησης και την ένταξή τους στον ΕΟΠΑΕ κ.λπ. Αναδιαρθρώσεις που αποτελούν ταφόπλακα στις δημόσιες υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας και Απεξάρτησης, σπρώχνοντας τον λαό στον ιδιωτικό τομέα και στις διάφορες ΜΚΟ και ΑΜΚΕ.
Μια εγκληματική πολιτική, που καμία σχέση δεν έχει ούτε με την ανάπτυξη της πρόληψης, ούτε με τη θεραπεία, ούτε με την κοινωνική επανένταξη. Εκπορεύεται αποκλειστικά από την πολιτική «κόστους - οφέλους» και της πολιτικής της ΕΕ, την οποία έχουν υπηρετήσει πιστά όλες οι μέχρι σήμερα κυβερνήσεις, βάζοντας η καθεμιά το λιθαράκι της στην υποστελέχωση και στην υποχρηματοδότηση των δημόσιων δομών Ψυχικής Υγείας, των Κέντρων Πρόληψης και των Θεραπευτικών Προγραμμάτων. Κύριος στόχος της, το πετσόκομμα των κρατικών δαπανών για την Ψυχική Υγεία και η ενίσχυση του ιδιωτικού τομέα μέσα από την εκμετάλλευση του ψυχικού πόνου.
Το 2025, στην Ελλάδα, κάθε φορά που ένας Χαλεπάς κλειδώνεται στο υπόγειο και μια Γιαννούλα γίνεται περίγελος, δεν είναι τραγωδία μόνο του ατόμου. Είναι συλλογικό έγκλημα μιας κοινωνίας που προτιμά να κλείνει τα μάτια και να βαφτίζει την εγκατάλειψη και τη διαπόμπευση «έθιμο» και την αδιαφορία «μοίρα».
Στην Ελλάδα, περίπου το 25% των νέων ηλικίας 15 - 29 ετών αντιμετωπίζουν κάποια ψυχική διαταραχή.
Ο Χαλεπάς και η Γιαννούλα παραμένουν αδικαίωτοι μέχρι σήμερα, όσο ακολουθείται αυτή η πολιτική κι όσο ο κοινωνικός στιγματισμός επιμένει.