KAROL JAREK |
Ο λόγος για την παράσταση «Εδώ έχει δράκους», η οποία περιγράφεται από τους δημιουργούς ως «μια μεγάλη λαϊκή παράσταση εμπνευσμένη από αληθινά γεγονότα». `Η όπως ανάφερε η ίδια η Μνουσκίν στη συνέντευξη Τύπου, «ήρθαμε για να μιλήσουμε γι' αυτά που γνωρίζουμε με ακρίβεια, μέσα από τη μελέτη που κάναμε σε ιστορικά κείμενα. Γιατί το θέατρο είναι πάντα ιστορικό».
Αφετηρία της συγκεκριμένης παράστασης, που είναι το πρώτο επεισόδιο μιας τριλογίας, αποτέλεσε ο πόλεμος στην Ουκρανία και η προσπάθειά τους να «ανιχνεύσουν τις ρίζες του ολοκληρωτισμού», που φτάνουν στην Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση του 1917 και την πολιτική των μπολσεβίκων (!).
Ας τα πάρουμε, όμως, από την αρχή... Το «Θέατρο του Ηλιου», «παιδί» του Μάη του '68, «παιδί» του «λαϊκού θεάτρου» του Ζαν Βιλάρ, έκλεισε με αυτή την παράσταση τα 60 του χρόνια. Μας έχει χαρίσει θεατρικές στιγμές που πάντα θα μας εμπνέουν: Οι ηθοποιοί ανεβασμένοι σε πατάρια να μιλούν για τη Γαλλική Επανάσταση στο «1789», οι μάγειρες της «Κουζίνας» να μαγειρεύουν το φαγητό που απουσιάζει, οι «Ατρείδες» με τη φόρμα του ινδικού θεάτρου «Κατακάλι», οι πρόσφυγες που προσπαθούν να περάσουν ένα ποτάμι στο «Τελευταίο Καραβανσαράι»...
Κυρίαρχος πρωταγωνιστής, αφηγητής, σκηνοθέτης κάθε ιστορίας ήταν ο λαός. Ο θίασος έφτιαχνε μπροστά στα μάτια του κοινού το πιο «χειροποίητο» θέατρο που έχουμε δει, γονιμοποιώντας τη φαντασία του με τα πιο απλά μέσα, αποκαλύπτοντάς του ότι όλα είναι δημιούργημα του λαού. Και το κοινό διασκέδαζε, γελούσε, οργιζόταν, σκεφτόταν, ως ισότιμο μέλος αυτού που συνέβαινε μπροστά στα μάτια του. Αλλοτε με μεγαλύτερο βάθος άλλοτε πιο επιφανειακά, χωρίς βέβαια να φτάνουν ποτέ στη ρήξη οι ιστορίες της Μνουσκίν και της Ελέν Σιξού, γοήτευαν και προβλημάτιζαν. Ακόμα και όταν το 2010 στους «Ναυαγούς της Τρελής ελπίδας» εμφανίστηκε πιο ξεκάθαρα η απογοήτευση και η ματαίωση από τις ιδεολογίες και τις επαναστάσεις, ακόμα και τότε ο «πρωταγωνιστής» ήταν ένα αεικίνητο κινηματογραφικό συνεργείο - το σύνολο των ανθρώπων που εργάζονται, δημιουργούν και μεταπλάθουν...
Στο «Εδώ έχει δράκους» όλα είναι διαφορετικά. Παρόλο που η παράσταση εξερευνά τις συγκλονιστικές μέρες από τον Φλεβάρη έως τον Οκτώβρη του 1917, όλα είναι «ακίνητα». Ενα «σύμπαν» βγαλμένο από τις ταινίες της «Marvel». Οι κακοί μπολσεβίκοι - οι αμήχανοι, αλλά κατά βάθος καλοί και τίμιοι μενσεβίκοι, η καλή Ουκρανία - η κακή, δεσποτική Ρωσία, ο «σοφός» Τσώρτσιλ που όλα τα γνωρίζει και τα προβλέπει, ο «τίμιος επαναστάτης» Κάουτσκι, ο δολοπλόκος, υστερικός και «πράκτορας» των Γερμανών Λένιν, ο οποίος μαζί με άλλα πέντε ημίτρελα ανθρωπάκια, με αλλοιωμένες φωνές και κινήσεις μαριονέτας, εκμεταλλεύονται το αυθόρμητο λαϊκό ξέσπασμα για να επιβάλουν την καταπιεστική εξουσία τους, μέσα από συλλήψεις, τρομοκρατία, τυφλή βία...
Φυσικά δεν είναι δυνατόν σε μια σελίδα να απαντήσουμε σε όλα όσα τίθενται από την παράσταση. Αλλωστε, για να πούμε την αλήθεια, δεν είναι και τίποτα καινούριο. Από τον Οκτώβρη του '17 κιόλας τα ίδια αναμασώνται από τον «ελεύθερο κόσμο» τους. Από τους ηττημένους της Επανάστασης μέχρι τον Γκέμπελς, τη CIA και τα αντικομμουνιστικά μνημόνια της ΕΕ που εξισώνουν τον κομμουνισμό με τον φασισμό.
Γιατί, όμως, τόσο γραφικός αντικομμουνισμός από μία «θεατρική κολεκτίβα» που έχει συνδεθεί με την προοδευτική τέχνη; Γιατί τόση υπεράσπιση στο ευρωΝΑΤΟικό αφήγημα; Σίγουρα δεν μπορούμε να απαντήσουμε σε κάτι τέτοιο. Και ίσως δεν έχει και τόση σημασία... Μπορούμε όμως να σταθούμε σε κάποια σημεία.
Το «Θέατρο του Ηλιου» και η επικεφαλής του δεν μπορεί να μένει αμετάβλητο αυτά τα 60 χρόνια. Πώς θα μπορούσε άλλωστε; Η τέχνη - ειδικά αυτή που αποφασίζει να συνδιαλέγεται με την ιστορία και την πολιτική - επηρεάζεται από τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και με τη σειρά της διαμορφώνει τους τρόπους με τους οποίους επηρεάζει το κοινό της.
«Ολα αρχίζουν μ' έναν πόλεμο» ακούγεται στην αρχή της παράστασης, ενώ προβάλλεται το διάγγελμα του Πούτιν για την επίθεση στην Ουκρανία πριν μεταφερθούμε στις ταραγμένες μέρες του 1917... Και ίσως, η παραπάνω φράση να είναι και ό,τι πιο αληθινό ακούστηκε σε όλη την παράσταση. Ναι, όλα αρχίζουν με έναν πόλεμο... Tην ώρα που διαμορφώνονται τα στρατόπεδα του αυριανού πολέμου, για το ξαναμοίρασμα του κόσμου με τα όπλα, και το θέατρο πρέπει να πάρει θέση. Το θέμα, βέβαια, είναι ποιος ευθύνεται για αυτόν τον πόλεμο. Και γι' αυτόν τον μεγάλο ένοχο, το καπιταλιστικό σύστημα που γεννά πολέμους, φτώχεια, εκμετάλλευση, δεν γίνεται κουβέντα. Οπως και για το ότι λαοί - και της Ευρώπης - καλούνται να θυσιαστούν, για να μοιραστούν αγορές, πρώτες ύλες, δρόμοι Ενέργειας και εμπορευμάτων...
Ετσι, η Μνουσκίν θυσίασε και τα τελευταία προοδευτικά στοιχεία του «Θεάτρου του Ηλιου» προκειμένου να εξυπηρετήσει το αφήγημά της - αφήγημα της αστικής τάξης. Το σύνολο των ηθοποιών που κάποτε λειτουργούσαν ως οι πραγματικοί δημιουργοί, υποβιβάστηκαν στο να στρώνουν και να ξεστρώνουν το χαλί που έμοιαζε με χιόνι σαν πειθήνιοι δούλοι. Η ηθοποιός alter ego εξουσίαζε τη ροή της παράστασης, αφού όπως η παράσταση δείχνει, «η ιστορία φτιάχνεται από τις προσωπικότητες». Η μουσική εξαντλήθηκε σε μοτίβα θρίλερ με την άφιξη του Λένιν, οι διαφορετικές γλώσσες που άλλοτε δήλωναν τα κοινά των λαών, τώρα είναι προ-ηχογραφημένες κατασκευές κ.ά.
Η δραματουργία εξαντλήθηκε σε έναν ακαδημαϊσμό της αυθεντίας, που πιστεύει ότι μιλάει σε νηπιακής ηλικίας κοινό λέγοντας: Κοίτα πόσα διάβασα εγώ, που δεν ξέρεις. Πρόκειται, βέβαια, για μια επιλεκτική απόδοση του παρελθόντος. Ενα τεκμηριωτικό υλικό που έχει επιλεχθεί, γιατί ακριβώς βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με προκατασκευασμένες ερμηνείες και σχήματα.
Χαρακτηριστικά η βιβλιογραφία αποτελείται είτε από κείμενα των μενσεβίκων (των πολιτικών αντιπάλων των μπολσεβίκων) είτε από βιβλία γνωστών και μη εξαιρετέων «σοβιετολόγων». Οι τίτλοι σαφείς: «Ο τρόμος επί Λένιν», «Προς τη ρώσικη καταστροφή» και φυσικά «Η Μαύρη Βίβλος του κομμουνισμού, Εγκλήματα, Τρόμος, Καταστολή». Ενώ στους συμβούλους της παράστασης συγκαταλέγονται Γάλλοι στρατηγοί με θητεία στο ΝΑΤΟ και σε «ειρηνευτικές αποστολές»...
Φυσικά, δεν υπάρχει ούτε μια ελάχιστη βιβλιογραφική αναφορά σε έργα του Λένιν, έστω και της περιόδου, παρόλο που είναι ο «πρωταγωνιστής» της παράστασης. Και όμως τα κείμενα του Λένιν διατρέχουν σχεδόν μέρα με τη μέρα αυτήν τη συγκλονιστική περίοδο, που μεσολάβησε από τον Φλεβάρη μέχρι την Επανάσταση του Οκτώβρη του 1917.
Οσα μορφικά στοιχεία ήταν ζηλευτά στο «Θέατρο του Ηλιου» όχι απλώς έμειναν σαν ένα εξωτερικό περίβλημα αλλά συντηρητικοποιήθηκαν και αυτά, όπως και το περιεχόμενο της παράστασης. Ο λαϊκός παράγοντας υποτιμήθηκε ιστορικά, πολιτικά, δραματουργικά και σκηνοθετικά: Ο αμόρφωτος άξεστος εργάτης που με την πρώτη ευκαιρία πλιατσικολογεί, «παρασύρεται» από τον ραδιούργο Λένιν στο «πραξικόπημά» του. Ο ηθοποιός - εργάτης του θεάτρου αποτελεί έναν μονάχα καλοκουρδισμένο βαστάζο για τις αλλαγές των σκηνικών. Ο ιδανικός θεατής γίνεται παθητικός αποδέκτης μιας γερασμένης προπαγάνδας.
Μπορεί ο θεατής να «φορτώνεται» δεκάδες δευτερεύοντα ονόματα και πληροφορίες, όμως σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να αντιληφθεί το ιστορικό πλαίσιο, τις συνθήκες που επικρατούσαν στο εσωτερικό της Ρωσίας, αλλά και διεθνώς. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, η τσαρική αυτοκρατορία που διαλυόταν και οι πολλές εθνότητες, όπως οι Ουκρανοί και οι Πολωνοί, που ζούσαν στο εσωτερικό της, η τεράστια κίνηση των μαζών σε συνθήκες επαναστατικής κατάστασης, οι συσχετισμοί που δεν μένουν σταθεροί αλλά αλλάζουν (π.χ. οι μπολσεβίκοι παίρνουν τον Αύγουστο του '17 την πλειοψηφία στα σοβιέτ Μόσχας και Πετρούπολης), ειδικά σε τόσες πυκνές και σύνθετες εξελίξεις.
Και για να έρθουμε στο αρχικό ερώτημα... Γράφουμε γιατί η απόσταση των γεγονότων πια μεγαλώνει, γιατί οι μνήμες ξεθωριάζουν, γιατί το μαύρο μελάνι του αντικομμουνισμού θέλει να σβήσει τα πάντα, ακόμα και τη μεγάλη Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση που κατάφερε να δώσει σάρκα και οστά - για πρώτη φορά στην Ιστορία - στο όραμα της κατάργησης της καπιταλιστικής σκλαβιάς, που για πρώτη φορά τέθηκαν οι βάσεις μιας άλλης κοινωνίας που καταργούσε την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
Γράφουμε και για τα εκατομμύρια νεκρών του Κόκκινου Στρατού και του σοβιετικού λαού, που μπήκαν μπροστά και τσάκισαν το τέρας του φασισμού υπερασπιζόμενοι τη σοσιαλιστική πατρίδα τους. Ναι, αυτού του τέρατος που σύμφωνα με την παράσταση είναι γέννημα - θρέμμα της πολιτικής των μπολσεβίκων. Οπως γράφουμε και για τους χιλιάδες αγωνιστές που σε ολόκληρο τον κόσμο στάθηκαν αγέρωχοι στα εκτελεστικά αποσπάσματα, με τη φράση «Ζήτω η ΕΣΣΔ» να είναι η τελευταία τους.
Αλλά γράφουμε και για το αύριο... Γιατί αν υπάρχει κάτι θετικό, είναι ότι η παρακολούθηση τέτοιων παραστάσεων μας θυμίζει ότι στους δύσκολους καιρούς, ακόμα και όταν φαίνεται ότι «οι εξεγέρσεις μας είναι εν γένει εκτός του κλίματος», «ένα φάντασμα συνεχίζει να πλανάται πάνω από την Ευρώπη». Μας θυμίζει ακόμα ότι το κριτήριό μας, στην τέχνη αλλά και στη ζωή, χρειάζεται να σμιλεύεται με τη γνώση και τη δράση. Ας μη θαμπωνόμαστε από λαμπερά ονόματα, όταν το θάμπος τους μας κλείνει τα μάτια προς την πραγματικότητα. Ας φωτιζόμαστε από την τέχνη που «σαν φακός θα μεγεθύνει».