«(...)Με τη βοήθεια της εφημερίδας και σε σύνδεση μ' αυτή θα διαμορφώνεται μόνη της μια μόνιμη οργάνωση. Ο ρόλος της εφημερίδας δεν περιορίζεται μόνο στη διάδοση ιδεών, στην πολιτική διαπαιδαγώγηση και στην προσέλκυση πολιτικών συμμάχων. Η εφημερίδα δεν είναι μόνο συλλογικός προπαγανδιστής και συλλογικός αγκιτάτορας, μα και συλλογικός οργανωτής (...)».

ΛΕΝΙΝ

Από την αποκάλυψη του τυπογραφείου και εντεύθεν, και μετά τα πρώτα δημοσιεύματα του «Ριζοσπάστη» με ιστορικά στοιχεία για την ομάδα που λειτούργησε το τυπογραφείο και τα έντυπα που εκτύπωνε, κατά καιρούς έχουν δημοσιευτεί και στο «Ρ» και σε άλλες εφημερίδες διάφορα κείμενα γι' αυτό ή με αφορμή αυτό. Δημοσιεύματα που περιέχουν μερικά σωστά ιστορικά στοιχεία, αλλά και πολλά αυθαίρετα - λαθεμένα, αφού ο πανδαμάτωρ χρόνος «σβήνει» μνήμες, ζωές, ακόμη και τα ιστορικά τεκμήρια.

Γι' αυτό θα επιχειρήσουμε μια καταγραφή στοιχείων για την ιστορία του τυπογραφείου αυτού, αντλημένα κυρίως από την πολυσέλιδη μαρτυρία, που έγραψε, ο υπεύθυνος του παράνομου αυτού εκδοτικού μηχανισμού του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, Γιώργης Ελληνούδης.

Η δημιουργία και λειτουργία του τυπογραφείου στην οδό Σκρα 31 της Καλλιθέας, από τις αρχές του Φλεβάρη του 1942, ήταν ένα σημαντικότατο στάδιο, καθοριστικό για την προπαγάνδιση και νικηφόρα έκβαση του ΕΑΜικού απελευθερωτικού αγώνα με τις εφημερίδες «Ελεύθερη Ελλάδα» (όργανο της ΚΕ του ΕΑΜ) και «Απελευθερωτής» (όργανο του ΕΛΑΣ) και με ποικίλα άλλα έντυπα του ΕΑΜ και του ΚΚΕ που εκτύπωνε, αλλά όχι το πρώτο. Και βέβαια τα «έπη» των λαϊκών και απελευθερωτικών αγώνων δε γράφονται ως εκ θαύματος. Χρειάζονται μια διαφωτιστική, καθοδηγητική «σπίθα» για το ξεκίνημά τους. Πριν παραθέσουμε στοιχεία για το τυπογραφείο του ΕΑΜ, θα αναφερθούμε στην κύρια καθοδηγητική «σπίθα» του απελευθερωτικού αγώνα.

Την καθοδηγητική «σπίθα» του απελευθερωτικού αγώνα άναψε, τρεις μήνες πριν από την ίδρυση του ΕΑΜ, ο παράνομος «Ριζοσπάστης», καταγγέλλοντας το φασιστικό μόρφωμα του καπιταλισμού. Ο «Ριζοσπάστης» στα χρόνια της τριπλής κατοχής έγραψε μια πρωτοπόρα εποποιία, γεμάτη σκληρότατες δοκιμασίες, «απίστευτες» περιπέτειες, άπειρους κινδύνους, προβλεπόμενες δυσκολίες, απρόβλεπτα εμπόδια, καθημερινή αναμέτρηση με το θάνατο. Μια αφανής, απόλυτης μυστικότητας «μάχη», με «ηράκλειους άθλους» των κομμουνιστών, που, διακινδυνεύοντας ανά πάσα στιγμή τη ζωή τους, τον έγραφαν, τον τύπωναν - όπου και όπως μπορούσαν - τον μετέφεραν σε γιάφκες, τον διένειμαν χέρι-χέρι, παντού...

Οταν εισέβαλε στη χώρα μας ο ιταλογερμανικός φασισμός βρήκε αρκετά «ελεύθερο» το έδαφός της από τον δεδομένο αντίπαλό του. Το ΚΚΕ. Εγκαιρα μερίμνησε γι' αυτό η φασιστική 4η Αυγούστου, κρατώντας σε φυλακές και εξορίες πολλές εκατοντάδες στελέχη και μέλη του ΚΚΕ, συκοφαντώντας το Κόμμα στη συνείδηση του λαού και επιδιώκοντας τη διάλυσή του, ώστε να μην αντισταθεί στα κατακτητικά σχέδια του φασισμού.

Ομως, οι έγκλειστοι κομμουνιστές, μετά το ανοιχτό γράμμα του Νίκου Ζαχαριάδη, διεκδικούσαν να σταλούν στο Μέτωπο. Να προσφέρουν τη ζωή τους στην πατρίδα. Ετσι άρχισε η «Οδύσσεια» των μεμονωμένων και ομαδικών αποδράσεων των κομμουνιστών από τα κολαστήρια και ο πολύμηνος αγώνας τους για την ανασυγκρότηση του ΚΚΕ. Στις αρχές του καλοκαιριού το '41, ο Θανάσης Κλάρας (Αρης Βελουχιώτης) τυπώνει σε δικό του αυτοσχέδιο «τυπογραφείο» ένα φύλλο του «Ριζοσπάστη», το πρώτο από την ιταλογερμανική εισβολή.

Την 1η του Ιούλη του 1941 συνέρχεται η 6η Ολομέλεια της ανασυγκροτημένης Νέας Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, η οποία με απόφαση και ανακοίνωσή της στον ελληνικό λαό θέτει, για πρώτη φορά, ως επείγουσα την ανάγκη δημιουργίας εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου. Η Νέα ΚΕ του ΚΚΕ αναθέτει στον Κώστα Καραγιώργη την έκδοση του «Ριζοσπάστη», της ΚΟΜΕΠ και εσωκομματικού οργανωτικού Δελτίου. Ο Κώστας Βιδάλης «επιστρατεύει» τους παλιούς δημοσιογράφους Νίκο Ραμαντάνη, Σόλωνα Γρηγοριάδη, Γιώργο Μακρή, Λευτέρη Κατσαρίδα. Βρίσκει γραφομηχανή, χαρτί κι έναν πολύγραφο για τα «Βδομαδιάτικα Νέα» (κυκλοφόρησαν επί 21 συνεχείς βδομάδες) και εκδίδει το πρώτο φύλλο «Ριζοσπάστη», με τυπογράφο έναν νεαρό Αρμένη, σε σπίτι που βρήκε ο Καραγιώργης. Ηταν αρχές του Ιούλη του '41. Το σπίτι βρισκόταν κοντά στην εκκλησία της Αγίας Ελεούσας, πριν τις Τζιτζιφιές, κοντά στο Αστυνομικό Τμήμα. Η εκτύπωση του πρώτου φύλλου του «Ριζοσπάστη» (οργάνου του ανασυγκροτημένου ΚΚΕ) στο προαναφερόμενο σπίτι έγινε με «πρωτόγονα μηχανήματα» και κράτησε μέρες. Η πρώτη δοκιμή εκτύπωσης έγινε «με κάτι βαριές μεταλλικές πλάκες», που έκαναν πολύ θόρυβο και βγάζανε μόνο μουντζουρωμένα χαρτιά. Η δεύτερη εκτυπωτική προσπάθεια έγινε με έναν, επίσης, πρωτόγονο κύλινδρο. Με πολλές προσπάθειες, με τον κύλινδρο, «βγήκε ολοκάθαρο, σε σχήμα τετραδίου» το πρώτο φύλλο του «Ρ».

Η συνέχιση της εκτύπωσης σ' αυτό το σπίτι αποκλείστηκε. Οι ιδιοκτήτες του σπιτιού έθαψαν στον κήπο τις πλάκες, τον κύλινδρο και τα τυπογραφικά στοιχεία. Λίγο αργότερα, λόγω πείνας, πούλησαν το σπίτι για λίγα τρόφιμα. Για την έκδοση των επόμενων τεσσάρων - πέντε φύλλων του «Ριζοσπάστη» στήθηκε άλλο «μικρό πρωτόγονο τυπογραφείο, με ένα μυστηριώδες αυτοσχέδιο πιεστήριο». Τυπογράφος και πάλι ο νεαρός Αρμένης. Ο Βιδάλης «εμπλούτισε» την έκδοση αυτών των φύλλων του «Ρ», παίρνοντας από την «Πρωία» και ένα «βαρύ σιδερικό για τις διορθώσεις».

Μετά την ίδρυση του ΕΕΑΜ και του ΕΑΜ η διαφώτιση του λαού και η προπαγάνδιση του αγώνα του «φουντώνει». Με πρωτόγονα υλικά μέσα, αλλά με φαντασία και, προπαντός, με απόλυτη μυστικότητα, στήνουν οι κομμουνιστές σε ανήλιαγα υπόγεια και φτωχοκάμαρες, σε διάφορες γειτονιές της Αθήνας (Ριζούπολη, Γαλάτσι κ.α.) αυτοσχέδια «πιεστήρια» για να τυπώνουν το «Ριζοσπάστη» και την ΚΟΜΕΠ, όπου «βόλευε» περισσότερο κάθε φορά, ανάλογα με τις κινήσεις του κατακτητή.

Η ΚΕ του ΚΚΕ και η ΚΕ του ΕΑΜ συναποφασίζουν τη δημιουργία παράνομου εκδοτικού μηχανισμού για την έκδοση της «Ελεύθερης Ελλάδας» («Κεντρικού Οργάνου» της ΚΕ του ΕΑΜ) και άλλων διαφωτιστικών εντύπων του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Αρχικά η «Ελεύθερη Ελλάδα» κυκλοφόρησε πολυγραφημένη. Ακολούθησαν λίγα φύλλα τυπωμένα σε νόμιμα επαγγελματικά τυπογραφεία. Συλλαμβάνεται ένας τυπογράφος. Ο κίνδυνος προδοσίας γίνεται τεράστιος.

Ετσι η καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ προχωρούν στη δημιουργία παράνομου εκδοτικού μηχανισμού. Την καθοδήγησή του, από μέρους του ΚΚΕ, αναλαμβάνει ο Νίκος Πλουμπίδης (μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ). Η δημιουργία του παράνομου εκδοτικού σήμαινε: Να βρεθεί ένας αποφασισμένος κομμουνιστής ως υπεύθυνος και άλλοι έμπιστοι κομμουνιστές ως μέλη του μηχανισμού. Κατάλληλος χώρος για το τυπογραφείο και όλα τα αναγκαία μέσα - υλικά εκτύπωσης. Υπεύθυνος για τα δημοσιεύσιμα κείμενα. Υπεύθυνος για την αποθήκευση και διακίνηση, από κεντρικές και συνοικιακές γιάφκες, των εντύπων.

Υπεύθυνος για τη δημοσιογραφική δουλιά και την εξεύρεση των τυπογραφικών μέσων ορίζεται ο δολοφονημένος ήρωας δημοσιογράφος του «Ρ» Κώστας Βιδάλης. Υπεύθυνος του παράνομου τυπογραφείου αναλαμβάνει ο Γιώργης Ελληνούδης, μέλος από 15 ετών (1924) της ΟΚΝΕ και από το 1928 του ΚΚΕ, δοκιμασμένος σε πολλούς λαϊκούς και κομματικούς αγώνες, συνδικαλιστικό στέλεχος του καπνεργατικού κινήματος (γραμματέας και πρόεδρος καπνεργατικών συνδικάτων σε Δράμα, Καβάλα, Ξάνθη, Θεσσαλονίκη, της παράνομης Ομοσπονδίας Καπνεργατών Ελλάδας, μέλος της διοίκησης της παράνομης Ενωτικής ΓΣΕΕ), με συλλήψεις, βασανιστήρια, φυλακές, εξορίες από το 1928. Ο Ελληνούδης - Ακροναυπλιώτης δραπέτης (δραπέτευσε στις 25/10/1940, μετά από εντολή του Ν. Πλουμπίδη και τη βοήθεια του κομμουνιστή γιατρού Μανώλη Σιγανού από τις φυλακές του νοσοκομείου «Σωτηρία», όπου μεταφέρθηκε από την Ακροναυπλία, σχεδόν ετοιμοθάνατος από φυματίωση), με σπουδές στη Σχολή της Κομμουνιστικής Διεθνούς, στη Μόσχα (1934-1935), μέλος της «παλιάς» Κεντρικής Επιτροπής - αμέσως μετά τη δραπέτευσή του αναλαμβάνει δράση για την ανασυγκρότηση της ΚΟΑ και την ίδρυση του Εργατικού ΕΑΜ (ΕΕΑΜ), διατελώντας μέλος της Γραμματείας του και για λίγο διάστημα προσωρινός γραμματέας του ΕΕΑΜ, ο οποίος αντικαταστάθηκε από τον Σπύρο Καλοδίκη.

Μετά την ανάθεση στον Γ. Ελληνούδη της ευθύνης του παράνομου τυπογραφείου, οι Κ. Βιδάλης και Γ. Ελληνούδης συναντιούνται στις 20/12/1941 και επεξεργάζονται το σχέδιο εξοπλισμού και λειτουργίας του τυπογραφείου. Ο Βιδάλης εξασφαλίζει χαρτί, μελάνια, κάσες με τυπογραφικά στοιχεία και μια μεγάλη, ιταλική, ηλεκτροκίνητη εκτυπωτική μηχανή, που τη βάφτισαν «Αράπη». Ο Ελληνούδης, με σύμφωνη την καθοδήγηση, επιλέγει τα μέλη της ομάδας που δούλεψαν στο πρώτο τυπογραφείο που δημιουργήθηκε: 1) Τη γυναίκα του, Καλλιόπη Πάπαρη (νοσοκόμα στο «Σωτηρία», μέλος του ΚΚΕ από το 1932, σύνδεσμος μελών της ΚΕ και του ΠΓ του ΚΚΕ), η οποία βρίσκει (δίπλα από ένα στάβλο) στην οδό Δυρραχίου στα Σεπόλια ένα σπιτάκι δύο δωματίων και το νοικιάζει. 2) Τον Τάκη (Δημήτρη) Χατζή ως διορθωτή-σελιδοποιό. 3) Τον Γιώργο Καλατζόπουλο, τυπογράφο του Εθνικού Τυπογραφείου.

Τέλη του Δεκέμβρη 1941 μεταφέρεται στο σπίτι της Δυρραχίου το πιεστήριο, ο «Αράπης», τοποθετείται στο πίσω δωμάτιο και μπαίνει σε λειτουργία. Στο τυπογραφείο αυτό εκδόθηκαν δυο - τρία φύλλα του «Ριζοσπάστη», αφίσες, προκηρύξεις, φέιγ βολάν, κουπόνια του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και της Εθνικής Αλληλεγγύης και γύρω στα 9 - 10 φύλλα της «Ελεύθερης Ελλάδας». Ο δυνατός θόρυβος της μηχανής και η κίνηση ανθρώπων στο διπλανό στάβλο, αποτελούσαν μεγάλο κίνδυνο. Υποχρεωτικά αναζητήθηκε άλλο κατάλληλο σπίτι. Το σπίτι της Δυρραχίου άδειασε και δόθηκε για κατοικία στον δραπέτη, ακροναυπλιώτη, μέλος του ΠΓ, Κώστα Θέο. Το πιεστήριο «Αράπης», τα τυπογραφικά στοιχεία και τα άλλα υλικά κρύφτηκαν για αρκετό διάστημα σε μεγάλη ξυλεμπορική αποθήκη απέναντι από τη στάση Αττική του ηλεκτρικού (στα Σεπόλια). Ξαναχρησιμοποιήθηκαν αργότερα στο τυπογραφείο της ΠΕΕΑ, στο Βουνό.

Η γυναίκα του Ελληνούδη, μέσω του Κόμματος, βρήκε το σπίτι στην οδό Σκρα 31. Ανήκε στον μικρασιάτη - κάτοικο Καισαριανής - Στέλιο Μενεμενή. Ο Γ. Ελληνούδης συνδέθηκε με τον Βαγγέλη Μενεμενή (γιο του ιδιοκτήτη, μέλος της ΟΚΝΕ και του ΚΚΕ από το 1941, καθώς και του ΕΑΜ), επισκέφθηκε το σπίτι, το βρήκε κατάλληλο και το νοίκιασε ως κατοικία. Σε δεύτερη συνάντηση με τον Β. Μενεμενή, αποκαλύπτει το σκοπό της ενοικίασης και προτείνει στον Μενεμενή να συμμετέχει στην ομάδα. Ο Μενεμενής δέχεται με ενθουσιασμό. Ο Γ. Ελληνούδης έχει την ευθύνη και ως κομματικός γραμματέας της ομάδας για όλη τη λειτουργία του μηχανισμού, τη σύνδεση με την καθοδήγηση (Πλουμπίδης, Σιάντος), τις επαφές με τον Κ. Βιδάλη και την παράδοση των εντύπων, πάντα μακριά από το σπίτι - τυπογραφείο. Στην ομάδα του τυπογραφείου στη Σκρα εντάσσονται, εκτός της Καλλιόπης και του Β. Μενεμενή, οι επίσης κομμουνιστές: Τάκης Χατζής, ο τυπογράφος Νίκος Καλατζόπουλος (αδελφός του Γιώργου Καλατζόπουλου, ο οποίος αργότερα στάλθηκε στο τυπογραφείο του Βουνού), ο ξυλουργός από το Βύρωνα Χρήστος Τζίμης και η γυναίκα του Ελένη Τζίμη. Υπεύθυνος για την παραλαβή και διανομή των εντύπων αναλαμβάνει ο εκτελεσμένος (1952) κομμουνιστής Μανώλης Λυγηρός (Λυγερός), ο «θείος» ή «παππούς» όπως τον αποκαλούσε η ομάδα, που υποδυόταν τον παλιατζή, καρβουνιάρη, μανάβη, κλπ., κουβαλώντας τσουβάλια ή τη χειράμαξά του.

Ο Γ. Ελληνούδης σχεδίασε τη δημιουργία υπογείου μεταξύ των δύο δωματίων του σπιτιού της Σκρα. Με τον Β. Μενεμενή έκοψαν μέρος των πλακακιών, έσκαψαν και έφτιαξαν το υπόγειο. Ο Κ. Βιδάλης είχε ήδη βρει την ηλεκτροκίνητη μηχανή, μάρκας «Βικτώρια», κάσες με τυπογραφικά στοιχεία, χαρτί κλπ., που ήταν καλυμμένα και αποθηκευμένα σε ένα υπόστεγο κτιρίου στα Χαυτεία. Η μεταφορά της μηχανής και των άλλων υλικών υπήρξε πολύ ριψοκίνδυνη περιπέτεια. Βρέθηκε καραγωγέας, με αμοιβή 500.000 δραχμές, για να μεταφέρει τη μηχανή και τα εξαρτήματα «αλευρόμυλου», όπως είπε στον καραγωγέα ο Γ. Ελληνούδης, αλλά χρειάστηκε και γερανός και τέσσερις φορτοεκφορτωτές για να φορτωθεί η «αλευρομηχανή». Το φορτίο έφθασε στο σπίτι της Σκρα και τοποθετήθηκε στο διάδρομο του σπιτιού. Ο καραγωγέας υποψιασμένος ότι δεν επρόκειτο για αλευρομηχανή απαίτησε επιπλέον 200.000 δραχμές, για να «ξεχάσει» αυτή τη μεταφορά. Το σπίτι σφραγίστηκε από φόβο μη μιλήσει ο καραγωγέας και παρακολουθούνταν από μακριά από τους Ελληνούδη - Μενεμενή σχεδόν ένα μήνα. Οταν εξέλειπε ο κίνδυνος κατεβάστηκαν στην κατακόμβη τα υλικά και η μηχανή και γρήγορα ο Χρήστος Τζίμης κατασκεύασε το παρκέ, με αδιόρατο από μη γνωρίζοντες άνοιγμα. Ο Β. Μενεμενής μετέτρεψε την ηλεκτροκίνητη «Βικτώρια» σε ποδοκίνητη και αργότερα σε χειροκίνητη, ώστε να γίνει τελείως αθόρυβη.

Στα τέλη Φλεβάρη - αρχές Μάρτη του 1942, το τυπογραφείο «άρχισε να τυπώνει κατά χιλιάδες τα έντυπα του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Από τότε μέχρι τη μέρα της απελευθέρωσης της Αθήνας, δουλεύοντας αδιάκοπα η "Βικτώρια" έγινε κι αυτή "ηρωίδα" της Εθνικής Αντίστασης». Στο τυπογραφείο αυτό τυπώθηκαν σποραδικά φύλλα του «Ριζοσπάστη», έντυπα του ΚΚΕ, διάφορα έντυπα του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ, της Εθνικής Αλληλεγγύης, και μόνιμα οι εφημερίδες «Ελεύθερη Ελλάδα» και «Απελευθερωτής» (όργανο του ΕΛΑΣ). Ζώντας κλεισμένοι στην κατακόμβη μέρες και νύχτες (λόγω των συχνών συγκρούσεων του Εφεδρικού ΕΛΑΣ με Γερμανούς και ταγματασφαλίτες και τα μπλόκα στην Καλλιθέα), συχνά χωρίς ίχνος τροφής (μοιράζονταν συνήθως το μερίδιο τροφίμων που έπαιρνε η Καλλιόπη από το νοσοκομείο «Σωτηρία») τύπωναν αδιάκοπα τα έντυπα του αγώνα, διάβαζαν και έκαναν ακόμα και συστηματικά ιδεολογικά μαθήματα (βρέθηκαν στην κατακόμβη χειρόγραφα για ιδεολογικά μαθήματα).

Το 1943, οργανώνεται και άλλο τυπογραφείο, για την έκδοση κυρίως της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης», άλλων εντύπων του Κόμματος (εκδόθηκαν και μερικά φύλλα του «Ριζοσπάστη», αλλά και του ΕΑΜ), στην περιοχή του ΦΙΞ, σε μια γωνιακή μονοκατοικία με κήπο γύρω της, στη συνοικία Γούβα (Νέος Κόσμος). Στο σπίτι, ο Γ. Ελληνούδης έσκαψε υπόγειο και ο Χρήστος Τζίμης κατασκεύασε, παρόμοιο με της Σκρα, παρκέ με καταπακτή. Ο Βιδάλης και πάλι εξασφάλισε πιεστήριο και άλλα εκτυπωτικά μέσα.

Ο Ν. Πλουμπίδης επέλεξε να εγκατασταθεί στο σπίτι, ως «αδελφός» της Καλλιόπης, ο τυπογράφος Παναγόπουλος (Γιάννης ή Βασίλης), με τη γυναίκα του και έναν ακόμη τυπογράφο. Η εκδοτική δραστηριότητα του τυπογραφείου αυτού άρχισε το Μάη 1943. Παραλήπτης των εντύπων ήταν ο Γιάννης Κούσης. Πρωτοχρονιά του 1944, ο Ελληνούδης πήγε στο σπίτι αυτό και διαπίστωσε ότι ήταν ακλείδωτο και εγκαταλειμμένο από την τριάδα του τυπογραφείου, που μάλλον από το φόβο των πολυήμερων συμπλοκών του ΕΛΑΣ και ταγματασφαλιτών στα τέλη του Δεκέμβρη 1943, το εγκατέλειψε. Το σπίτι κλείστηκε και ειδοποιήθηκε το Κόμμα, το οποίο εντόπισε τους τρεις της ομάδας και για σιγουριά τούς έστειλε στο τυπογραφείο του Βουνού. Η τυπογραφική μηχανή και άλλα υλικά του τυπογραφείου αυτού κρύφτηκαν, με φροντίδα του Ελληνούδη, σε αποθήκη του σταθμού Λαρίσης και αργότερα, μαζί με το πιεστήριο «Αράπης», στάλθηκαν από σιδηροδρομικούς του ΕΑΜ στο Βουνό, όπου την άνοιξη του 1944 στάλθηκε και ο Τάκης Χατζής.

Στο εγκαταλειμμένο τυπογραφείο, στου ΦΙΞ, απέμεινε μόνο ένα μικρό ποδοκίνητο πιεστήριο. Το σπίτι δόθηκε για να μείνει - μόνος όπως ήταν η εντολή - ο Μανώλης Λυγηρός και να χρησιμοποιηθεί για την αποθήκευση των εντύπων. Η ποδοκίνητη μηχανή, στα χρόνια του Εμφυλίου, χρησιμοποιήθηκε από τον Μ. Λυγηρό για έκδοση μικρών εντύπων. Προς τα τέλη του Εμφυλίου στο σπίτι εγκαταστάθηκε και η οικογένεια του Μ. Λυγηρού. Δυστυχώς, προδόθηκε η ύπαρξη και λειτουργία του τυπογραφείου, το οποίο καταστράφηκε. Ο Μ. Λυγηρός συνελήφθη και εκτελέστηκε (2/7/1949). Το σπίτι, για ευνόητους λόγους, δεν ήταν δυνατόν να διεκδικηθεί νομικά και με το νόμο περί χρησικτησίας πέρασε στην οικογένεια του Μ. Λυγηρού, γκρεμίστηκε και έγινε πολυκατοικία.

Το τυπογραφείο, όμως, της ΚΕ του ΕΑΜ στη Σκρα σώθηκε, καθώς με εντολή του ΚΚΕ, που μετέφερε την επομένη της απελευθέρωσης ο Γ. Ελληνούδης στον Β. Μενεμενή, για να διαφυλαχτεί, σφραγίσθηκε μέχρι νεωτέρας...

Στο πρώτο μεταπελευθερωτικό τεύχος της ΚΟΜΕΠ (τεύχος 31 - 32, Οκτώβρης - Νοέμβρης), σε στήλη με τίτλο «Δεκαπενθήμερα» βάσει σχετικής απόφασης της ΚΕ του ΚΚΕ, περιέχεται κείμενο υπό τον τίτλο «Εκθεση Τύπου του Αγώνα (Ανακοίνωση της Διεύθυνσης Τύπου και Διαφώτισης της ΚΕ του ΚΚΕ)».

Το κείμενο ανακοινώνει ότι σύντομα θα διοργανωθεί έκθεση φωτογραφιών και κειμηλίων του αντιστασιακού Τύπου και ζητά από «όλες τις οργανώσεις να στείλουν το γρηγορότερο: 1) Αντίτυπα εντύπων χειρόγραφων, τυπωμένων, εφημερίδων, περιοδικών, εφημερίδων τοίχου, Δελτίων Ειδήσεων, προκηρύξεων κ.λπ., φωτογραφίες των παράνομων τυπογραφείων, μηχανημάτων, τοιχογραφημάτων, μαχών, αγωνιστικών κινητοποιήσεων κ.λπ., από τα χρόνια της 4ης Αυγούστου και σε όλη τη διάρκεια της κατοχής. 2) Εκθεση, με όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία για την έκδοση και κυκλοφορία του Τύπου, δηλαδή πώς βγαίνανε οι εφημερίδες (προμήθεια πρώτων υλών), πώς τυπώνονταν, πώς διανέμονταν, πώς κυκλοφορούσαν (μέθοδοι καμουφλάζ, κ.λπ.). Κίνδυνοι στην έκδοση και κυκλοφορία. Ζημιές και θύματα από τον καταχτητή και τους προδότες. (Να αναφερθούν όλα τα ονόματα των θυμάτων: συντακτών, τυπογράφων, διανομέων κ.λπ.). Τα οικονομικά των εφημερίδων (έσοδα, έξοδα, κ.λπ.). Η οργάνωση του Τύπου (σύνδεση με τις μάζες, κ.λπ.)».

Παράλληλα, το κείμενο καλεί «όλες οι οργανώσεις να πάρουν άμεσα μέτρα για την ασφαλή φύλαξη όλων των κειμηλίων του αντιφασιστικού και εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα έως να δημιουργηθούν κατάλληλες συνθήκες για την οργάνωση ειδικής έκθεσης σε Μουσείο».

Οι Αγγλοι εισβολείς, το δοσιλογικό κράτος και παρακράτος, όμως, δεν άφησαν στο λαό να γευτεί τη λευτεριά του. Πολέμησαν και το συγκεκριμένο στόχο του ΚΚΕ, να διασωθούν τα κειμήλια και του έντυπου «έπους» της ΕΑΜικής Αντίστασης, κατέστρεψαν πολλά τυπογραφεία του απελευθερωτικού αγώνα και ξανάριξαν το ΚΚΕ σε νέα 27χρονη παρανομία.

Μετά τον αιματηρό Δεκέμβρη του 1944, το δολοφονικό όργιο που ακολούθησε σε βάρος της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης επέβαλε και πάλι τη χρησιμοποίηση του τυπογραφείου του ΕΑΜ, στη Σκρα, όχι για εκδοτικούς σκοπούς αυτή τη φορά, αλλά για την κατά καιρούς διαμονή (1946, 1947) στην ασφαλή κατακόμβη, του διωκόμενου Ανδρέα Τζήμα (Σαμαρινιώτη), ιδρυτικού μέλους και γραμματέα του ΕΑΜ, αρχηγού με τους Σαράφη και Βελουχιώτη του Γενικού Επιτελείου του ΕΛΑΣ, ο οποίος δολοφονήθηκε άνανδρα από παρακρατικά ανδρείκελα.