Στις 5 Αυγούστου του 1895, στις 10.30 το βράδυ, η καρδιά του συντρόφου του Μαρξ και συνδημιουργού της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας, Φρίντριχ Ενγκελς, έπαψε να χτυπά. Ο μεγάλος διανοητής άφηνε τη ζωή, στο Λονδίνο, σε ηλικία 75 ετών. Ο θάνατός του ήταν αναμενόμενος, τουλάχιστον για τους ανθρώπους του στενού του περιβάλλοντος. Ομως ούτε κι εκείνοι μπόρεσαν εύκολα να αποδεχτούν το γεγονός. Ο Ενγκελς ήταν από εκείνη την κατηγορία των ανθρώπων που όσο ζουν, νομίζεις πως δε θα πεθάνουν ποτέ γιατί δε θέλεις να πεθάνουν ποτέ. Γράφει χαρακτηριστικά ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ¹: «Στις 6 Αυγούστου 1895, γυρίζοντας από τη μεγάλη γιορτή των συντεχνιών στη Βρέμη, βρήκα στο αναλόγιό μου στο γραφείο της σύνταξης το θλιβερό τηλεγράφημα... ''Ο Στρατηγός πέθανε χθες η νύχτα 10.30, καμιά προθανάτια αγωνία, χωρίς αισθήσεις από το μεσημέρι. Παρακαλούμε ενημερώστε το Στρατιώτη και τον Ζίνγκερ''. Ο ''Στρατιώτης'' ήμουν εγώ. Από την άνοιξη ξέραμε, δηλαδή το ξέραμε τρεις άνθρωποι στη Γερμανία, ότι ο στρατηγός υπόφερε από ένα είδος καρκίνου του λάρυγγα που δεν έπαιρνε γιατρειά. Παρ' όλο που το θάνατό του τον περιμέναμε, το πλήγμα ωστόσο ήταν σκληρό, φοβερό. Είχε πέσει σαν δέντρο που το κόβουν, ο γιγάντιος ήρωας του πνεύματος που είχε θεμελιώσει μαζί με το Μαρξ τον επιστημονικό σοσιαλισμό και είχε διδάξει την τακτική του σοσιαλισμού... ο φίλος, ο σύμβουλος, ο οδηγός, ο μαχητής ήταν νεκρός».

Ο Φρ. Ενγκελς γεννήθηκε στη Βάδη της Ρηνανίας στις 28 Νοέμβρη του 1820. Ο πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης και η οικογένειά του είχε εξαιρετικό κοινωνικό κύρος. Το γεγονός αυτό οδήγησε την κόρη του Μαρξ Ελεονόρα Μαρξ - Εβελινγκ να παρατηρήσει πολύ εύστοχα ότι «ποτέ δε γεννήθηκε σε τέτοιου είδους οικογένεια γιος που να ξεστρατίσει τόσο»². Παρά την καλή οικονομική κατάσταση των γονιών σπούδασε σε συνηθισμένα σχολεία. Ο ίδιος ήθελε να κάνει πανεπιστημιακές σπουδές, όμως ο πατέρας του είχε διαφορετική γνώμη την οποία και επέβαλε. Ετσι ο νεαρός Ενγκελς αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το γυμνάσιο ένα χρόνο πριν το τελειώσει για να ασχοληθεί με το εμπόριο.

Στα 1838 - 1841 έζησε στη Βρέμη. Εργαζόταν σε εμπορικό γραφείο και τις ελεύθερες ώρες του μελετούσε μόνος πλουτίζοντας τις γνώσεις του. Μάλιστα το 1839 άρχισε να διαβάζει τη γερμανική φιλοσοφία και ιδιαίτερα τα έργα του Χέγκελ. Το 1841 - 1842 υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία στο Βερολίνο και στον ελεύθερο χρόνο του παρακολουθούσε μαθήματα στο πανεπιστήμιο της πόλης με αποτέλεσμα να προσχωρήσει στο ρεύμα των νεοχεγκελιανών, το ρεύμα δηλαδή των οπαδών του Χέγκελ που προσπαθούσαν από τη φιλοσοφία του να βγάλουν επαναστατικά και αθεϊστικά συμπεράσματα. Από το Μάρτη ως το Δεκέμβρη του 1842 υπήρξε συνεργάτης της «Εφημερίδας του Ρήνου» που διευθυντής της, τον Οκτώβρη του ιδίου έτους, έγινε ο Μαρξ. Ενα μήνα μετά, στα τέλη του Νοέμβρη οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στα γραφεία της εφημερίδας στην Κολωνία, αλλά εκείνη η συνάντηση δεν έμελλε να είναι αυτή που σημάδεψε τη ζωή τους.

Γενικά, τα νεανικά χρόνια του Ενγκελς ήταν πολύ γόνιμα και πολύ γεμάτα. Το γεγονός αυτό υποχρέωσε το μεγάλο γερμανό κομμουνιστή - διανοητή Φραντς Μέρινγκ να παρατηρήσει ότι ο Ενγκελς «υπήρξε ένα πρώιμα ώριμο πνεύμα, όπως ο Λασάλ κι ο Μαρξ»³. Η ωριμότητα αυτή έδωσε στο νεαρό Ενγκελς τη δυνατότητα να παράγει πολύ νωρίς επιστημονικό - επαναστατικό έργο. Από το Νοέμβρη του 1842 ως τον Αύγουστο του 1843 έζησε στο Μάντσεστερ όπου εργάστηκε στα γραφεία της υφαντουργικής επιχείρησης που ίδρυσε ο πατέρας του. Πρόκειται για το χρονικό διάστημα της ζωής του όπου συντελείται το πέρασμά του από τον ιδεαλισμό στον υλισμό κι από τον επαναστατικό δημοκρατισμό στην επεξεργασία και διαμόρφωση του επιστημονικού κομμουνισμού. Είναι το διάστημα που μελετάει τις κοινωνικές και οικονομικοπολιτικές σχέσεις του καπιταλισμού σε μια τόσο ανεπτυγμένη καπιταλιστική χώρα, όπως ήταν τότε η Αγγλία, είναι η περίοδος που έρχεται σε επαφή με το εργατικό κίνημα και με τις σοσιαλιστικές ιδέες της εποχής, όπως εκφράζονταν από το χαρτιστικό κίνημα και τον ουτοπιστή σοσιαλιστή Ρ. Οουεν. Από τις μελέτες του αυτές προκύπτουν δύο σημαντικά έργα. Το ένα είναι το «Σχέδιο κριτικής της πολιτικής οικονομίας» που άσκησε μεγάλη επίδραση στο Μαρξ ο οποίος μάλιστα το θεωρούσε μεγαλοφυές⁴ και το άλλο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία». Γι' αυτό το τελευταίο ο Φραντς Μέρινγκ σημειώνει⁵: «Μια τόσο λαμπρή είσοδος στην επιστήμη σε μια τόσο νεαρή ηλικία είναι πάντα μια σπάνια επιτυχία, αποτελεί αδιάψευστη απόδειξη πνεύματος και δύναμης που επί μισόν αιώνα η σταθερή εξέλιξή τους την εδραίωσε ακόμα πιο πολύ. Στα γεράματά του υλοποίησε όλα εκείνα που υποσχόταν στα νιάτα του».

Στα τέλη Αυγούστου του 1844, επιστρέφοντας, από την Αγγλία, στη Γερμανία ο Φρ. Ενγκελς πέρασε από το Παρίσι όπου και έμεινε για 10 μέρες. Εκεί ξανασυναντήθηκε με το Μαρξ και στη διάρκεια της ιστορικής τους εκείνης συνάντησης διαπιστώθηκε η ταυτότητα των αντιλήψεων και των επιστημονικών τους αναζητήσεων, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει η χωρίς προηγούμενο 40χρονη φιλία και συνεργασία τους. «Οι παλιοί θρύλοι -έγραψε αργότερα ο Λένιν⁶- μιλούν για διάφορα συγκινητικά παραδείγματα φιλίας. Το προλεταριάτο της Ευρώπης μπορεί να πει ότι η επιστήμη του δημιουργήθηκε από δύο επιστήμονες κι αγωνιστές, που οι σχέσεις τους ξεπερνούν τους πιο συγκινητικούς θρύλους των αρχαίων για την ανθρώπινη φιλία».

Ο επιστημονικός σοσιαλισμός χωρίς αμφιβολία είναι έργο τόσο του Μαρξ όσο και Ενγκελς. Μαζί άλλωστε έγραψαν έργα όπως η «Αγία Οικογένεια», η «Γερμανική Ιδεολογία» και το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Ομως και στα έργα, όπου συγγραφέας είναι ο ένας από τους δύο, η σφραγίδα του άλλου είναι εμφανής και ανεξίτηλη. Ο Ενγκελς βέβαια πάντα τοποθετούσε τον εαυτό του σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τον Μαρξ. Σε μια σημείωση στο έργο του «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας» γράφει χαρακτηριστικά⁷: «Ας μου επιτραπεί εδώ μια προσωπική διασάφηση. Τελευταία μίλησαν πολλές φορές για τη συμβολή μου σ' αυτήν τη θεωρία, κι έτσι δεν μπορώ να μην πω εδώ τα λίγα εκείνα λόγια που εξαντλούν το ζήτημα. Δεν μπορώ ούτε ο ίδιος ν' αρνηθώ ότι, πριν και στο διάστημα της σαραντάχρονης συνεργασίας μου με το Μαρξ, έχω κι εγώ κάποιο ανεξάρτητο μερτικό στο θεμέλιωμα της θεωρίας, και ιδιαίτερα στην επεξεργασία της. Ομως το μεγαλύτερο μέρος από τις κατευθυντήριες βασικές ιδέες, ιδιαίτερα στον οικονομικό και ιστορικό τομέα και ειδικά η τελική αυστηρή τους διατύπωση ανήκουν στον Μαρξ. Εκείνο που πρόσφερα εγώ -αν εξαιρέσουμε βέβαια μερικούς ειδικούς κλάδους- μπορούσε βέβαια να το 'χε κάνει ο Μαρξ χωρίς εμένα. Ο,τι έδωσε ο Μαρξ, δε θα τα κατάφερνα εγώ μοναχός. Ο Μαρξ στεκόταν πιο ψηλά, έβλεπε πιο μακριά, και το βλέμμα του αγκάλιαζε περισσότερα και ταχύτερα απ' όλους εμάς τους άλλους. Ο Μαρξ ήταν μεγαλοφυΐα, εμείς οι άλλοι το πολύ - πολύ νάμαστε ταλέντα. Χωρίς αυτόν η θεωρία δε θάταν σήμερα καθόλου αυτή που είναι. Γι' αυτό δίκαια φέρνει το όνομά του».

Δε χωράει αμφιβολία πως ο Μαρξ ήταν όντως μεγαλοφυΐα. Ομως ο Ενγκελς ήταν κάτι περισσότερο από ένα ταλέντο. Εν πάση περιπτώσει είναι γνωστό πως ο Μαρξ δε θα κατάφερνε να μας δώσει το έργο που έδωσε χωρίς τη βοήθεια του Ενγκελς, έστω την οικονομική. Εξίσου γνωστό είναι πως ο 2ος και ο 3ος τόμος του Κεφαλαίου είναι στη διάθεσή μας γιατί ο Ενγκελς τους εξέδωσε αφού προηγουμένως κατέβαλε τεράστια προσπάθεια να επεξεργαστεί στην τελική του μορφή το υλικό που είχε συγκεντρώσει ο Μαρξ. «Οι δύο αυτοί τόμοι του Κεφαλαίου -έγραψε πολύ εύστοχα ο Λένιν⁸- είναι έργο και των δύο: του Μαρξ και του Ενγκελς». Τέλος, αν θέλουμε να αποτιμήσουμε ολοκληρωμένα τη μεγάλη θεωρητική προσφορά του Ενγκελς, δεν πρέπει να ξεχνάμε αξεπέραστα έργα του, όπως «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και τους κράτους», το «Αντι- Ντίρινγκ», το «Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας» κ.ά. Γράφει ο Λένιν⁹: «Ο Μαρξ και ο Ενγκελς υπεράσπισαν με τον πιο αποφασιστικό τρόπο το φιλοσοφικό υλισμό και εξήγησαν επανειλημμένα πόσο βαθιά λαθεμένη είναι κάθε παρέκκλιση απ' αυτή τη βάση. Οι απόψεις τους έχουν εκτεθεί με τη μεγαλύτερη σαφήνεια και διεξοδικότητα στα έργα του Ενγκελς ''Λουδοβίκος Φόιερμπαχ'' και ''Αντι- Ντίρινγκ'', που όπως και το ''Κομμουνιστικό Μανιφέστο'', αποτελούν εγκόλπιο κάθε συνειδητού εργάτη».

Τελευταία επιθυμία του Ενγκελς ήταν να αποτεφρωθεί το σώμα του και η λήκυθος με την τέφρα του να ριχτεί στη θάλασσα στο Ιστμπορν, στη νότια ακτή της Αγγλίας, όπου του άρεσε να παραθερίζει. Ο Λίμπκνεχτ μας πληροφορεί σχετικά¹⁰: «Αποτεφρώσαμε το σώμα του κοντά στο Λονδίνο στις 10 Αυγούστου. Στις 27 Αυγούστου¹¹ βυθίσαμε -όπως ήταν η επιθυμία του- την τέφρα του στη θάλασσα. Και το πνεύμα του ζει, σε κάθε τόπο όπου ζουν και αγωνίζονται προλετάριοι με ταξική συνείδηση».

1. «Ο ''Στρατηγός''- αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 18-19. (Ο Ενγκελς είχε το προσωνύμιο «Στρατηγός» λόγω των ενασχολήσεων του με στρατιωτικά ζητήματα και την τέχνη του πολέμου)

2. στο ίδιο, σελ. 22

3. στο ίδιο, σελ. 94

4. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Φιλοσοφικό - Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό», εκδόσεις Καπόπουλος, τόμος 2ος, σελ. 127

5. «Ο ''Στρατηγός''- αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 94

6. Β. Ι. Λένιν: «Φρίντριχ Ενγκελς», «Απαντα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 2ος, σελ. 12

7. Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά Εργα», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος β', σελ. 447

8. Β. Ι. Λένιν: «Φρίντριχ Ενγκελς», «Απαντα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος 2ος, σελ. 12

9. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», ελληνική έκδοση ΣΕ, τόμος 23, σελ. 42.

10. «Ο ''Στρατηγός''- αναμνήσεις για τον Φρίντριχ Ενγκελς», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 19

11. Η τέφρα βυθίστηκε τη θάλασσα στις 27 Σεπτέμβρη 1895 κι όχι 27 Αυγούστου, όπως εκ παραδρομής σημειώνει ο Λίμπκνεχτ.