Στην ομιλία της, η Κυριακή Καμαρινού, η οποία είναι κόρη του Αρίστου Καμαρινού, Ταγματάρχη του 1ου Τάγματος της 22ης Ταξιαρχίας της 3ης ηρωικής Μεραρχίας του ΔΣΕ, έκανε εκτενείς αναφορές στη δομή και τη δράση του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου, καθώς και στην προσπάθεια της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης να οργανώσει τη ζωή του λαού και να ασκήσει διοίκηση με νέες λαογέννητες δομές στις ελεύθερες περιοχές της Πελοποννήσου. Σ' αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερο βάρος δόθηκε στην οργάνωση της Παιδείας του λαού, μέσα σε δύσκολες συνθήκες, που περιέγραψε στην ομιλία της, κάνοντας ξεχωριστή αναφορά στην προσφορά του Λαϊκού Διδασκαλείου. Ακολουθούν αποσπάσματα από την ομιλία της.

Το πανέμορφο πετρόκτιστο κτίριο του Δημοτικού Σχολείου (σ.σ. το κτίριο που λειτουργούσε το Λαϊκό Διδασκαλείο) μας επιτρέπει σήμερα ν' ακουμπήσουμε στον ιστορικό χρόνο, γιατί οι πέτρες αυτές, ως τεκμήρια μνήμης, συσσώρευσαν αυτό που δε στάθηκε δυνατό να παραχαραχθεί, ν' αλλοιωθεί, να σβηστεί.

«Σε τούτα εδώ τα μάρμαρα» δόθηκε μια ακόμη νικηφόρα μάχη για την εγκαθίδρυση της Λαϊκής Εξουσίας, η μάχη για τη λειτουργία των σχολείων, μάχη κατά της αμορφωσιάς, για το ζωντάνεμα της υπαίθρου, για την εδραίωση της ασφάλειας στη ζωή των αγροτών, ιδιαίτερα των αντιστασιακών, που δέχθηκαν το ανελέητο δολοφονικό όργιο τρομοκρατίας των Χίτικων οργανώσεων και συμμοριών, αμέσως μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

(...) Η λειτουργία των πρώτων δομών της Λαϊκής Εξουσίας, με τη δίκαιη φορολόγηση με βάση τις δυνατότητες των κατοίκων των χωριών, η λειτουργία της Δικαιοσύνης, η οργάνωση της αγροτικής παραγωγής, η αποκατάσταση κι επέκταση τηλεπικοινωνιακού δικτύου και μέσων μαζικής προπαγάνδας, συντέλεσαν στην ανατροφοδότηση και έμψυχη ενίσχυση των δομών του λαϊκού στρατού με χίλιους περίπου μαχητές!

(...) Είναι πραγματικά αξιοσημείωτο το γεγονός ότι στα περισσότερα χωριά, παρά τις λυσσαλέες επιθέσεις του παλαιού μηχανισμού και του αστικού Τύπου, εκλέχτηκαν νέα αυτοδιοικητικά Λαϊκά Συμβούλια. Μάλιστα, στην περιοχή του Πάρνωνα, στους 559 εκλεγμένους Λαϊκούς Συμβούλους οι 305 ήταν γυναίκες, που κατακτούσαν το πολιτικό βήμα για ισοτιμία και χειραφέτηση!

Επίσης, το κύρος της νέας Λαϊκής Δικαιοσύνης επιβεβαιωνόταν από τη λειτουργία 374 α/θμιων και 15 β/θμιων Λαϊκών Δικαστηρίων, που συστάθηκαν μετά από εκλογές σε πάρα πολλά χωριά. Ο θεσμός των Λαϊκών Πολιτοφυλάκων ενεργοποιούσε λαϊκές δυνάμεις για την περιφρούρηση των λαϊκών δομών και ταυτόχρονα τις ενίσχυε μέσα από τη συγκέντρωση πληροφοριών, εποπτείας οχυρωματικών έργων κ.τ.λ.

Κομβικό ρόλο, όμως, στο διαφωτισμό του λαού κλήθηκε να παίξει για μια ακόμη φορά η θεσμοθέτηση της Λαϊκής Παιδείας, ενός «οικείου», θα λέγαμε, και καταξιωμένου ιστορικά πεδίου πάλης για το κομμουνιστικό κίνημα και ειδικά για τον τόπο μας. Δεν είναι καθόλου υπερβολή να ειπωθεί ότι ο αγώνας για την Παιδεία του Λαού από τα σπάργανά του συνδέεται με τη δράση του ΚΚΕ! Στις τάξεις του αγώνα στρατεύθηκε ο ανθός της εκπαιδευτικής πρωτοπορίας, που με ανυπέρβλητο θάρρος και απαράμιλλη αφοσίωση υπερασπίστηκε την υπόθεση της ανύψωσης του μορφωτικού επιπέδου του λαού, σφραγίζοντας την πίστη στον αγώνα αυτόν κυριολεκτικά με το αίμα της καρδιάς του.

(...) Με τις πρώτες Πράξεις και Αποφάσεις της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης, κατοχυρωνόταν η εξάχρονη υποχρεωτική και δωρεάν στοιχειώδης εκπαίδευση του λαού μας, η διδασκαλία στη γλώσσα του λαού μας, στη δημοτική γλώσσα, σε όλες τις βαθμίδες, η διδασκαλία επίσης στη γλώσσα της μειονότητας, όπου υπήρχαν τέτοιες περιπτώσεις, και η οργανωτική εποπτεία των σχολείων από τα Λαϊκά Συμβούλια.

Ταυτόχρονα, δίνονταν οι κατευθύνσεις για τη συντομότερη έναρξη του σχολικού έτους, για την επισκευή των σχολικών κτιρίων, για τη διδακτική ύλη και τη μέριμνα των Λαϊκών Συμβουλίων, για δωρεάν παροχή συσσιτίων, βιβλίων και γραφικής ύλης. Με διατάγματα του Γενικού Αρχηγείου και την υπογραφή του υπουργού Παιδείας, Π. Κόκκαλη, διανέμονταν στους κατά τόπους υπεύθυνους Παιδείας ερωτηματολόγια για τη συμπλήρωση των ελλείψεων σε προσωπικό και μέσα.

Ηταν μια άμεση απάντηση στη δήθεν «νέα» μεταρρύθμιση της τότε αστικής κυβέρνησης, που αναβίωνε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Μεταξά (4χρονο Δημοτικό Σχολείο - 5χρονο Γυμνάσιο - 3χρονο Ανώτερο Γυμνάσιο, δίδακτρα, καθαρεύουσα, φασιστικοποίηση περιεχομένου, αντικομμουνισμός κ.τ.λ.) (...). Η εικόνα που ερχόταν στο Γενικό Αρχηγείο ήταν τραγική! Η ύπαιθρος είχε κυριολεκτικά εγκαταλειφθεί. Η Λαϊκή Εξουσία είχε να αναμετρηθεί με την αμείλικτη πραγματικότητα της «ερείπωσης και του ξεχαρβαλώματος» όλων των εκπαιδευτικών δομών.

Ιδιαίτερα στην επαρχία, ακόμη και αν είχαν επιδιορθωθεί τα σχολικά κτίρια (από τα Λαϊκά Συμβούλια και την ΕΠΟΝ), δεν υπήρχαν εκπαιδευτικοί να τα στελεχώσουν. Την περίοδο των διώξεων και της δράσης των χιτοσυμμοριτών, η εντολή του κυβερνητικού υπουργείου Παιδείας ήταν να παρουσιαστούν οι εκπαιδευτικοί στις θέσεις τους, κάτι που για την πλειονότητα των προοδευτικών εκπαιδευτικών ταυτιζόταν με φυσική εξόντωση.

Στο χωριό Αρης Μεσσηνίας, τον Ιούνη του '46, έπιασαν την ώρα του μαθήματος τον δάσκαλο Κοσμόπουλο και τον σκότωσαν μετά από άγριο ξυλοδαρμό. Ενα μήνα αργότερα, άγριους βασανισμούς υπέστησαν στην Κόρινθο ο επιθεωρητής Μέσης Εκπαίδευσης Δρομάζος και η δασκάλα Παπαλεονάρδου και πολλοί άλλοι. Αν απειθαρχούσε κανείς να παρουσιαστεί, έμπαινε σε διαθεσιμότητα ή απολυόταν «επί τη εγκαταλείψει θέσεως». Στη συνέχεια, με το Γ' ψήφισμα, στο πλαίσιο της «εξυγίανσης της Παιδείας», απολύθηκαν και διώχθηκαν με φυλακίσεις και εκτοπίσεις χιλιάδες εκπαιδευτικοί.

Η λύση για τη Λαϊκή Εξουσία ήταν: Πρώτον, να πείσει και να προστατέψει όσους εκπαιδευτικούς παρέμειναν στις θέσεις τους. Δεύτερο, να αποσπάσει δασκάλους μαχητές από τις μονάδες και τρίτο να επιμορφώσει όσους είχαν ένα επαρκές ακαδημαϊκό επίπεδο, όπως είχε πράξει η ΠΕΕΑ το 1944.

Στη διάρκεια του '48, στάθηκε δυνατό ο μαθητικός πληθυσμός να μείνει στα χωριά και τα παιδιά των ανταρτών να γλυτώσουν τις «παιδουπόλεις» της Φρειδερίκης, ενώ το φθινόπωρο, στη νέα σχολική χρονιά, μπόρεσαν να λειτουργήσουν σχεδόν όλα τα Δημοτικά και δυο Γυμνάσια, των Τροπαίων και της Ανδρίτσαινας!

Με έγκαιρο προγραμματισμό της Υπηρεσίας Λαϊκής Παιδείας, που στην Πελοπόννησο την εκπροσωπούσε ο Πάνος Γεωργόπουλος, από τις αρχές του καλοκαιριού του '48 οργανώθηκε και λειτούργησε σε δύο περιόδους (Ιούνη - Ιούλη και Οκτώβρη - Δεκέμβρη) το δίμηνο Λαϊκό Φροντιστήριο - Διδασκαλείο, με έδρα κυρίως τα Τρόπαια και, όταν δεν το επέτρεπαν οι συνθήκες, το χωριό Κοντοβάζαινα, αλλά και άλλα, όπως Βάχλια, Μοναστηράκι, Καλλιάνι, Σπάθαρι, Δόξα, Βυζίκι, Δίβρη, Δάφνη.

Το Διδασκαλείο ήταν ανεξάρτητο αντάρτικο τμήμα και οι καθηγητές ήταν τα στελέχη του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου (...) Το πρόγραμμα των μαθημάτων ήταν ιδιαίτερα εντατικό, γιατί το περιεχόμενό του βρισκόταν στον αντίποδα των κορεσμένων από στείρο φρονηματισμό, ψευδοκλασικισμό και αντιεπιστημονική μονομέρεια μαθημάτων των σκοπίμως απαξιωμένων αστικών Παιδαγωγικών Ακαδημιών.

(...) Τέτοια Λαϊκά Διδασκαλεία λειτούργησαν στις ελεύθερες περιοχές της Ρούμελης, της Ηπείρου και της Β. Ελλάδας. Μάλιστα, στη Β. Ελλάδα στάθηκε δυνατό να τυπωθούν και να κυκλοφορήσουν ακόμη και σχολικά βιβλία. Για την εκπαιδευτική αυτή δραστηριότητα γνωρίζουμε σήμερα συνδυαστικά, ενώνοντας προσεκτικά τα τεκμήρια που βρίσκονται στα αρχεία του ΚΚΕ.

(...) Το λαϊκό φυτώριο, στη σύντομη διαδρομή του, κατόρθωσε να μπολιάσει τους σπουδαστές με τα ιδανικά της αγάπης, της αφοσίωσης, της ανιδιοτέλειας στην υπόθεση ανύψωσης του πνευματικού επιπέδου του λαού μας. Οι νέοι δάσκαλοι οργάνωναν συγκεντρώσεις και μιλούσαν στους γονείς των παιδιών, όπως η Κική Κιντή, στου Σπάθαρι, για τις «Σχέσεις σχολείου - οικογένειας». Τα σχολεία έγιναν τόποι διάχυσης πολιτιστικών εκδηλώσεων και οργάνωσης της κοινωνικής ζωής. Θεατρικές παραστάσεις, αυτοσχέδια σκετς, απαγγελίες ποιημάτων απ' τη λαϊκή παράδοση και τους ποιητές Παλαμά, Βάρναλη, Ρίτσο, Καρβούνη, Ρώτα, καθώς και τραγούδια του αγώνα αποτελούσαν συνήθη δρώμενα.

Αναφερόμενη στην περίοδο μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού στην Πελοπόννησο, η Κυριακή Καμαρινού έκλεισε την ομιλίας της λέγοντας ανάμεσα σε άλλα τα εξής: «Οι περισσότεροι μαχητές σκοτώθηκαν την ώρα της μάχης ή του καθήκοντος στη σχολική έδρα, πολλοί κράτησαν την τελευταία σφαίρα για τον εαυτό τους, ενώ όσοι δεν πρόλαβαν και έπεσαν στα χέρια των μοναρχοφασιστών βασανίστηκαν άγρια και στη συνέχεια δολοφονήθηκαν. Πολλοί εκτελέστηκαν με αποφάσεις έκτακτων στρατοδικείων, πολλοί επί τόπου, χωρίς δίκη. Οι τελευταίες στιγμές, όμως, όλων ήταν αφιερωμένες στο δίκιο αγώνα του λαού και στο Κόμμα που ενσάρκωνε τους αγώνες του, τα τελευταία τους λόγια: «ΖΗΤΩ ΤΟ ΗΡΩΙΚΟ ΚΚΕ!».