Βασική αρχή για συνετό εκπαιδευτικό (κατ' επέκταση για ένα εκπαιδευτικό σύστημα) μπορεί να είναι τούτη: «αν αποτύχουν πολλοί στις εξετάσεις πιθανότερο είναι να ευθύνονται οι παράγοντες Εκπαίδευσης² παρά οι Εκπαιδευόμενοι, όταν μάλιστα είναι γνωστό και βεβαιωμένο ότι οι τελευταίοι (τα θύματα) αναζητούν όλο το χρόνο με αγωνία επικουρική παιδεία, με ολική θυσία του χρόνου τους και τη δυνητική προσφορά χρήματος». Η αποδοχή της αρχής αυτής ανοίγει το δρόμο αυτοβελτίωσης του εκπαιδευτικού, που ευαισθητοποιείται άμεσα, όταν το ακροατήριό του δεν κατανόησε κάτι, για να βελτιώσει ο ίδιος τον τρόπο της εργασίας του, στο βαθμό που τα πράγματα εξαρτώνται από αυτόν. Αλλά η πολιτική ηγεσία, που οφείλει να αυτοδιορθώνεται με τον ίδιο τρόπο, έχει τη δυνατότητα άμεσης θέασης και ευαισθητοποίησης και αυτοβελτίωσης ή απλά χειρίζεται τη σύγχυση και πορεύεται στην ομίχλη από ύφαλο σε ύφαλο, από ναυάγιο σε ναυάγιο;

Επιχειρώ αναζήτηση και καταγραφή των πηγών της παιδαγωγικής και εκπαιδευτικής τραγωδίας, που παίζεται εις βάρος της ελληνικής νεολαίας (και που συνοψίζεται στον τίτλο του άρθρου) ξεκινώντας από τούτα τα δεδομένα:

• Τα στατιστικά στοιχεία.³
• Το χείμαρρο των φυλλαδίων που εκφράζουν την «επίσημη» εκπαιδευτική πολιτική.⁴
• Το ότι είχαμε έγκαιρα προβλέψει την τραγωδία που δυστυχώς επαληθεύτηκε.⁵
• Τις τεκμηριωμένες πράξεις και παραλείψεις της πολιτικής ηγεσίας εις βάρος της παιδείας των Ελλήνων και της δημόσιας Εκπαίδευσης ειδικότερα.⁶

Ποια, λοιπόν, είναι τα πιθανά αίτια που προηγήθηκαν και γέννησαν την τωρινή Πρωτοφανή Αποτυχία;

α. Αναλυτικά Προγράμματα, όπου συσσωρεύεται «διδακτέα ύλη» χωρίς την απαραίτητη μεθοδική ταξινόμηση (από το απλό στο σύνθετο, από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο από το αισθητό στο νοητό από το γνωστό στο άγνωστο)⁷. Συνέπεια: δυσχεραίνεται η κατανόηση, καταπονούνται άδικα τα παιδιά, στο τέλος αποτυγχάνουν. Ποιος φταίει;

β. Διδακτικά βιβλία που υστερούν σε σαφήνεια λόγου και επιστημονική δομή - διάταξη. Χαρακτηριστικό δείγμα για αποφυγή: Αρχές Φιλοσοφίας (είχε γραφεί για τη γ` Λυκείου, μεταφέρθηκε ως πρόγραμμα και βιβλίο - στη β` Λυκείου! (στη φάση «βελτίωσης», από 9-8-2000) Τα παιδιά καταπονούνται ως το βαθμό απελπισίας για το ακατανόητο. Τελικά αποτυγχάνουν. Ποιος φταίει;

γ. Οργάνωση και λειτουργία σχολείου ελλειμματική, ώστε να μην πραγματοποιούνται εκεί με παιδαγωγική άνεση και μαθησιακή απόδοση οι διδακτικές ώρες που προβλέπονται από το νομοθετημένο πρόγραμμα. Κι αν οι ώρες διδασκαλίας δεν πραγματοποιούνται και οι μαθητές τελικά αποτύχουν, ποιος φταίει;

δ. Διδασκαλία χωρίς παιδαγωγικό προσανατολισμό. Γιατί η προγραμματισμένη, κατανοητή και αποδοτική διδασκαλία προϋποθέτει:

• Ολα τα παραπάνω (α-γ) σε λειτουργική ετοιμότητα με διοικητική ευρυθμία, συν:
• Ενημερωμένο τον εκπαιδευτικό έγκαιρα για το τι πρόκειται να διδάξει, σε ποιους, πώς σύμφωνα με μία σαφή εκπαιδευτική πολιτική. Σήμερα όμως τον ενημερώνουμε κυριότατα «πώς θα εξεταστούν» τα θύματα. Ετσι επηρεάζεται αναδραστικά η διδασκαλία και φαλκιδεύεται σε ατραπούς σύγχυσης και ακρισίας. Και τα παιδιά αποτυγχάνουν. Ποιος φταίει;

ε. Το πώς ο μαθητής θα εξεταστεί είναι στοιχειώδες συμπλήρωμα της εκπαιδευτικής διαδικασίας, με στόχους τρεις: Να εξακριβωθεί

• Αν ο μαθητής αφομοίωσε τη βασική γνώση που του προσφέραμε.
• Αν μπορεί να διατυπώσει γνώμη (κρίση) με επιχειρήματα - τεκμήρια, για κάτι από αυτά που του προσφέραμε.
• Αν μπορεί να επιλύσει κάποιο πρόβλημα, να εφαρμόσει εποικοδομητικά κάπου κάτι από αυτά που του διδάξαμε.

Αλλά οι Οδηγίες για την Αξιολόγηση του Μαθητή, που δόθηκαν από το υπουργείο, δεν υπηρετούν με συνοχή και παιδαγωγική ευκρίνεια τους παραπάνω στόχους. Φαίνεται ότι έχουν συνταχθεί από άτομα που δεν έχουν μπει σε αίθουσα διδασκαλίας της ίδιας βαθμίδας ή οπωσδήποτε δεν έχουν διδάξει το βιβλίο για το οποίο καλούνται να διατυπώσουν ερωτήσεις εξέτασης.

Αν, λοιπόν, τελικά διατυπώνονται ερωτήματα που αποπροσανατολίζουν τη σκέψη και τα παιδιά αποτυγχάνουν, ποιος φταίει;

Συνολικά φρονώ ότι η «πολιτική ηγεσία» δεν έχει ηγηθεί προσπάθειας για κατανόηση βασικών εννοιών:

• Τι σημαίνει ποιότητα εκπαίδευσης
• Τι σημαίνει παιδαγωγική δικαιοσύνη
• Τι σημαίνει μαθησιακή διαδικασία
• Τι σημαίνει εκπαιδευτική διαδικασία, που να περιορίζει πραγματικά την εκπαιδευτική ανισότητα και αδικία.
• Πόσο ζημιώνει μια κοινωνία αν τραυματίζει άστοχα τη νεολαία και δεν μπορεί να πείσει τους νέους ότι με σύνεση οικοδομεί το εκπαιδευτικό της σύστημα, αν υπονομεύει, τελικά, των νέων την ελπίδα και την εμπιστοσύνη στην κοινωνία; Ποιος το νιώθει;

Συμπέρασμα και Επιμύθιο και Πρόταση:

• Νομίζω άνετα προκύπτει από τα παραπάνω τούτη η απάντηση στο ερώτημα που θέσαμε με τον υπότιτλο του άρθρου (Ποιος ή ποιοι απέτυχαν): φαινομενικά απέτυχαν τα παιδιά, μα αυτά είναι τα θύματα ασυνάρτητης εκπαιδευτικής πολιτικής. Ουσιαστικά απέτυχε η πολιτική «ηγεσία», που αναλίσκεται σε μεγαλοστομίες και αντιφάσεις, π.χ. Παιδεία Ανοιχτών Οριζόντων (1997-2000) και «Βελτίωση» (της μεταρρυθμιστικής ασυναρτησίας, από 8-9-2000, με επίσημες δηλώσεις του αρμόδιου υπουργού).⁹
• Εύλογα αναδύεται στη σκέψη του αναγνώστη ή ακροατή το ερώτημα: αυτή η παιδαγωγική - εκπαιδευτική ασυναρτησία και τραγωδία είναι συνειδητή επιδίωξη; Είναι τόσο βαριά μια τέτοια εκδοχή που αδυνατεί και ο πιο καχύποπτος μελετητής να την αποδεχτεί. Αλλωστε, δεν μπορεί να αποδείξει με τεκμήρια ορατά τις αθέατες προθέσεις. Αλλά το τραγικό αποτέλεσμα της αποτυχίας - επαναλαμβανόμενο μάλιστα- παραμένει. Και δεν μπορεί να φταίνε άλλοι από εκείνους που διαχειρίστηκαν τα πράγματα (είτε ως «πολιτική ηγεσία» είτε ως «σύμβουλοι» της επιλογής της) ως την έξοδο της τραγωδίας. Εκεί, στην έξοδο (της «Αντιγόνης»), ο χορός μπορεί να πει στους υπεύθυνους της τραγικής πορείας: «Πολλώ το φρονείν ευδαιμονίας πρώτον υπάρχει» (πολύ πριν από την επιτυχία / ευδαιμονία χρειάζεται φρόνηση).
• Εύλογο, επίσης, και τούτο το ερώτημα: υπάρχει δρόμος πραγματικής βελτίωσης; Κατά τη γνώμη μου τα πρώτα απαραίτητα βήματα είναι:

1) Πραγματικός δημόσιος διάλογος¹⁰, όπου προτείνονται οι ποικίλες απόψεις και κρίνονται άμεσα από το ακροατήριο, από όλη την κοινωνία, που καταλαβαίνει γιατί πονά¹¹.

2) Αξιοποίηση στις ποικίλες εκπαιδευτικές υπηρεσίες «συμβούλων» και συνεργατών με πολλά πιστοποιούμενα και λαμπερά προσόντα και τούτο απαραίτητο: να έχουν σταδιοδρομήσει στην αίθουσα διδασκαλίας αυτής της βαθμίδας Εκπαίδευσης, που τα προβλήματά της καλούνται να λύσουν. Γιατί κανένας - οσοδήποτε σοφός και καλοπροαίρετος- δεν μπορεί να βελτιώσει μια πραγματικότητα που ο ίδιος δε γνώρισε, που δεν ένιωσε άμεσα τους παλμούς της. Αν ο παράγων της προσωπικής εμπειρίας απουσιάζει, τότε όλα τα άλλα προσόντα σοφών και καλοπροαίρετων συμβούλων υποβαθμίζονται μοιραία- ως προς το αποτέλεσμα- στο επίπεδο που είναι η προσωπική εμπειρία τους. Ετσι βλάπτουν και την εκπαίδευση και την υπόληψή τους¹².

Για την τωρινή τραγωδία θα γράψουμε χωριστά.

Σημειώσεις:

1. Δανείζομαι την έκφραση από δημοσιογραφικό τίτλο σε πρωινή εφημερίδα που ο συνεργάτης της εκφράζεται συνήθως με μετριοπάθεια.

2. Πρόγραμμα απρόσφορο, βιβλίο ακατάλληλο, διδασκαλία αμέθοδη, εξέταση άσχετη κλπ.

3. Με πολύ γενική διατύπωση: τα τελευταία 4 χρόνια ο μαθητικός πληθυσμός του Λυκείου μειώθηκε «δι' εξοστρακισμού» περίπου στο μισό χωρίς να έχει οικοδομηθεί παράλληλος σχολικός θεσμός νομικά ισότιμος και εξίσου ευυπόληπτος, για να απορροφά τους εξοστρακισμένους χωρίς μείωση της αυτοπεποίθησής τους και της υπόληψής τους. Για τον εκπαιδευτικό ευτελισμό και τον εμπαιγμό της Πολιτείας εις βάρος του ΤΕΕ έγραψε ο Θέμις Κοτσιφάκης ειδικό άρθρο στα «Εκπαιδευτικά Θέματα», τεύχος Μάη 2001.

4. Αθροίζονται σε 8000-9000 σελίδες Οδηγίες για την Αξιολόγηση του Μαθητή στο Λύκειο, όχι για τη διδασκαλία των μαθημάτων ή την οργάνωση και λειτουργία των σχολείων.

5. Ανάμεσα σε πολυάριθμα άλλα άρθρα επιλέγω τούτο (όλα ως προοιμιακή κριτική - πρόβλεψη για τις συνέπειες της «μεταρρύθμισης»):

• «Αναζήτηση της Ουσίας» («Ρ» 19-2-1997)
• «Ενιαίο Λύκειο Αποπομπής των Πολλών» («Ελευθεροτυπία». 20-7-1998).
• «Αναζήτηση Αρχών και Ουσίας Διαλόγου περί Παιδείας» («Καθημερινή», 10-1-1999
• Πολλά άλλα άρθρα στο μηνιαίο φύλλο «Εκπαιδευτικά Θέματα» (σε όλα τα τεύχη του 1998, 1999, 2000 και ως σήμερα).

6. Ενδεικτικό στοιχείο αλλά γνωστό, ορατό: η πολιτική ηγεσία έχει αφήσει- εν ονόματι δημοκρατίας- το δημόσιο σχολείο χωρίς ουσιαστική εποπτεία 20 χρόνια! Μπορείτε να φανταστείτε οποιαδήποτε επιχείρηση, π.χ. ένα ιδιωτικό σχολείο, που λειτουργεί χωρίς το άγρυπνο μάτι του επιχειρηματία;

7. Τέτοια κενά ή πρωθύστερα επισημαίνουν οι ειδικοί στα Προγράμματα Φυσικής και Μαθηματικών Β` και Γ` Λυκείου.

8. Γράψαμε σχετικά: «Βιβλία μη διδάξιμα» («Νέα Παιδεία», 89).

9. Προβλέπονται θεωρητικά περί τις 180 εργάσιμες μέρες (οι μισές του ημερολογιακού έτους). Πραγματοποιούνται περί τις 95-100, δηλ. περί τις 600 ώρες όλο το διδακτικό έτος για όλα τα μαθήματα. Τεκμήριο; Οποιος θέλει ας μετρήσει πόσες ώρες πραγματοποιήθηκαν τούτο το χρόνο της «βελτίωσης» στο πλησιέστερο Λύκειο, με βάση τα επίσημα στοιχεία (την τάδε μέρα και ώρα δίδαξα την τάδε ενότητα, υπογραφή ευανάγνωστη) Η ευθύνη δε βρίσκεται ούτε στους διδάσκοντες ούτε στους διδασκόμενους ούτε στους γονείς. Σχολικό έτος αργιών, εξετάσεων και οδύνης προβλέπεται από το επίσημο Πρόγραμμα (ευθύνη της πολιτικής ηγεσίας και των συμβούλων συνεργατών της).

10. Είμαστε πρόθυμοι για δημόσιο διάλογο, με δυο απλούς όρους: στο τραπέζι τα επίσημα κείμενα και παροχή ίσου χρόνου σε υπέρμαχους και επικριτές της ακολουθούμενης «εκπαιδευτικής πολιτικής».

11. Από την πλευρά μου τούτη τη φτωχή συμβολή προσφέρω για το διάλογο: θυμίζω τη σημείωση 5 και προσθέτω δυο άρθρα που συμπορεύονται με τούτο:

-Μερικές παρατηρήσεις για τις εξετάσεις Ιουνίου 2001

-Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Δικαιοσύνη

12. Θυμίζω μια ρήτρα που διατύπωσαν δυο έμπειροι και συνετοί εκπαιδευτικοί ( Ε.Π. Παπανούτσος, Αλεξ. Καρανικόλας) ως βασικό κριτήριο για την επιλογή μελών του Κέντρου Εκπαιδευτικών Μελετών και Επιμόρφωσης. Ζητούσαν από τους υποψήφιους συμβούλους:.. «και δωδεκαετή πραγματικήν υπηρεσίαν εν τοις (δημοσίοις) σχολείοις», π.χ. στη Λακωνία, στους Παξούς, στα Δίκαια, στην Ιεράπετρα, στο 10 Αθηνών. (Νόμος 189/1975)