Οπως προαναφέρθηκε, οι Ελληνες κομμουνιστές της Αιγύπτου είχαν συγκροτήσει, ήδη πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, μια δική τους καθοδηγητική ομάδα. Τη σύνθεση αυτής της ομάδας - που έχουμε παραθέσει νωρίτερα - έχουμε από τις σελίδες του ιστορικού υλικού που έγραψε ο Οδυσσέας Καραγιάννης, ένα από τα μέλη της ομάδας, όπως αναδημοσιεύονται στο βιβλίο του Γιάννη Αναστασιάδη «Μνήμες από τη δράση του αριστερού κινήματος του Αιγυπτιώτη ελληνισμού». Ο Οδυσσέας Καραγιάννης χαρακτηρίζει αυτό το καθοδηγητικό όργανο «Κεντρική Επιτροπή». Δεν αναφέρει όμως πουθενά όνομα οργάνωσης, αν υπήρχαν άλλα όργανα εκτός από την «Κεντρική Επιτροπή», οποιαδήποτε οργανωτική δομή. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η «Κεντρική Επιτροπή», η οποία όπως ο ίδιος γράφει «συγκροτήθηκε» (δεν εκλέχτηκε από κάποιο Σώμα), δεν ήταν καθοδηγητικό όργανο οργάνωσης με συγκεκριμένη οργανωτική δομή, με μέλη που δεσμεύονται από καταστατικές υποχρεώσεις, αλλά ένα επιτελικό όργανο, που καθοδηγούσε, προφανώς μόνο ή κυρίως μέσω προσωπικών επαφών, την αξιόλογη νόμιμη και παράνομη δουλειά που επιτελέσθηκε στο τέλος του μεσοπολέμου και στα χρόνια του πολέμου, μέχρι την αρχή του 1944, από τους Ελληνες κομμουνιστές της Αιγύπτου, στο πλαίσιο της γραμμής του ΚΚΕ.

Είναι φανερό ότι με την ανάπτυξη αυτής της δουλειάς, με την προσχώρηση και ουσιαστική στράτευση ολοένα και περισσότερων κομμουνιστών, ιδιαίτερα νέων, που ήθελαν να δουλέψουν για τα κομμουνιστικά ιδανικά, η μορφή αυτής της «άτυπης» κομμουνιστικής οργάνωσης γινόταν ολοένα και πιο ανεπαρκής.

Το σοβαρό αυτό κενό ήρθε να καλύψει η ίδρυση της «Αντιφασιστικής Πρωτοπορίας» (ΑΠ) το Μάρτη του 1944.

Η «Αντιφασιστική Πρωτοπορία» στις συνθήκες του αντιδραστικού καθεστώτος και της αγγλοκρατίας που επικρατούσαν στην Αίγυπτο, στις οποίες κάθε μορφή κομμουνιστικής οργάνωσης και δραστηριότητας ήταν αυστηρά απαγορευμένη, συγκροτήθηκε σαν παράνομη κομμουνιστική οργάνωση, ακολουθώντας αυστηρά τους κανόνες της συνωμοτικής περιφρούρησης. Στόχος της ήταν η εκλαΐκευση και εφαρμογή της πολιτικής του ΚΚΕ ανάμεσα στην ελληνική παροικία¹.

Συγκροτήθηκαν ομάδες από 3 ως 7 μέλη. Πολλές ομάδες αποτελούσαν το Τμήμα. Τα Τμήματα ήταν συγκροτημένα σε αντιστοιχία με τους χώρους (μαζικά σωματεία) στα οποία δούλευαν τα μέλη τους. Εξι Τμήματα στην Αλεξάνδρεια και τέσσερα στο Κάιρο αποτέλεσαν τις δύο Περιφέρειες της οργάνωσης. Το κεντρικό καθοδηγητικό όργανο, η Κεντρική Επιτροπή, εκλεγόταν από τις Συνδιασκέψεις, που συγκαλούνταν περιοδικά (στην 7η Συνδιάσκεψη, το 1951, αποφασίστηκε η μετονομασία της «Αντιφασιστικής Πρωτοπορίας» σε «Πρωτοποριακή Οργάνωση Ελλήνων Αιγυπτιωτών», πρακτικά όμως, σε όλη τη διάρκεια της ζωής της, τα μέλη και τα στελέχη της χρησιμοποίησαν τον όρο «Αντιφασιστική Πρωτοπορία»).

Γραμματέας της οργάνωσης για ένα σύντομο διάστημα μετά την ίδρυσή της ήταν ο Θεοδόσης Πιερίδης. Αργότερα, και μέχρι την 6η Συνδιάσκεψη (το 1952), γραμματέας ήταν ο συγγραφέας Στρατής Τσίρκας (Γιάννης Χατζηανδρέας)².

Στην 6η Συνδιάσκεψη της ΑΠ (1952), με υπόδειξη της ΚΕ του ΚΚΕ να είναι ο γραμματέας από την εργατική τάξη, εκλέχτηκε γραμματέας ο Βασίλης Μώμος, εργάτης εφαρμοστής. Ομως, στην πορεία αποδείχθηκε πως ο Β. Μώμος παρουσίαζε σοβαρές αδυναμίες. Τα όρια της προσφοράς του περιορίζονταν στον έλεγχο των αποφάσεων που είχαν παρθεί, ενώ τη δουλειά προγραμμάτιζε και ουσιαστικά καθοδηγούσε ο καθοδηγητής - σύνδεσμος της ΚΕ του ΚΚΕ με την «Αντιφασιστική Πρωτοπορία», Φίλιππος Πάγκαλος.

Ο Φίλιππος Πάγκαλος ήταν παλαιό μέλος και στέλεχος του Κόμματος. Πριν τον πόλεμο εργάτης στον Πειραιά, στη διάρκεια του πολέμου υπαξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού και επικεφαλής της Αντιφασιστικής Οργάνωσης Ναυτικού. Μ' αυτή του την ιδιότητα είχε από παλαιότερα ευρεία γνώση της κατάστασης της παροικίας και του οργανωμένου κινήματός της. Μετά τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής και την επιστροφή του στην Ελλάδα ανέλαβε την καθοδήγηση της Κομματικής Οργάνωσης του Πολεμικού Ναυτικού. Για τη δράση του καταδικάστηκε από στρατοδικείο της Αθήνας 9 φορές σε θάνατο. Από το βουνό και τις γραμμές του ΔΣΕ όπου ανέβηκε στη διάρκεια του εμφυλίου, με εντολή της ΚΕ του ΚΚΕ και με στόχο την ενίσχυση της αποστολής εθελοντών στο ΔΣΕ, το 1949, πήγε παράνομα στην Αίγυπτο, όπου, μετά τον εμφύλιο, παρέμεινε με την ιδιότητα που προαναφέρθηκε του καθοδηγητή - συνδέσμου της ΚΕ του ΚΚΕ με την «Αντιφασιστική Πρωτοπορία».

Η δράση της ΑΠ αμέσως μετά τη δημιουργία της επικεντρώθηκε στην πάλη για την απελευθέρωση των χιλιάδων έγκλειστων στρατιωτικών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα «σύρματα» και ενάντια στις μηχανορραφίες της αντιδραστικής κυβέρνησης και των Αγγλων.

Το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιούνη του 1944 άρχισαν οι δίκες που οργάνωσε ο Γ. Παπανδρέου εναντίον των αντιφασιστών αγωνιστών των ενόπλων δυνάμεων, με σύνθεση του στρατοδικείου και του ναυτοδικείου όχι απλώς κομματική, αλλά και με τη συμμετοχή συνεργατών των Γερμανών που είχαν φτάσει από την Ελλάδα. Στόχος ήταν να κατασυκοφαντηθεί το αντιφασιστικό κίνημα, να τρομοκρατηθούν οι αγωνιστές, να δικαιολογηθεί η ωμή επέμβαση των Αγγλων. Ηταν το έμπρακτο προμήνυμα για όσα οι ελληνικοί και βρετανικοί αστικοί μηχανισμοί προετοίμαζαν να γίνουν στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση, έχοντας δέσει το ΚΚΕ και το ΕΑΜ με τη Συμφωνία του Λιβάνου.

Μάρτυρας υπεράσπισης στο στρατοδικείο (που έγινε στο Κασασίν της Αιγύπτου) παραβρέθηκε ο δικηγόρος Γεώργιος Ρούσος, που είχε πρωτοστατήσει στην ίδρυση του ΕΑΣ στην Αλεξάνδρεια και ήταν αργότερα μέλος της Επίτιμης Επιτροπής του. Στην κατάθεσή του δήλωσε: «Η επανάσταση του Στρατού, μια και επικράτησε δημιούργησε δίκαιον. Γι' αυτό τώρα θα έπρεπε να είχαμε κυβέρνηση του ΕΑΜ. Αν αυτό τελικά δεν έγινε, τούτο οφείλεται στην καταστολή της επανάστασης από μία ξένη δύναμη: τους Αγγλους...».

Στο ναυτοδικείο, που έγινε πάνω στο επίτακτο καράβι «Ιωνία», ώστε να κρατηθούν μακριά ακόμα και οι συγγενείς των κατηγορούμενων, το κύριο βάρος της υπεράσπισης κράτησε ο δικηγόρος Γιάννης Λαχωβάρης, από τα ιδρυτικά μέλη του ΕΑΣ στο Κάιρο.

Στην αγόρευσή του δήλωσε:

«Οταν μια κυβέρνηση, αντί να ηγηθεί στον απελευθερωτικό αγώνα του Εθνους ή τουλάχιστον να τον βοηθήσει, δεν κάνει τίποτα άλλο από το να διασπαθίζει τον εθνικό πλούτο και να μποϊκοτάρει τον εθνικό αγώνα, αυτή η κυβέρνηση είναι επόμενο να βρίσκεται σε αντίθεση με το εθνικό αίσθημα των ενόπλων δυνάμεων, που κυρίως και συνεχώς ζητούσαν να σταλούν στο μέτωπο».

Η νεοδημιουργημένη οργάνωση των κομμουνιστών, η ΑΠ, στην κρίσιμη περίοδο πριν και μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, συμπαραστάθηκε δραστήρια στον αγώνα του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Με αρθρογραφία στον «Ελληνα» (έως το κλείσιμό του), με τον παράνομο Τύπο, με προφορική διαφώτιση, σε αντιπαράθεση με τον ελληνικό αστικό Τύπο της Αιγύπτου, που σ' όλη του την ιστορία συκοφαντούσε και αντιπάλευε το λαϊκό κίνημα.

Σημαντικό ρόλο στην περίοδο αυτή έπαιξε ο Σύνδεσμος των Αποστράτων, που συγκροτήθηκε από τους απόστρατους του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, στον οποίο εντάχθηκαν μετά την απελευθέρωση και αποστράτευσή τους (το 1946) και οι πρώην έγκλειστοι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι «συρματίες».

Στην περίοδο αυτή, και σ' όλη τη διάρκεια της ζωής της ΑΠ, τα μέλη της ανέπτυξαν πλούσια πολιτιστική και άλλη κοινωνική δράση. Με αφετηρία διάφορα σωματεία, ακόμα και σ' εκείνα όπου δεν είχαν τον έλεγχο του ΔΣ, οργάνωναν διαλέξεις, εκδρομές, αθλητικές εκδηλώσεις, θέατρο, χορωδίες κ.λπ., που τους έδιναν τη δυνατότητα, πέρα απ' το πέρασμα - στο βαθμό που αυτό ήταν δυνατό - προοδευτικών, δημοκρατικών, ακόμα και ταξικών μηνυμάτων, να δημιουργούν νέες γνωριμίες, να συνδέονται με πλατύτερο κόσμο και τελικά να τον επηρεάζουν πολιτικά.

Οταν μετά τη Βάρκιζα εξαπολύθηκε το αντικομμουνιστικό - αντιΕΑΜικό όργιο στην Ελλάδα, η ΑΠ κατάγγειλε τα εγκλήματα των βασιλοφρόνων, των «δημοκρατών» και των πρώην συνεργατών των Γερμανών, που, με την κάλυψη των αγγλικών όπλων καταδίωκαν και δολοφονούσαν κατά χιλιάδες τους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, ΕΑΜίτες, κομμουνιστές. Με πρωτοβουλία της ΑΠ οργανώθηκε το 1945 παράρτημα των Ελλήνων της Αιγύπτου της Εθνικής Αλληλεγγύης.

Κορυφαία εκδήλωση της συμπαράστασης - συμμετοχής των Ελλήνων κομμουνιστών της Αιγύπτου στους απελευθερωτικούς και ταξικούς αγώνες της ελληνικής εργατικής τάξης με επικεφαλής το ΚΚΕ ήταν η αποστολή εθελοντών στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, που πραγματοποιήθηκε από το 1948, με ενδιάμεσους σταθμούς δυτικές χώρες και Λαϊκές Δημοκρατίες.

Το θέμα της αποστολής εθελοντών έβαλε στην ηγεσία της ΑΠ εκ μέρους της ΚΕ του ΚΚΕ αρχικά η Χρύσα Χατζηβασιλείου, που πήγε για το σκοπό αυτό στην Αίγυπτο, στα τέλη του 1947, αρχές του 1948. Για την ενίσχυση της αποστολής μαχητών στο ΔΣΕ δούλεψε εντατικά και ο Φίλιππος Πάγκαλος, από την άφιξή του στην Αίγυπτο στις αρχές του 1949, ως την κατάρρευση του μετώπου στο Γράμμο.

Για το ΔΣΕ έφυγε από την Αίγυπτο ένας σχετικά μικρός αριθμός εθελοντών (μερικές δεκάδες). Αιτία γι' αυτό, πέρα από τη μικροαστική σε μεγάλο βαθμό σύνθεση της παροικίας, ήταν το ότι, στα προηγούμενα χρόνια, η προσοχή των οργανωμένων κομμουνιστών ήταν για μεγάλο διάστημα στραμμένη σχεδόν αποκλειστικά στον πλατιά αντιφασιστικό - δημοκρατικό αγώνα και είχε υποτιμηθεί η ανάγκη ταξικής επαγρύπνησης, πρόβλεψης και ταξικού προσανατολισμού με στόχο την κατάκτηση της εξουσίας από το λαό.

Τόσο στη διάρκεια όσο και μετά την λήξη του εμφυλίου, η ΑΠ κατάγγειλε τη νέα ιμπεριαλιστική επέμβαση, των Αμερικανών τώρα, με το Δόγμα Τρούμαν. Κατάγγειλε την κρατική τρομοκρατία που εξαπολύθηκε, τις δίκες στα στρατοδικεία, τις εκτελέσεις αγωνιστών. Παράλληλα οργάνωσε αξιόλογο κίνημα ειρήνης, με εκατοντάδες υπογραφές κάτω από την έκκληση της Στοκχόλμης και άλλα κείμενα για την ειρήνη. Κατάγγειλε τη συμφωνία για τις αμερικανικές βάσεις, την ένταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ. Οργάνωσε την υποστήριξη των Αιγυπτιωτών στο δίκαιο αγώνα του κυπριακού λαού. Συγκέντρωσε εκατοντάδες υπογραφές, ανάμεσά τους και από προσωπικότητες της αιγυπτιακής κοινωνικής ζωής, για τη σωτηρία του Νίκου Μπελογιάννη και των άλλων αγωνιστών που καταδικάζονταν από τα στρατοδικεία με σκηνοθετημένες δίκες. Συγκέντρωσε εκατοντάδες υπογραφές για τη Γενική Αμνηστία στην Ελλάδα, ενάντια στις εκτελέσεις αγωνιστών στην Κύπρο.

(Συνεχίζεται)

Υποσημειώσεις:

1. Η ονομασία της οργάνωσης «Αντιφασιστική Πρωτοπορία» δεν περιλαμβάνει τον όρο «κομμουνιστική», προφανώς λόγω των συνθηκών βαθιάς παρανομίας μέσα στις οποίες ιδρύθηκε. Ο κομμουνιστικός όμως χαρακτήρας της οργάνωσης υπονοείται καθαρά μια και οι κομμουνιστές ήταν τότε - όπως και σήμερα άλλωστε - η πρωτοπορία στον αγώνα κατά του φασισμού.

2. Ο Στρατής Τσίρκας, το καλοκαίρι του 1961, διαγράφηκε από την ΑΠ, για το βιβλίο του «Η Λέσχη», που είχε κυκλοφορήσει λίγο νωρίτερα. Στο βιβλίο αυτό ο Τσίρκας παρουσιάζει τους συντρόφους που αποτελούν το κίνημα σαν ανθρώπους βρώμικους και χωρίς κανέναν ηθικό φραγμό. Το κύριο καθοδηγητικό πρόσωπο, παλιός Ακροναυπλιώτης, που σ' όλο το μυθιστόρημα ονοματίζεται αποκλειστικά σαν το «Ανθρωπάκι», έχει τα πιο ακατανόμαστα ελαττώματα. Οσοι τον ακολουθούν είναι οι «κομμένες κεφαλές» κ.λπ.