«Ναι, χαίρετε οι πρόμαχοι και οσονούπω μάρτυρες των αρχών εφ' ων μόνον δύναται να θεμελιωθή η αληθής, η ακράδαντος, η λαοσώτηρα ελευθερία. Αι αρχαί σας θέλουν καταπνιγή εν τω αίματι και τω πυρί υπό των διαπλέων εκ της απορροφήσεως και του δεσποτισμού κιβδήλων δημοκρατών, αλλ' αι αρχαί σας εισί προωρισμέναι να αναπλάσσουν τα έθνη και τους λαούς».

Δήμος Παπαθανασίου

(από άρθρο του στην εφημερίδα «ΜΕΛΛΟΝ», της 11 Μάη 1871)

Οι Ελληνες είχαν πάντοτε ιδιαίτερους λόγους να είναι ευαίσθητοι μπροστά σε κάθε σημαντική αλλαγή στην ευρωπαϊκή πολιτική ζωή, από την αύξηση ή τη μείωση του διεθνούς ρόλου της μιας ή της άλλης μεγάλης δύναμης ήταν εξαρτημένα εξαιρετικά σημαντικά ελληνικά συμφέροντα. Η μορφή του πολιτεύματος, η απελευθέρωση των υπόδουλων στους Τούρκους και στους Αγγλους ελληνικών πληθυσμών, ήταν δεμένα με το συσχετισμό των δυνάμεων στην Ευρώπη.

Από τη μελέτη της ευρωπαϊκής και της ελληνικής ιστορίας του περασμένου αιώνα, όπου είναι τοποθετημένο το θέμα μας, διαπιστώνεται πως οι σοβαρές πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές στην Ευρώπη είχαν άμεσες επιπτώσεις στην Ελλάδα. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 - ιδεολογικό τέκνο της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 - αντιμετώπισε το διωγμό του κράτους του Καρόλου 10ου, του υποταγμένου στην Ιερή Συμμαχία. Συνέπεια αυτού του διωγμού, που σήμαινε και στην Ελλάδα ό,τι και στη Γαλλία, δηλαδή το διωγμό του αστικού επαναστατικού πνεύματος, ήταν να επιβληθεί στη νεοαπελευθερωμένη χώρα το δικτατορικό καθεστώς του Καποδίστρια, γνωστού σφαγέα της Κεφαλονίτικης επανάστασης του 1802 κατά της ρωσοτουρκικής κατοχής, και πρώην υπουργού του τσάρου, και σε συνέχεια το καθεστώς της απόλυτης μοναρχίας του ανήλικου Οθωνα. Για το πνίξιμο αυτού του επαναστατικού πνεύματος, βρίσκονταν διαδοχικά στο έδαφος και τις θάλασσες της Ελλάδας, από το 1828 ως το 1843, ο γαλλικός στρατός του Μαιζών - έβαψε το Αργος με αίμα των αγωνιστών της επανάστασης - ο τυχοδιωκτικός βαυαρικός στρατός, οι στόλοι της Αγγλίας και της Ρωσίας. Η παρουσία αυτών των ξένων στρατών και στόλων εξηγείται, βέβαια, από τις αντιθέσεις ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις. Αλλά ακριβώς η Ελλάδα υπήρξε το θύμα αυτών των αντιθέσεων.

Η ελληνική κοινή γνώμη, όπως είναι φυσικό σε μια ταξική κοινωνία, δεν έπαιρνε ενιαία στάση στα διεθνή γεγονότα. Χωρίζονταν από αντιθέσεις, που καθρέπτιζαν το βαθμό της πολιτικής συνείδησης του λαού, την ιδεολογία και τα συμφέροντα των διαφόρων τάξεων και στρωμάτων της κοινωνίας. Ενα όμως είναι γεγονός. Η εθνικοαπελευθερωτική αστικοδημοκρατική επανάσταση του 1821 είχε δημιουργήσει καινούργια κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα. Πάνω σ' αυτή τη συνείδηση σκόνταψαν όλες οι προσπάθειες των ξένων και ντόπιων αντιλαϊκών παραγόντων. Ο Καποδίστριας, πρώτος κυβερνήτης - δικτάτορας της χώρας, δεν είχε πια θέση στην Ελλάδα, ύστερα από τη Γαλλική ιουλιανή επανάσταση του 1830. Ο διάδοχός του Αρμανσμπεργκ, αρχηγός της βαυαρικής αντιβασιλείας, καθώς και τα άλλα μέλη της αντιβασιλείας, στιγμή ησυχίας δε χάρηκαν κατά την παραμονή τους στο μικρό θαλασσοταραγμένο βασίλειο. Ο βασιλιάς Οθων αναγκάστηκε, έστω και στα χαρτιά, από την επανάσταση του 1843 να μεταμφιεστεί σε συνταγματικό βασιλιά, όπως το επέβαλλε ο δέκατος ένατος αιώνας, και να αποχωριστεί το βαυαρικό στρατό, δηλαδή τη φρουρά του από 4.000 άνδρες.

Ο Κριμαϊκός πόλεμος είχε τις άτυχες επιπτώσεις του στην Ελλάδα, η οποία προσδοκούσε μια επανάληψη του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1828, και μια χειρονομία όμοια με κείνη του στρατηγού Ντίμιτς, που υποχρέωσε την Τουρκία να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της Ελλάδας και την Αγγλία να υποκλιθεί μπροστά στη θέληση του νικητή. Αυτός ο πόλεμος πληρώθηκε από την Ελλάδα με αγγλογαλλική στρατιωτική κατοχή τριών χρόνων και μια οδυνηρή χολέρα.

Η Ελλάδα δε μένει ανεπηρέαστη από την κατάσταση της Ευρώπης κατά την ταραγμένη περίοδο 1859-1870, με τις επαναστάσεις για την ιταλική ενότητα, τον πόλεμο Γαλλοϊταλικής συμμαχίας και Αυστρίας, τον προσωαυστριακό πόλεμο το 1866. Αντίχτυπος αυτής της κρίσης στην Ευρώπη είναι το επαναστατικό κύμα που σκέπασε την Ελλάδα από το 1859 ως το 1862, στα Εφτάνησα από το 1849 ως το 1860 και στην Κρήτη από το 1866 ως το 1869.

Το αίτημα της κοινωνικής δημοκρατίας αποτελεί τη βάση του προγράμματος του πρώτου πολιτικού κόμματος αρχών στην Ελλάδα, του «Ριζοσπαστικού» των Ιονίων νήσων και ιδιαίτερα της Κεφαλλονιάς, από το 1849 που ιδρύεται για να κατευθύνει τον αγώνα του εφτανησιακού λαού εναντίον των Αγγλων καταχτητών αποικιοκρατών.

Ο όρος σοσιαλισμός χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στην Ελλάδα από την «Εφημερίδα της Σμύρνης» και τους «Νέους Καιρούς» του Σοφιανόπουλου, στα 1849. Οι «Νέοι Καιροί» αναδημοσιεύουν από την «Εφημερίδα της Σμύρνης» του Σκυλίτση ένα άρθρο για τους σοσιαλιστές Φουριέ, Οουεν κλπ.

Οι όροι κομμουνιστής και κομμουνισμός χρησιμοποιείται στα Εφτάνησα το 1858 για να χαρακτηρίσουν και κατηγορήσουν το 1858 τον Ιωσήφ Μομφεράτο (1816-1888), από τους αρχηγούς του «Ριζοσπαστικού κόμματος», δικηγόρο σπουδαγμένο στα πανεπιστήμια της Ιταλίας και της Γαλλίας - είναι στο Παρίσι το 1843 - μέλος του Κερκυραϊκού κοινοβουλίου επί αγγλικής κατοχής και της Ελληνικής Εθνοσυνέλευσης του 1864, μετά την παραχώρηση των Ιονίων νήσων στην Ελλάδα από την Αγγλία.

Κι όλας από τη δεκαετία 1840-1850 κυκλοφορούν στην Ελλάδα και στα Εφτάνησα οι ιδέες του Προυντόν, Μπλανκί, Μπακούνιν. Μάλιστα καλλιεργείται παράλληλα και ο τρόμος για την κοινοκτημοσύνη. Το φθινόπωρο του 1848 έχει μεταφυτευτεί στην Ελλάδα ο τρόμος από τον κομμουνιστικό κίνδυνο της Ευρώπης.

Στα 1861 δημοσιεύεται στην αθηναϊκή εφημερίδα «Φως» του Σοφοκλή Καρύδη (εξαιρετική φυσιογνωμία της ελληνικής δημοσιογραφίας), κύριο άρθρο με τον τίτλο «Αναρχία». Το φύλλο κατασχέθηκε και ο αρθρογράφος Δήμος Παπαθανασίου φυλακίστηκε.

Τούτη την περίοδο οι αστικοδημοκρατικοί αγώνες για την πιστή εφαρμογή και περιφρούρηση του Συντάγματος κορυφώνονται. Η σπουδαστική νεολαία έχει δοθεί ολοκληρωτικά στην επαναστατική δράση για το διώξιμο του Οθωνα, συμβόλου του απολυταρχισμού και της αστυνομοκρατίας, και δέχεται με απληστία κάθε τι το νέο και επαναστατικό από τη Γαλλία και την Ιταλία. Είναι η πρώτη μεταπελευθερωτική γενιά, που με την επαναστατικότητά της επέβαλε τη βασιλευόμενη δημοκρατία. Ομως μετά τη νίκη της είναι απογοητευμένη και απαισιόδοξη, και τούτο γιατί το παλάτι του νέου βασιλιά - τον τοποθέτησε στο θρόνο η Αγγλία σαν αρμοστή της - έχει όλα τα στοιχεία του φεουδαρχικού πύργου. Ο Γεώργιος Α` ανέβηκε στο θρόνο υπό τον όρο να εμποδίσει την Ελλάδα να οργανώσει στρατό ικανό να διεκδικήσει την ολοκλήρωση της εθνικής ανεξαρτησίας. Κατά τα εξήντα χρόνια της βασιλείας του (1864-1913) σημειώθηκαν πέντε εθνικές επαναστάσεις από τους υπόδουλους στους ξένους ελληνικούς πληθυσμούς. Καμιά δε βοηθήθηκε από την Ελλάδα.

Εξαιτίας όλων αυτών, η διανοούμενη νεολαία και ένα μέρος της εργατικής τάξης, όπως και της αγροτιάς, προσανατολίζονται προς τα αριστερά, την αστική προεδρική δημοκρατία, τον ουτοπικό σοσιαλισμό, τον αναρχισμό.

Η Ελλάδα στα 1870 έχει πληθυσμό διπλάσιο από τον αρχικό (του 1830): 1.500.000. Διαθέτει η χώρα μια αστική τάξη του χωριού και της πόλης αρκετά δυναμική, που διεκδικεί να αναλάβει μόνη της την εξουσία. Πλάι της η εργατική και υπαλληλική τάξη αυξαίνει τον αριθμό. Τα ναυπηγεία και το λιμάνι της Σύρας στο Αιγαίο απασχολούν εκατοντάδες εργάτες. Το ίδιο συμβαίνει με την εμπορική ναυτιλία. Ο αριθμός των ναυτεργατών ξεπερνά τις 20.000. Από ερειπιώνας που ήταν η Ελλάδα μετά την επανάσταση, στα 1870, εκτός από την Αθήνα, έχει άλλα δέκα τουλάχιστον επαρχιακά κέντρα, σωστές πόλεις.

Στους παραπάνω δείκτες θα πρέπει να προστεθούν οι φοιτητές, οι δημοσιογράφοι, οι εκπαιδευτικοί και άλλοι κλάδοι. Τούτη την κοινωνία τη χαρακτηρίζει ορμή για πρόοδο, για ταχύτερο εξευρωπαϊσμό της ζωής σε όλους τους τομείς, τη βιομηχανία, τη γεωργία, το εμπόριο, την εκπαίδευση, τα γράμματα. Η εξόρμηση της αστικής κοινωνίας περνάει σε μια νέα περίοδο από τούτη τη δεκαετία του περασμένου αιώνα.

Σχετικά με τις ελληνο-γαλλικές επαφές τούτης της δεκαετίας ας υπογραμμιστεί πως ανήκουν και μέσα στα πλαίσια του αστικοδημοκρατικού επαναστατικού διεθνισμού που εκδηλώθηκε κατά την επανάσταση του 1821 - πρόκειται για το κίνημα που ονομάστηκε «Γαλλικός» ή «Ευρωπαϊκός φιλελληνισμός». Αυτός ο διεθνισμός ήταν εντονότατος τον δέκατο ένατο αιώνα. Φιλελεύθεροι επαναστάτες τρέχαν από όλες τις χώρες όπου ξεσπούσε εθνικοαπελευθερωτική και αστικοδημοκρατική επανάσταση, για να δώσουν βοήθεια, ακόμα και αυτή τη ζωή τους. Δεν είναι συνεπώς σωστό πως τα κινήματα όπως του φιλελληνισμού περιοριζόταν μονάχα σε μεγάλες προσωπικότητες (Μπάϋρον, Σέλεϊ, Ουγκώ), ήταν χωρίς ρίζες στις λαϊκές μάζες και οι διαστάσεις τους δεν ήταν διεθνείς. Αντίθετα είχαν βαθιές ρίζες στους λαούς, και μάλιστα σε λαούς που είχαν εθνικοαπελευθερωτικά προβλήματα να λύσουν, και στα κινήματα αυτά μετείχε μεγάλος αριθμός επαναστατών με προέλευση λαϊκή. Ο αστικοδημοκρατικός διεθνισμός φανερωνόταν ιδιαίτερα στις ένοπλες εθνικές εξεγέρσεις, ενώ στις περιπτώσεις που η μορφή των κινημάτων ήταν πολιτική, ο διεθνισμός εκφραζόταν με τη συμπαράσταση του παγκόσμιου Τύπου, με συνηγορίες στα κοινοβούλια κ.α.

Αποχτά ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι στην επανάσταση της Κρήτης παίρνει μέρος ο μπλανκιστής Γκούσταβ Φλουράνς. Η παρουσία του στην Κρήτη και στην Αθήνα έκανε ζωηρή εντύπωση, δεδομένου ότι ήταν και κάπως θεαματική, με την τοπική κρητική ενδυμασία, με φιλελεύθερη αρθρογραφία στον γαλλόφωνο αθηναϊκό Τύπο, με την προθυμία του να προσφερθεί σε μια κίνηση, που θα έτεινε να συγκεντρώσει την προσοχή της παγκόσμιας κοινής γνώμης στο Κρητικό ζήτημα. Η ελληνική κυβέρνηση ενοχλήθηκε από το φιλελληνισμό του Φλουράνς και δε δίστασε να απαγορεύσει μια διάλεξή του σε δημόσια αίθουσα και ακόμα να τον απελάσει από την Ελλάδα.

Επίσης πρέπει να σημειωθεί πως η κάπως ευνοϊκή πολιτική του Ναπολέοντα ΙΙΙ στην αρχή του Κρητικού ζητήματος - αργότερα άλλαξε στο αντίθετο - δυνάμωσε τις συμπάθειες του ελληνικού λαού προς τη Γαλλία, με αποτέλεσμα ένας αριθμός φιλελεύθερων Ελλήνων επαναστατών να πάρει μέρος στον Γαλλο-γερμανικό πόλεμο από την πλευρά των Γάλλων. Αρκετοί από αυτούς τους εθελοντές προσχώρησαν κατόπιν στην Κομμούνα και πολέμησαν από τις γραμμές της τους βερσαγιέζους.¹

Ο αθηναϊκός Τύπος αντιμετωπίζει τα γεγονότα του εμφυλίου πολέμου χωρίς πολιτικές προκαταλήψεις, αναγράφει τις ειδήσεις με αντικειμενικότητα. Αλλωστε δεν είναι καθόλου προϊδεασμένος για φαινόμενα τέτοια, όπως η Κομμούνα. Ετσι, η Παρισινή Κομμούνα, η Διεθνής εταιρία των εργατών, όταν αρχίζει η επανάσταση της 18 Μαρτίου, παρουσιάζονται με το αληθινό τους πρόσωπο, ή με τα στίγματα που οφείλονται στο γαλλικό και τον άλλο ξένο Τύπο. Η αλήθεια είναι πως αυτό δεν κρατάει πολύ. Οσο προχωρούν οι μέρες και το χάσμα ανάμεσα στους δύο κόσμους, του παρισινού προλεταριάτου από τη μια και από την άλλη της μεγαλοαστικής τάξης, που παραδίδεται στην κυβέρνηση των Βερσαλιών και προδίδει τη Γαλλία στους Γερμανούς καταχτητές, μεγαλώνει και βαθαίνει, τόσο και οι ελληνικές εφημερίδες τάσσονται καθαρότερα με την επανάσταση ή με την αντεπανάσταση. Τελικά το σύνολο των εφημερίδων τάχθηκε εχθρικά στην Κομμούνα, και μόνο μια ξεσπάθωσε και υπερασπίστηκε τις αρχές και τα πρόσωπα του πρώτου προλεταριακού κράτους στον κόσμο. Αυτή η εφημερίδα είναι το «Μέλλον» του Δήμου Παπαθανασίου.

Το 1859 είχε εκδοθεί στην Αθήνα η εφημερίδα «Το Μέλλον της πατρίδος» και ήταν το δημοσιογραφικό όργανο της επαναστατικής φοιτητικής νεολαίας. Η αρθρογραφία της ήταν εξαιρετικά μαχητική, αν κι η λογοκρισία επέβαλε στους αρθρογράφους να είναι προσεχτικοί στις επιθέσεις τους κατά του στέμματος και του κρατικού μηχανισμού. Πολλοί από τους συντάχτες της καταδιώχτηκαν, φυλακίστηκαν και εξορίστηκαν. Η εφημερίδα ύστερα από συνεχείς κατασχέσεις των φύλλων της τελικά κλείστηκε από τις δικαστικές και καταδιωχτικές αρχές. Για να περάσει το τείχος των απαγορεύσεων προσέφυγε στην αλλαγή του τίτλου της («Το Μέλλον της Ανατολής» κ.ά.), αλλά δεν μπόρεσε να συνεχίσει την έκδοσή της. Στα 1863 ο Γεώργιος Γλήνης, ένας από τον κύκλο των φοιτητών συνταχτών του «Μέλλοντος της Πατρίδος», που κατά την περίοδο των διωγμών κατέφυγε αυτοεξόριστος στη Γερμανία και σπούδασε νομικά στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, επανεκδίδει την εφημερίδα με τον τίτλο «Μέλλον».

Στα 1869 ο Γεώργιος Γλήνης (1831-1870) συμβάλλεται με το Δήμο Παπαθανασίου (1830-1878) δημοσιογράφο και εκδότη της εφημερίδας «Νέα Γενεά» (1862). Γεννήθηκε στο χωριό Πορταριά του Πηλίου. Σε ηλικία 22 περίπου χρόνων έρχεται στην Αθήνα για πανεπιστημιακές σπουδές. Από τις αρχές της δεκαετίας 1850-1860 αρχίζει να εργάζεται ως συντάχτης σε αθηναϊκές εφημερίδες και το 1859 εκδίδει δική του εφημερίδα, τον «Αγγελιαφόρο», με πρόγραμμα: «πλήρης ισότης και πλήρης ελευθερία του ατόμου».

Ο Παπαθανασίου πριν ακόμα αποφασίσει να εκδόσει δική του εφημερίδα, είναι οπαδός του Προυντόν και γενικά του αναρχισμού. Στα 1861 δημοσίεψε το άρθρο με τον τίτλο «Αναρχία» στο «Φως» του Σοφ. Καρύδη.

Το 1869 κλείνει τη «Νέα Γενεά» και γίνεται συνιδιοχτήτης και συνδιευθυντής του «Μέλλοντος» του Γ. Γλήνη. Τον Οκτώβρη του 1870 πεθαίνει ο Γ. Γλήνης και ο Παπαθανασίου συνεχίζει μόνος του την έκδοση της εφημερίδας.

Στο φύλλο της 15 Μαρτίου του «Μέλλοντος» καταχωρούνται ειδήσεις σχετικά με τη συζήτηση στην εθνοσυνέλευση του Μπορντώ, για το πού πρέπει, στο Παρίσι ή στις Βερσαλλίες, να εγκατασταθεί. Στο ίδιο φύλλο δημοσιεύει την πληροφορία για την καταδίκη σε θάνατο «ερήμην» των Μπλανκί, Φλουράνς και Λίγκαρντ. Στο επόμενο φύλλο υπάρχει πλήρης περιγραφή της εισόδου των γερμανικών στρατευμάτων, της αγανάκτησης του λαού από αυτή την αιτία και των διαθέσεών του απέναντι στον καταχτητή.

Από την είδηση αυτή καταλαβαίνει κανείς τις πηγές του «Μέλλοντος». Είναι οι εφημερίδες του Τιέρς. Οι ίδιες πηγές θα χρησιμοποιούνται από την εφημερίδα αυτή ως τις πρώτες μέρες του Απριλίου. Ενα μήνα ύστερα από την εγκαθίδρυση της Κομμούνας στο Παρίσι, το «Μέλλον» παίρνει θέση με το μέρος της επανάστασης και αρχίζει να την υπερασπίζεται από τις επιθέσεις και τις συκοφαντίες των αντιπάλων της με νευρώδη αρθρογραφία.

Στις 29 Απριλίου δημοσιεύει το πρώτο κύριο άρθρο του ο Παπαθανασίου για την Κομμούνα με τον τίτλο: «Οι αλιτήριοι και το νέο κακούργημά τους κατά της δημοκρατίας». Με το επίθετο «αλιτήριοι» χαρακτηρίζει τους μεγαλοαστούς δημοκράτες της Γαλλίας και πιστεύει πως έτσι θα τους χαρακτηρίσει και η φωτισμένη ιστορία.

Δεν ήταν χωρίς κινδύνους ο δημοσιογραφικός αγώνας του Παπαθανασίου για την υπεράσπιση της Κομμούνας στην Ελλάδα. Η εγκύκλιος - έκκληση του Φαβρ προς όλες τις κυβερνήσεις της Ευρώπης, να καταδικάσουν την παρισινή επανάσταση, διαβάστηκε στην ελληνική Βουλή, η οποία δεν άργησε να εγκρίνει ψήφισμα καταδικαστικό. «Η διαγωγή του εν Παρισίοις οικτρώς και αξίως ως έπραξεν τον βίον καταστρέψαντος δήμου εξήγειρε και δικαίως την αγανάκτησιν όλων των λαών. Τα κοινοβούλια της Ευρώπης διαρρήδην απεδοκίμασαν τα εν Παρισίοις εκτελεσθέντα. Η ελληνική Βουλή έπραξε και αύτη ως ώφειλεν. Ιδού κατά τα εστενογραφημένα πρακτικά της 22 Μαΐου τι ερρέθη και απεφασίσθη». Κάτω από αυτόν τον πρόλογο η εφημερίδα «Παλιγγενεσία» δημοσιεύει όσα ειπώθηκαν στη Βουλή σχετικά με την Κομμούνα.

Ο Θ. Ζαΐμης, αν και αρχηγός της πλειοψηφίας στη Βουλή, υποστηρίζει την κυβέρνηση του Κουμουνδούρου, σχηματισμένη από τη μειοψηφία. Ηταν μέσα στα έθιμα της φαυλοκρατίας του Γεωργίου Α` να δημιουργεί και να διαλύει κατά τις στιγμιαίες διαθέσεις του και τα συμφέροντα του παλατιού και των ξένων πατρόνων του τα πολιτικά κόμματα. Το κόμμα του Ζαΐμη ήταν κατασκεύασμα του βασιλιά, όταν χρειάζονταν μια κυβέρνηση για την εφαρμογή της αντεθνικής πολιτικής του και των Αγγλων στην επανάσταση της Κρήτης. Ομως πολύ γρήγορα ξέφτισε, μάλιστα δεν μπόρεσε να κρατηθεί στην εξουσία μετά τη ληστεία του Δήλεσι - το Μάρτη του 1870. Τον διαδέχτηκε ο Κουμουνδούρος. Και οι δύο κυβερνήσεις χωρίς κύρος στο λαό. Πρόεδρος της Βουλής ο Κωνστ. Λομβάρδος, μεγάλος καιροσκόπος, που διέσπασε το ριζοσπαστικό δημοκρατικό κίνημα της Επτανήσου, για να παρασύρει με το μέρος του τις λαϊκές μάζες, τάζοντάς τες μια ένωση με την Ελλάδα χωρίς κανένα άλλο όρο - πολιτειακό, δημοκρατικό, οικονομικό - εκτός από την ένωση, αίτημα αποκλειστικά εθνικοαπελευθερωτικό.

- Θ. Ζαΐμης: Κύριοι, είναι γνωστά εις όλους τα λυπηρότατα συμβάντα εν Γαλλία ένεκα του εμφυλίου πολέμου·... Εις τα κοινοβούλια της Αγγλίας, του Βελγίου και της Ιταλίας εξεφράσθη η λύπη των νομοθετικών σωμάτων διά τας θλιβεράς αυτάς περιστάσεις εις τας οποίας ευρέθη έθνος μέγα και ευεργετικόν διά την Ελλάδα. Νομίζω ότι η Βουλή η ελληνική έχει καθήκον διά της κυβερνήσεως να εκφράση την μεγάλην αυτής λύπην διά τα γεγονότα ταύτα.

- Πολλοί (βουλευτές). Μάλιστα, μάλιστα.

- Κουμουνδούρος (πρωθυπουργός)... Η Ελλάς παρά παν άλλο μέρος έχει αιτίαν να λυπήται εάν αι καταστροφαί του Λούβρου έφθασαν και μέχρι των αριστουργημάτων της ελληνικής δόξης και μεγαλοφυΐας... Η Γαλλία ευεργέτησε την Ελλάδα και υπήρξεν επί πολλούς αιώνας το κέντρον του πολιτισμού, η εστία των φώτων και της δόξης. Θέλω σπεύσει, επαναλαμβάνω, τα αισθήματα όπου δει.

- Πολλοί: Μάλιστα μάλιστα.

- Λομβάρδος: Μικρά και αδύνατος η Ελλάς αλλ' υπέρ της ελευθερίας πάντοτε αγωνισθείσα και αγωνιζόμενη δεν ημπορεί παρά να υψώσει δυνατά την φωνήν της αγανακτήσεώς της εναντίον εκείνων οι οποίοι εν της καταχρήσει του ονόματος της ελευθερίας την ελευθερίαν εσχάτως εν Παρισίοις επολέμησαν. Η Ελλάς μικρά και αδύνατος έλαβε την πείραν ότι ουδέν πολεμιώτερον της ελευθερίας όσον η αταξία. Εάν δεν εξασφαλίζη τι την ελευθερίαν, την εξασφαλίζει ο σεβασμός των νόμων και των δικαιωμάτων εκάστου.

- Πολλοί: Μάλιστα, μάλιστα.

Ο πρωθυπουργός Κουμουνδούρος και ο αρχηγός της πλειοψηφίας Ζαΐμης αναφέρθηκαν στους λόγους στις καταστροφές και στα έργα τέχνης, που η επανάσταση κατάστρεψε, όπως τους είχαν πληροφορήσει οι οπαδοί του Τιέρς. Εκπληρώνανε μια υποχρέωση, ένα τυπικό καθήκον. Ο Λομβάρδος, αποδοκιμάζοντας, έκανε συνειδητό πόλεμο κατά της Κομμούνας. Η ιστορία του ελληνικού σοσιαλιστικού κινήματος θα δώσει ασφαλώς στο Λομβάρδο τη θέση του πρώτου αντικομμουνιστή, γιατί είναι αυτός που τη διάσπαση του επτανησιακού ριζοσπαστικού κόμματος τη φιλοτέχνησε με συνθήματα αντικομμουνιστικά από το 1858.² Αλλωστε, υπάρχει το ευχαριστήριο που του έστειλε ο Ιούλιος Φαβρ και για λογαριασμό του Τιέρς για την αποδοκιμασία της ελληνικής Βουλής προς την επανάσταση, για να μη ξεχαστεί ποτέ η αντιδραστικότητα του Λομβάρδου.

Η στάση αυτή της κυβέρνησης και η πολεμική αρθρογραφία των εφημερίδων κατά της Κομμούνας και της εφημερίδας «Μέλλον», άρχισαν να φανατίζουν τους θερμόαιμους εναντίον του Παπαθανασίου. Η αστυνομία δεν άργησε να εκμεταλλευτεί την ατμόσφαιρα και με μυστικούς χαφιέδες καλυμμένους κάτω από την ψεύτικη ιδιότητα του φοιτητή οργάνωσε τρομοκρατικές επιθέσεις κατά του δημοσιογράφου που τόλμησε να υποστηρίξει με την εφημερίδα του υπόθεση του παγκόσμιου προλεταριάτου. Ο αστυνομικός Ιωάννης Ψαλτήρας, παριστάνοντας τον τελειόφοιτο της νομικής σχολής, μίλησε στο πανεπιστήμιο εναντίον του Παπαθανασίου για τη στάση εφημερίδας του σε διάφορα γεγονότα (ληστεία του Δήλεσι, μετακομιδή των οστών του πατριάρχη Γρηγορίου Ε`, άλλα σχετικά με το πανεπιστήμιο): «Αποβράσματα της τουρκικής κοινωνίας, συσπειρωθέντα ώσπερ όφεις περί έναν τυχοδιώκτην ονομαζόμενον Δήμον Αθανασίου, αγνώστου πατρίδος και καταγωγής...».

Στις 3 Ιουνίου ο ίδιος αστυνομικός Ψαλτήρας επικεφαλής κουστωδίας χαφιέδων έστησε ενέδρα μέρα μεσημέρι στην πλατεία Ομονοίας και επετέθηκε δολοφονικά κατά του Παπαθανασίου. Γράφει το «Μέλλον», 21/3.6.71, σχετικά: «... επορεύετο (ο Παπαθ.) χθες περί την 11 π.μ. απροφύλακτος και ανύποπτος δι' εργασίαν του κατά την πλατείαν της Ομονοίας οπότε παρουσιάζεταί τις αυτώ, εξελθών του παρακειμένου καφενείου και συνοδευόμενος υπό 8 - 10 άλλων και αποκόπτων τον δρόμον του, τον ερωτά αν γνωρίζει τον Ιωάννην Ψαλτήραν, ότι είναι κλητήρ της αστυνομίας, εις δε την απάντησιν, ότι γνωρίζει το όνομα τούτο εγγεγραμμένον εις τον κατάλογον των αστυνομικών κλητήρων με 65 δραχμών μισθόν μηνιαίον, επιτίθεται κατ' αυτού με το ανά χείρας ρόπαλον, ενώ ταυτοχρόνως οι συνέταιροί του εφορμήσαντες περιεκύκλωσαν αυτόν, επισείοντας εγχειρίδια και ρόπαλα, εις δε, όστις ως πληροφορούμεθα ήτο αδελφός του Ψαλτήρα, κρατών μάχαιραν κρεοπώλου. Ούτε εις άνθρωπος της δημοσίας τάξεως ευρέθη εκεί πλησίον, ίνα προστατεύση τον ούτω βανδαλικώς προσβληθέντα και κινδυνεύοντα πολίτην και δημοσιογράφον, αν και περί τα 10 λεπτά διήρκεσεν η σκηνή αύτη».

Τραυματισμένος ο Παπαθανασίου πήγε στο αστυνομικό κατάστημα. Εκεί διαπιστώθηκε πως ο Ψαλτήρας ήταν όργανο της αστυνομίας. Και όμως, παρά τις εξακολουθητικές καταγγελίες από τις στήλες του «Μέλλοντος» η παρακολούθηση του εκδότη της και η παρενόχλησή του από τους μυστικούς χαφιέδες δεν έπαψε. Η εφημερίδα «Αιών», αντί να τεθεί αλληλέγγυα προς το θύμα του αστυνομικού βανδαλισμού, δικαιολόγησε την επίθεση των χαφιέδων: «Αν το δόγμα αληθεύει διά τον εν Παρισίοις δήμον, τίνος ένεκεν αποτροπιαζόμεθα αυτό εν τη πρωτευούση της Ελλάδος;... τι έπραξαν οι τον δημοσιογράφον κτυπήσαντες;... Φέροντες τα ρόπαλα κατά της κεφαλής του εξεδικούντο όσα κατ' άλλων προ ετών πολλών και άλλοι της αυτής συντεχνίας ελιβελλογράφησαν (!) ραπίζοντες τον την αποκέντρωσιν δογματίζοντα, ήθελον να δώσωσιν εν μάθημα κατά της ιδέας της αποκέντρωσεως και των πράξεων του Παρισινού δήμου...».

Αν και η καταφορά εναντίον του ήταν καταπιεστική, ο Παπαθανασίου δε λύγισε. Συνέχισε τον αγώνα επίμονα και θαρραλέα. Ασφαλώς δεν ήταν μόνος του. Η επανάσταση της παρισινής Κομμούνας έδωσε την αφορμή να γνωριστούν μεταξύ τους οι οπαδοί του σοσιαλισμού και να σχηματίσουν κύκλους μαζί με άλλους που η Κομμούνα τους έφερε κοντά στο σοσιαλιστικό κίνημα. Κάτι τέτοιο αποδείχνεται από την κυκλοφορία του «Μέλλοντος». Δεν επηρεάστηκε καθόλου από τις αστυνομικές επιθέσεις εναντίον του διευθυντή της και τις συκοφαντίες των άλλων εφημερίδων.

Αφού δημοσίευσε ένα εγχειρίδιο για την Κομμούνα στις στήλες του «Μέλλοντος», δεν έπαψε να απαντά στις πολεμικές των άλλων εφημερίδων. Τέλος δεν του έμενε άλλο παρά να υμνεί τον ηρωισμό των κομμουνάρων μπροστά στα στρατοδικεία και τα εκτελεστικά αποσπάσματα. Οι στήλες του «Μέλλοντος» συμπεριέλαβαν όλο το μαρτυρολόγιο της Παρισινής Κομμούνας. Οι νέοι της εποχής δεν ξέχασαν ποτέ τη φημισμένη για τον πρωτοποριακό της αγώνα, σε τόσο κρίσιμες στιγμές για την παγκόσμια και την ελληνική ιστορία, εφημερίδα. Υστερα από τριάντα χρόνια (η εφημερίδα έκλεισε με το θάνατο του Δήμου Παπαθανασίου, το Δεκέμβρη του 1878), το 1910, η περιοδική εφημερίδα της Κοινωνιολογικής Ομάδας θα πάρει τον τίτλο «Μέλλον».

Αλλά δε θα φτάσει, ως το κλείσιμο του περασμένου αιώνα, στην ένωση σ' ένα πολιτικό κόμμα όλων των αριστερών δημοκρατικών και σοσιαλιστικών κινήσεων. Η σημαντικότερη κίνηση σ' αυτό το χώρο αντιπροσωπεύτηκε από τον πολυταξιδεμένο Κεφαλονίτη Παναγιώτη Πανά (1832 - 1894) οπαδό του Ιταλού αριστερού δημοκράτη Ματσίνι, που είχε πάρει μέρος και στις πρώτες συνεδριάσεις της Πρώτης Διεθνούς. Ο Παναγιώτης Πανάς από έφηβος ακολούθησε πιστά τον Ιωσήφ Μομφεράτο, έναν από τους δύο αρχηγούς - ο άλλος ήταν ο Ηλίας Ζερβός - του Ριζοσπαστικού Κόμματος, στο κίνημα για την Ενωση της Επτανήσου με την Ελλάδα. Πέρα από τις άλλες βιοτικές απασχολήσεις του, μόνιμα εμφανίζονταν με την ιδιότητα του δημοσιογράφου σχεδόν αποκλειστικά με δικές του εφημερίδες.

Οταν ξεσπά η Παρισινή Κομμούνα δεν αργεί να στείλει από τη Ρουμανία, όπου βρίσκεται, το μήνυμά του μέσα από την εφημερίδα «Μέλλον» του Δήμου Παπαθανασίου για τη σοσιαλιστική επανάσταση της Γαλλίας. Και στη Ρουμανία δεν έμενε αδρανής.

Για πρώτη φορά το 1865 στο Βελιγράδι καταστρώνονται σχέδια για τη συνεργασία των βαλκανικών λαών, για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωσή τους. Ιδρύεται μυστική οργάνωση με το όνομα «Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία». Δημοσιογραφικό όργανό της η φιλελεύθερη σερβική εφημερίδα. Τα τμήματα της Δ.Α.Ο. στις διάφορες χώρες ονομάζονταν «Κύκλοι». Στην Ελλάδα ιδρύθηκε μυστικός «Κύκλος» το 1868 από τον Παναγιώτη Πανά, που τότε είχε έρθει στην Ελλάδα. Είναι ο πρώτος στην Ελλάδα ρομαντικός σοσιαλιστής, εκδότης της πρώτης σοσιαλιστικής ελληνικής εφημερίδας «Εργάτης» της Κεφαλονιάς, το 1874. Ο παράνομος «Κύκλος» ιδρύει το 1876 το δημοκρατικό σύλλογο, που κάτω από τον τίτλο «Ρήγας» συγκεντρώνει την πλειοψηφία των αριστερών δημοκρατών. Η εφημερίδα «Εργάτης» έχει κιόλας πετύχει να φέρει στη Βουλή τον πρώτο σοσιαλιστή βουλευτή, το Ρόκο Χοϊδά, που γρήγορα γίνεται ο πόλος για την πρώτη αριστερή κοινοβουλευτική ομάδα με τον Φιλάρετο, Τιμ. Φιλήμονα κλπ. Ο σύλλογος «Ρήγας» κυκλοφορεί το 1876 με αρχισυντάκτη το Γεράσιμο Λυκιαρδόπουλο, συγγραφέα, μια σύντομη ιστορία της κίνησης αυτής, που δημοσιεύτηκε στην περιοδική εφημερίδα της Αθήνας «Δαναΐς» (12.11.1912).

Στα 1873 προς το τέλος θα γυρίσει στην Κεφαλονιά, για να εκδόσει την εφημερίδα «Εξόρμηση» και σε συνέχεια τον «Εργάτη», τον οποίο, αφού πετύχει με τις καμπάνιες του να αναδείξει στις εκλογές βουλευτή, τον πρώτο σοσιαλιστή - κοινωνιστή στο ελληνικό Κοινοβούλιο, θα τον μεταφέρει και επανεκδόσει στην Αθήνα το 1875, για να τον αντικαταστήσει το 1876 με το «Ρήγα», ως όργανο με ευρύτερο περιεχόμενο του πολιτικού συλλόγου της Ανατολικής Ομοσπονδίας συνεχίζοντας τις παραδόσεις των όμοιων συλλόγων του Ριζοσπαστικού Κόμματος της Κεφαλονιάς. Σκοπός του Πανά ήταν με την ίδρυση πολιτικών συλλόγων στα Εφτάνησα, τη Βόρειο Πελοπόννησο και την Αθήνα να καταλήξει στη συγκρότηση πολιτικού κόμματος προεδρικής κοινωνικής δημοκρατίας. Βάδιζε στα ίχνη του Ιωσήφ Μομφεράτου, που στην Εθνοσυνέλευση του 1863 ήταν ο μόνος που τάχτηκε εναντίον της κοινοβουλευτικής βασιλείας και ψήφισε προεδρική δημοκρατία.

Ο σπουδαιότερος πολιτικός σύλλογος, ύστερα από το «Ρήγα» της Αθήνας ήταν ο σύλλογος της Πάτρας, που την 1η Μαΐου 1877 εκδίδει την εφημερίδα «Ελληνική Δημοκρατία», που κατατρόμαξε την υψηλή κοινωνία της τότε συμπρωτεύουσας και ανάγκασε τις καταδιωκτικές αρχές να την κατασχέσουν και να συλλάβουν τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου του ομώνυμου συλλόγου. Ηταν ένα από τα πιο ηχηρά συμβάντα στην Ελλάδα της δεκαετίας της Κομμούνας. Εφερε το ζήτημα στη Βουλή ο Ρόκος Χοϊδάς, ανοίχτηκε ζωηρή συζήτηση κατά την οποία εκφράστηκαν ενδιαφέρουσες απόψεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ελλάδα από τους αριστερούς δημοκράτες. Την κίνηση των αναρχικών της Πάτρας την υπερασπίστηκαν ο Χοϊδάς, ο Πανάς, ο Θόδωρος Κολοκοτρώνης, εγγονός του Γέρου του Μοριά, ο οποίος πλήρωσε και την εγγύηση για την αποφυλάκιση των κρατουμένων.

Η δεκαετία του 1870 υπήρξε αφετηρία γόνιμων εξελίξεων στην Ελλάδα. Αργότερα η κυριαρχία της αστικής ολιγαρχίας έριξε στη λησμονιά όλους αυτούς τους πρωτοπόρους της περιόδου, που φάνηκαν πριν από την αστική πνευματική αναγέννηση του 1880, αφού πρώτα τους διέλυσε και τους εξόντωσε με αστυνομικούς και δικαστικούς διωγμούς.

*Το βιβλίο εκδόθηκε το 1995, από τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».

Παραπομπές

1. Ονοματικοί πίνακες Ελλήνων εθελοντών στο γαλλικό στρατό κατά τον γαλλογερμανικό πόλεμο έχουν δημοσιευθεί και σε εφημερίδες και σε βιβλία (Αλεξ. Φ. Αλεξάνδρου, «Απομνημονεύματα των εν Γαλλία μεταβάντων Ελλήνων εθελοντών κατά τον γαλλογερμανικό πόλεμον του 1870 και εις το σύνταγμα των ελευθέρων σκοπευτών των Παρισίων υπηρετησάντων»), Αθήναι 1871. Δε διαθέτουμε παρόμοιο υλικό για όσους προσχώρησαν στην Κομμούνα. Η αθηναϊκή εφημερίδα «Παλιγγενεσία» (1/14.6.1871) αναφέρει έναν Σπανδωνή από τη Χίο, κάτοικο άλλοτε της Πόλης, που ανέλαβε υπηρεσία διευθυντή των τηλεγραφείων της Κομμούνας (σημείωση Μ. Μ. Παπαϊωνάννου).

2. Κ. Λομβ. «Δύο επιστολαί προς τον κ. Ιωσήφ Μομφερ. «Η φωνή του Ιονίου» 29.9.1958. «Πότε φίλτατε Ιωσήφ, ο λαός της Επτανήσου συνεταύτησε το ζήτημα της εθνικής αποκαταστάσεως μετά του ζητήματος της εφαρμογής της Δημοκρατίας εις το πολίτευμα, και του κοινωνισμού ή κομμουνισμού εις την πολιτεία;».