Καθώς κατακάθεται σιγά - σιγά ο «κουρνιαχτός» από την ανακοίνωση της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, μια νέα ερευνητική προσπάθεια προχωρά με αυξανόμενη ταχύτητα στα ίδια εκείνα εργαστήρια του Μέριλαντ των ΗΠΑ. Στο Ινστιτούτο Γονιδιακής Ερευνας (ΙΓΕ), γνωστό ως TIGR από τα αρχικά του ονόματός του στα αγγλικά, ο βιολόγος Σκοτ Πέτερσον και η ομάδα του προσπαθούν να δημιουργήσουν κάτι που δεν υπάρχει στη φύση: έναν μονοκύτταρο οργανισμό με το μικρότερο αριθμό γονιδίων που θα του επιτρέπουν να ζει.

Για να κατασκευάσει το μικρόβιο, ο Πέτερσον θα συνδέσει μερικές εκατοντάδες γονιδίων ώστε να φτιάξει ένα χρωμόσωμα. Στη συνέχεια θα τοποθετήσει αυτό το κομμάτι DNA σε μερικά κύτταρα και ανάλογα με τη ζωτικότητά τους θα αποφασίσει ποια θα επιζήσουν και ποια όχι. Καθώς αυτός ο μικροοργανισμός θα πολλαπλασιάζεται καθοδηγούμενος πάλι και πάλι, η εξέλιξη θα έχει πάρει μια πρωτόγνωρη στροφή.

«Μερικοί μπορεί να διαφωνήσουν, αλλά δε νομίζω ότι αυτό που κάνω είναι δημιουργία ζωής», υποστηρίζει ο Πέτερσον. «Φτιάχνουμε ένα μοντέλο για τη ζωή. Εξετάζουμε ποια είναι τα γενετικά προαπαιτούμενα για τα ζωντανά κύτταρα». Το ΙΓΕ ιδρύθηκε το 1992 από τον Κρεγκ Βέντερ, ιδιοκτήτη της εταιρίας «Σελέρα», που χαρτογράφησε το γενετικό κώδικα του ανθρώπου σε ανταγωνισμό με το «Σχέδιο Ανθρώπινου Γονιδιώματος», την υποστηριζόμενη από ορισμένα κράτη ερευνητική ομάδα.

Ο Πέτερσον λογικά διάλεξε το απλούστερο βακτήριο που υπάρχει στη φύση, το μυκόπλασμα του ουροποιητικού και γεννητικού συστήματος. Το μυκόπλασμα έχει μακρά εξελικτική ιστορία, που το οδήγησε στο να χάσει χιλιάδες από τα γονίδιά του, αποτελώντας σήμερα ένα πρότυπο γονιδιακής λιτότητας. Πειράζοντας τα γονίδια του μυκοπλάσματος, ο Πέτερσον αναζητά απαντήσεις σε δύο θεμελιώδη ερωτήματα: Πόσα γονίδια χρειάζεται ένα κύτταρο για να ζήσει και ποια είναι αυτά τα γονίδια;

Η επιτυχία αυτής της έρευνας θα σημάνει πολύ περισσότερα από μια σελίδα στην ιστορία και από μια καλή ματιά στις εσωτερικές λειτουργίες των κυττάρων. Ο Πέτερσον και η ομάδα του πρέπει να καταπιαστούν και με σοβαρά ηθικά διλήμματα που προκύπτουν: Τα αποτελέσματα θα μπορούσαν να οδηγήσουν, για παράδειγμα, στην κατασκευή μικροβίων που θα καταναλώνουν τοξικά απόβλητα και θα καθαρίζουν ρυπασμένες περιοχές, αλλά θα μπορούσαν να ανοίξουν και ένα ξεκάθαρο μονοπάτι για τη δημιουργία βιολογικών όπλων πιο θανατηφόρων απ' οποιονδήποτε βιολογικό παράγοντα έχει εμφανιστεί ποτέ στη φύση.

Τον Πέτερσον στρατολόγησε ο Βέντερ, για να συνεχίσει το έργο της Κλερ Φρέιζερ, σημερινής προέδρου του ΙΓΕ, που είχε χαρτογραφήσει τα 470 γονίδια του μυκοπλάσματος μέσα σε τρεις μήνες το 1996. Αν και τα γονίδια ήταν πια γνωστά, το γενετικό βιβλίο του μυκοπλάσματος παρέμενε πολύπλοκο για τους επιστήμονες. Λίγο μετά την παράδοση του ερευνητικού έργου στον Πέτερσον, ο Βέντερ έφυγε από το ΙΓΕ για να ιδρύσει τη «Σελέρα». Σήμερα συνεχίζει να έχει επαφή με το ΙΓΕ και τον προστατευόμενό του.

Το πρώτο που έκανε ο Πέτερσον ήταν να εμποδίζει τη λειτουργία μερικών γονιδίων κάθε φορά και να παρατηρεί, αν τα γονίδια αυτά ήταν απαραίτητα. Με τη διαδικασία αυτή κατέληξε ότι από τα 470 γονίδια μόνο τα 300 ήταν εκ των ων ουκ άνευ για να διατηρούνται στη ζωή τα κύτταρα μυκοπλάσματος. Αλλά το συμπέρασμα δεν τον ικανοποίησε. Τα 300 γονίδια ήταν απλώς οι βασικοί «παίχτες», ίσως χρειάζονταν και μερικά από αυτά που εξαιρέθηκαν για να διατηρηθεί μακροπρόθεσμα στη ζωή το μυκόπλασμα. Για να είναι κανείς σίγουρος για τα απολύτως απαραίτητα γονίδια θα έπρεπε να μπορεί να πειράζει κάθε φορά πολύ λίγα απ' αυτά, πράγμα τεχνικά δύσκολο. «Ο μόνος τρόπος για να αποδείξεις ότι έχεις ένα κύτταρο με τα απολύτως απαραίτητα είναι να το κατασκευάσεις», συμπέρανε ο Πέτερσον. Αλλά αυτή η προσέγγιση σημαίνει τη δημιουργία ενός οργανισμού που δεν υπάρχει στη φύση.

Αν και η βιομηχανία βιοτεχνολογίας μεταβάλλει οργανισμούς -από φυτά μέχρι ζώα- εδώ και μια εικοσαετία, η δημιουργία ενός βακτηρίου κατά παραγγελία είναι σαφώς κάτι ακόμη πιο προχωρημένο και αμφιλεγόμενο. «Οταν έρχεσαι αντιμέτωπος με μια δύναμη διαφορετική με ότι έχεις χρησιμοποιήσει ως τότε», λέει ο Πέτερσον, «πρέπει να σταθείς και να αναρωτηθείς: Χρησιμοποιώ αυτή τη δύναμη σωστά;». Το 1999, η ομάδα του Πέτερσον ανέθεσε σε μια επιτροπή από θεολόγους και ηθικολόγους να συντάξουν μια αναφορά για τις συνέπειες της έρευνας αυτής. Μετά από ένα χρόνο, η επιτροπή κατέληξε ότι οι βασικοί στόχοι του ερευνητικού έργου ήταν σύμφωνοι με την παράδοση της σωστής επιστημονικής αναζήτησης. «Υπήρξαν μερικοί σοβαροί θεολόγοι που είχαν αμφιβολίες όταν αρχίσαμε, αλλά κατέληξαν να πουν κι αυτοί ότι εξαρτάται από το τι θα κάνεις μ' αυτό (σ.σ. το αποτέλεσμα)», λέει ο Αρτ Κάπλαν, μέλος της επιτροπής.

Και οι ανησυχίες είναι δικαιολογημένες, πολύ περισσότερο που το ΙΓΕ τροποποιεί έναν οργανισμό που μολύνει εύκολα τον ανθρώπινο οργανισμό. «Δε μου είναι δύσκολο να φανταστώ μια κακόβουλη εφαρμογή και αυτό είναι τρομακτικό», παραδέχεται ο Πέτερσον. Οι τρομοκράτες, λέει, θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τις μεθόδους μας, για να κρύψουν βλαβερά γονίδια μέσα σε άλλους μικροοργανισμούς. «Αν θες να είσαι πραγματικά τεχνολογικά εξελιγμένος, πρέπει να αποκρύψεις αυτό που κάνεις, για παράδειγμα να βάλεις τα γονίδια που κάνουν θανατηφόρο τον άνθρακα μέσα σε πιο αθώα βακτήρια»...

Χρησιμοποιώντας την τεχνολογία σύνδεσης γονιδίων της εμπορικής εταιρίας που συνεργάζεται με το ΙΓΕ, η ομάδα του Πέτερσον κατάφερε να προσδιορίσει το ρόλο 200 κρίσιμων γονιδίων, μεταξύ αυτών εκείνα που επιτρέπουν στο μυκόπλασμα να τρώει, να κάνει το μεταβολισμό του και να έχει τη δομή που έχει. Αλλά δεν έχουν ιδέα τι κάνουν τα άλλα 100 από τα βασικά γονίδια του μυκοπλάσματος. Ενα κρίσιμο γονίδιο να μην περιληφθεί και ο οργανισμός δε θα επιζήσει.

Η γενετική μηχανική ίσως δε θα μπορέσει ποτέ να βρει τα απολύτως απαραίτητα γονίδια για τη ζωή, γιατί ακριβώς ο προσδιορισμός του τι είναι ζωντανό και τι όχι είναι πολύ δύσκολος. Το μυκόπλασμα αναπαράγεται κάθε 12 ώρες, λέει ο Πέτερσον. Μια παραλλαγή του με τα ελάχιστα απαραίτητα γονίδια, ίσως να κάνει ένα μήνα να αναπαραχθεί. Και ίσως είναι τόσο αδύναμος οργανισμός που να πρέπει να τον υποστηρίζουμε συνεχώς με τροφή και φροντίδα. Είναι άραγε αυτό ζωή; αναρωτιέται. Επιπλέον, ορισμένα γονίδια φαίνονται μικρής σημασίας, όπως εκείνο για τη δημιουργία της πρωτεΐνης που διορθώνει λάθη στο γενετικό κώδικα. Μακροπρόθεσμα, όμως, θα μπορούσε να διατηρηθεί στη ζωή ένα είδος μυκοπλάσματος που θα του έλειπε το γονίδιο αυτό;

Ποιες επισημάνσεις μπορεί να κάνει κάποιος για όλα αυτά; Να μερικές σαν «τροφή» για σκέψη:

• Ο άνθρωπος δεν κάνει τίποτα διαφορετικό από τη φύση όταν πειράζει το γενετικό υλικό των οργανισμών. Τα σημερινά είδη είναι αποτέλεσμα μια εξελικτικής πορείας μεταλλάξεων και αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Η διαφορά είναι στην κλίμακα των γενετικών αλλαγών και κυρίως στο γεγονός ότι είναι αποτέλεσμα σκόπιμων ενεργειών. Οι δύο αυτοί παράγοντες, που δεν υπάρχουν στη γνωστή φύση (αν εξαιρεθεί απ' αυτήν ο άνθρωπος), δημιουργούν από κοινού μια άλλη ποιότητα της γενετικής επέμβασης.
• Το σημερινό επίπεδο ανάπτυξης της επιστήμης σημαίνει ότι πολλές ερευνητικές προσπάθειες είναι παιχνίδι με τη φωτιά. Η έρευνα με άγνοια ή παράβλεψη των κινδύνων ήταν ιστορικά σημαντικός παράγοντας στο χτίσιμο του ανθρώπινου πολιτισμού, αλλά αυτή τη φορά αν ξεσπάσει πυρκαγιά ενδέχεται να μην μπορεί να περιοριστεί ούτε από ποτάμια ούτε από θάλασσες. Και σε ποιανού τα χέρια είναι τελικά αυτή η δύναμη; Στα χέρια των φιλόδοξων επιχειρηματιών τύπου Βέντερ και των κάθε λογής εταιριών που βλέπουν παντού τρόπους πλουτισμού. Ολοι καταλαβαίνουν ότι το θέμα είναι τι κάνεις τα αποτελέσματα της επιστήμης. Οι διαφορές ξεκινούν από την ανάλυση για τη σημερινή ταξική κοινωνία και τη θέση που παίρνει σ' αυτή ο καθένας. Κάποιοι εμπιστεύονται -τουλάχιστον στην πράξη- τους Βέντερ και τις πολυεθνικές. Εσείς;
• Είναι ματαιοδοξία όσο και οπισθοδρόμηση να επιδιώξει κανείς το σταμάτημα της επιστημονικής έρευνας. Μήπως, όμως, είναι καθ' όλα θεμιτό και αναγκαίο να μην αφήνονται στους θεολόγους και τους ηθικολόγους η κριτική και οι κατά περίπτωση περιορισμοί που πρέπει να τεθούν;
• Θα διεκπεραιωθεί με επιτυχία από τα άτομα και τις κοινωνικές δυνάμεις που μπορούν να το αναλάβουν, το έργο της εκλαΐκευσης των επιπτώσεων της νέας γνώσης πέρα από τα σύνορα των συγκεκριμένων επιστημών και της γενίκευσής της σε φιλοσοφικό επίπεδο, ή θα συνεχίσει η λειτουργία με αυτόματο πιλότο και έκτακτες συζητήσεις από τα κανάλια εκ των υστέρων, μετά από εξελίξεις - ορόσημα;
• Εκτός από τους τρομοκράτες που βλέπουν οι αφιερωμένοι στην επιστήμη τους Πέτερσον, υπάρχουν και οι αυτόκλητοι προστάτες των πάντων, που ασκούν την πιο εκτεταμένη και ξεδιάντροπη τρομοκρατία σε βάρος ατόμων, κοινωνικών ομάδων ή και ολόκληρων λαών. Αμφιβάλλει κανείς ότι όλοι αυτοί έχουν ήδη σκεφτεί... ενδιαφέρουσες εφαρμογές της βιογενετικής; Από τους προστάτες ποιος θα μας προστατέψει; Η απάντηση γνωστή και από το τραγούδι που διατυπώνει την ίδια ερώτηση. Αλλά δεν αρκεί να την ξέρουμε, χρειάζεται να την κάνουμε πράξη.