«Οταν αποφασίσαμε να κάμομε την επανάσταση,δεν εσυλογισθήκαμε, ούτε πόσοι είμεθα, ούτε πωςδεν έχομε άρματα, ούτε ότι οι Τούρκοι εβαστούσαντα κάστρα και τας πόλεις, ούτε κανένας φρόνιμοςμας είπε "πού πάτε εδώ να πολεμήσετε με σιταροκάραβαβατσέλα", αλλά, ως μία βροχή, έπεσε εις όλους μας ηεπιθυμία της ελευθερίας μας, και όλοι, και οι κληρικοί,και οι προεστοί, και οι καπεταναίοι, και οι πεπαιδευμένοι,και οι έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι εσυμφωνήσαμεεις αυτό το σκοπό και εκάμαμε την Επανάσταση».

Θ. Κολοκοτρώνης¹

«Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής -έγραφε ο Μαρξ²- καθορίζει την κοινωνική, πολιτική και πνευματική πορεία (προτσές) της ζωής γενικά. Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το είναι τους, μα αντίθετα το κοινωνικό είναι τους καθορίζει τη συνείδησή τους. Σε μια ορισμένη βαθμίδα της εξέλιξής τους, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίφαση με τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις ή -πράγμα που αποτελεί μονάχα τη νομική γι' αυτό έκφραση- με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, μέσα στις οποίες έχουν κινηθεί ως τώρα. Από τις μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων οι σχέσεις αυτές μεταβάλλονται σε δεσμά τους. Τότε έρχεται μια εποχή κοινωνικής επανάστασης».

Σ' αυτό τον κοινωνικό νόμο της επανάστασης, που περιγράφει εδώ ο Μαρξ, ασφαλώς υπάγεται και η ελληνική Επανάσταση του 1821, πράγμα που θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε στη συνέχεια, παρουσιάζοντας όσο είναι δυνατό αναλυτικότερα τις κοινωνικές μεταβολές στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το κοινωνικό είναι, δηλαδή, στη βάση του οποίου έγινε δυνατή η διαμόρφωση της επαναστατικής συνείδησης των Ρωμιών κι ο εθνικός σηκωμός τους κατά των Οθωμανών.

Το κοινωνικό σύστημα του οθωμανικού κράτους ήταν φεουδαρχικό, όσο κι αν αστοί ιστορικοί θέλησαν νρτονίζοντας τις ιδιομορφίες του σε σχέση με το δυτικοευρωπαϊκό φεουδαρχισμό. Αν επομένως θέλουμε να εντοπίσουμε τις προϋποθέσεις γέννησης της κοινωνικής επανάστασης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία γενικά και ειδικότερα στον ελλαδικό χώρο, οφείλουμε να εξετάσουμε το πότε και πώς εμφανίζονται οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, το πότε και πώς γεννιέται η ελληνική αστική τάξη, που μας αφορά άμεσα, καθώς και τη χρονική περίοδο όπου οι νέες παραγωγικές δυνάμεις ασφυκτιούν στο πλαίσιο των παλιών παραγωγικών σχέσεων κι επιχειρούν να βγουν έξω από αυτό.

«Το 17ο και το 18ο αιώνα -γράφει ο Βούλγαρος ιστορικός Νικολάι Τοντόροφ³- ορισμένες αλλαγές σημειώνονται στην οικονομική ανάπτυξη των Βαλκανίων. Οι δύο αυτοί αιώνες χαρακτηρίζονται από σημαντική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Ως αποτέλεσμα οι περιουσιακές και κοινωνικές ανισότητες του πληθυσμού μεγαλώνουν και περισσότερο κεφάλαιο σωρεύεται στα χέρια νέων εύπορων κοινωνικών στρωμάτων των υπόδουλων λαών - Ελλήνων, Εβραίων, Αρμενίων, Βουλγάρων, Σέρβων κ.ά.». Οι αλλαγές αυτές - πέραν των άλλων- έχουν την αιτία τους και στο γεγονός ότι εμφανίζονται τάσεις εξάπλωσης του ευρωπαϊκού κεφαλαιοκρατισμού, τα άμεσα αποτελέσματα της οποίας -όπως σημειώνει ο Σεραφείμ Μάξιμος⁴- τα βρίσκουμε κυρίως στους εξής τομείς της εσωτερικής οικονομικής ζωής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: «1) Στην ειδίκευση και εντατικοποίηση των κλάδων εκείνων της γεωργίας και της κτηνοτροφίας που τροφοδοτούσανε με πρώτες ύλες τις ευρωπαϊκές αγορές. 2) Στη μικρότερη μα ωστόσο αισθητή ανάπτυξη της τοπικής χειροτεχνίας και 3) Στη γενική ανάπτυξη του εξωτερικού και εσωτερικού εμπορίου».

Εντούτοις μόνο κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα μπορούμε να μιλήσουμε για διαμόρφωση αστικών τάξεων στο βαλκανικό χώρο, γιατί όπως σημειώνει πάλι ο Σ. Μάξιμος⁵ «αντίθετα απ' ό,τι συνέβαινε στη Δύση, όπου, τα συσσωρευμένα καθ' όλο το δέκατο έβδομο και δέκατο όγδοο αιώνα, κεφάλαια μπαίνανε μέσα στους πόρους του φεουδαλικού συστήματος, απελευθερώνανε παραγωγικές δυνάμεις και καταρρίπτανε συντεχνιακούς φραγμούς, η οικονομία στην Ανατολή παρέμενε σε μια κατάσταση σχετικά στάσιμη».

Η πρώτη αστική τάξη που εμφανίζεται στα Βαλκάνια είναι η ελληνική, ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης του εμπορίου. «Ως ναυτικός και εμπορικός λαός, οι Ελληνες -γράφει ο Ν. Τοντόροφ⁶- έγιναν οι απαραίτητοι μεσάζοντες στο εμπόριο όλων τω ευρωπαϊκών κρατών με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Ελληνες έμποροι εκτόπισαν γρήγορα τους Γάλλους στο εμπόριο της Ανατολής και κατόρθωσαν να αποκτήσουν τον έλεγχο των τριών τετάρτων του γαλλικού εμπορίου». Ο εκτοπισμός, βέβαια, των Γάλλων δε συνέβη τυχαία κι ούτε ήταν αποκλειστικά αποτέλεσμα της εμπορικής ικανότητας των Ελλήνων. Στην πραγματοποίησή του βοήθησαν αποτελεσματικά οι κοινωνικοπολιτικές αντιθέσεις της εποχής, όπως αυτές εκδηλώνονταν σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. «Η Αγγλία -γράφει ο Γ. Κορδάτος⁷- από φόβο μην τυχόν διαδοθούνε οι γαλλικές δημοκρατικές ιδέες στην Ανατολή, απέκλεισε τα λιμάνια της Μεσογείου με το στόλο της, καθώς και την επαναστατημένη Γαλλία». Την πραγματικότητα αυτή επιβεβαιώνουν και της εποχής ιδιωτικές μαρτυρίες. «Τιμιότατε καπετάν κυρ... -διαβάζουμε σε επιστολή προερχόμενη από το αρχείο της Κοινότητας Υδρας⁸-... επειδή η εξουσία της Ιγγλετέρας διακηρύξασα τον πόλεμον ήδη εναντίον της Ρεπούμπλικας των Φραντσέζων και επομένως εμποδίζει όλα τα πραματευτάρικα καράβια (σ.σ. τα εμπορικά δηλαδή) οπού πηγαίνουν εις τα πόρτα (σ.σ. λιμάνια) και μέρη της Φρατζιάς... η Ιγγλετέρα... αν δεν έχουν πράγμα πραματευτάρικον φραντζέζικα μέσα δεν τα πειράζει καθόλου».

Εν πάση περιπτώσει οι ελληνικές παροικίες στη Μασσαλία, στην Ιταλία, στη Ρωσία, στην Αυστρία, στη Γερμανία και αλλού έγιναν από τα πλουσιότερα εμπορικά κέντρα της Ευρώπης. Τα ελληνικά εμπορικά πλοία σχημάτισαν έναν ισχυρότατο εμπορικό στόλο που κυριάρχησε στη Μεσόγειο και απέκτησε ολόκληρο τον έλεγχο του ρωσικού εμπορίου στη Μαύρη Θάλασσα. Η Υδρα, οι Σπέτσες και τα Ψαρά -τα τρία νησιά δηλαδή που έγιναν ξακουστά στα χρόνια της Επανάστασης για το ρόλο που έπαιξαν σ' αυτήν- είχαν το καθένα δικό του στόλο που απασχολούσε χιλιάδες ναυτικούς⁹.

Η εμφάνιση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στο έδαφος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γενικά και ειδικότερα στον ελλαδικό χώρο, ασφαλώς ήταν μέγιστη απειλή για τα θεμέλια του φεουδαρχικού καθεστώτος αλλά αυτό καθόλου δε σήμαινε ότι η κοινωνική επανάσταση θα εκδηλωνόταν αποκλειστικά σε εθνική βάση με τον ξεσηκωμό των υπόδουλων λαών. Θα μπορούσε να είναι μια κοινωνική επανάσταση με τη συμμετοχή όλων των αντιφεουδαρχικών στοιχείων είτε επρόκειτο για Τούρκους μουσουλμάνους είτε επρόκειτο για Ελληνες, Σέρβους, Βούλγαρους και άλλους χριστιανούς. Αυτό άλλωστε ήταν και το όραμα του Ρήγα. Γιατί όμως δεν πραγματοποιήθηκε;

«Το 18ο αιώνα -γράφει ο Ν. Τοντόροφ¹⁰- στη Δύση και στη Ρωσία διαμορφώθηκαν οριστικά ισχυρά εθνικά ή πολυεθνικά κράτη, όπου το κυρίαρχο έθνος χάραζε το δρόμο της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, αντίθετα οι φορείς των νέων καπιταλιστικών σχέσεων αναδείχτηκαν από τους κόλπους των υπόδουλων λαών. Ετσι στις δύσκολες συνθήκες μιας εχθρικής εξουσίας, οι λαοί αυτοί έπρεπε να περάσουν τα διάφορα στάδια της μικρής εμπορευματικής παραγωγής, της περιουσιακής διαφοροποίησης, της βαθμιαίας συσσώρευσης κεφαλαίου, να γνωρίσουν τους κινδύνους που συνδέονταν με την ανάπτυξη αγορών και πανηγυριών, για να αναδείξουν επιτήδειους επιχειρηματίες και εμπόρους και να ανυψώσουν το επίπεδο της κοινωνικής και οικονομικής τους ανάπτυξης. Με τον τρόπο αυτό οι αντιφάσεις μεταξύ των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων, όχι μόνο διαπλέκονταν με τις εθνοφυλετικές αντιφάσεις, αλλά και τους πρόσδιναν μοναδική οξύτητα». Επιπλέον «το χάσμα ανάμεσα στον οικονομικό ρόλο της αστικής τάξης και στην έλλειψη πολιτικών της δικαιωμάτων, καθώς και ανάμεσα στο πολιτιστικό της επίπεδο (καρπός των συνεχών επαφών της με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και των συστηματικών προσπαθειών της για ανάπτυξη λαϊκής εκπαίδευσης) και στην άγνοια των οθωμανικών κυβερνώντων, έκανε όλο και πιο δυσβάσταχτο τον εχθρικό ζυγό, που οι μέθοδοί του παρέμεναν αναλλοίωτοι από την εποχή της τούρκικης κατάκτησης».

Εξετάζοντας σ' αυτό το πλαίσιο το θέμα μπορούμε να αντιληφθούμε σε γενικές γραμμές γιατί η Επανάσταση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία πήρε τη μορφή που γνωρίζουμε, γιατί η ελληνική Επανάσταση είχε ως κύρια τα εθνικά χαρακτηριστικά. Εντούτοις, όπως σημειώνει ο Γεώργιος Φίνλεϊ¹¹: «Η ελληνική Επανάσταση ήταν μια κοινωνική και πολιτική ανάγκη. Η εθνική κυριαρχία είναι ένα αναφαίρετο δικαίωμα του λαού, όπως και η πολιτική ελευθερία είναι ένα αναφαίρετο δικαίωμα του ατόμου. Οι άνθρωποι ξέρουν από ένστικτο πως υπάρχουν συνθήκες και εποχές που η επανάσταση των υποταγμένων εθνών και των πολιτών που έχουν στερηθεί τις πολιτικές τους ελευθερίες, γίνεται καθήκον... Αν και η Οθωμανική κυβέρνηση είχε χαλαρώσει τις αλυσίδες στη σκέψη και στα κορμιά των Ελλήνων στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, ήταν ακόμη ένας ισχυρός και επικίνδυνος εχθρός. Ο σουλτάνος είχε αποδυθεί σ' έναν αγώνα για να συγκεντρώσει στα χέρια του τη διοίκηση της αυτοκρατορίας. Και αν οι προσπάθειές του είχαν στεφθεί με επιτυχία πριν να καταφέρουν οι Ελληνες ν' αποκαταστήσουν την ανεξαρτησία τους, θα τους επιβάλλονταν τότε καινούρια δεσμά, που θα περιόριζαν τις κινήσεις τους το ίδιο αποτελεσματικά, όπως οι παλιές αλυσίδες. Ο πατριάρχης και η σύνοδος, οι πρίγκιπες του Φαναριού και οι κοτζαμπάσηδες ήταν πάντοτε πρόθυμοι να υπηρετήσουν σαν πράκτορες το σουλτάνο. Γ' αυτό και δε χρειάζεται να δικαιολογήσουμε την ελληνική Επανάσταση».

1. Θ. Κολοκοτρώνη: «Ο λόγος στην Πνύκα - 13/11/1838», «Απαντα», εκδόσεις ΜΕΡΜΗΓΚΑΣ, τόμος Α', σελ. 210

2. Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος Α', σελ. 424

3. Ν. Τοντόροφ: «Η βαλκανική πόλη 15ος - 19ος αιώνας», εκδόσεις «Θεμέλιο», τόμος β', σελ. 280-281

4. Σεραφείμ Μάξιμου: «Η Αυγή του Ελληνικού Καπιταλισμού», εκδόσεις «Στοχαστής», σελ. 18

5. Σ. Μάξιμου, στο ίδιο, σελ. 19

6. Ν. Τοντόροφ, στο ίδιο, σελ. 287

7. Γ. Κορδάτου: «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», εκδόσεις «20ός Αιώνας», τόμος IX, σελ. 281

8. Αρχείον Κοινότητος Υδρας, τόμος Β', σελ. 73 και Γ. Κορδάτου στο ίδιο

9. Ν. Σβορώνος: «Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας», εκδόσεις «Θεμέλιο», σελ. 52. Επίσης, περισσότερες πληροφορίες για το θέμα: Σ. Μάξιμου: «Το ελληνικό εμπορικό ναυτικό κατά τον XVIII αιώνα», εκδόσεις «Στοχαστής»

10. Ν. Τοντόροφ, στο ίδιο, σελ. 283-284

11. Γ. Φίνλεϊ: «Ιστορία της Τουρκοκρατίας και της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα», εκδόσεις «Τολίδη», σελ. 348-349.