Η ύπαρξη επαναστατικής στρατηγικής είναι όρος, ώστε ένα κομμουνιστικό κόμμα να παίζει το ρόλο του ως πρωτοπορία της εργατικής τάξης, ως καθοδηγητής της ταξικής πάλης. Είναι το σημαντικό στοιχείο για τη δράση του στο εργατικό - λαϊκό κίνημα, στον καθορισμό των συμμαχιών του, στην οργάνωση και λειτουργία του.

Η αντεπανάσταση του 1989 - 1991 έθεσε και στο ΚΚΕ με δραματικό τρόπο την ανάγκη να εξετάσει βαθύτερα τη δική του δράση και την Ιστορία του, καθώς και την πορεία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Το 15ο Συνέδριο επεξεργάστηκε το Πρόγραμμα του ΚΚΕ, που η γραμμή του εμπλουτίστηκε στο 16ο και στο 17ο Συνέδριο. Σε συνέχεια, το 18ο Συνέδριό του συνόψισε εκτιμήσεις και συμπεράσματα από την πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ενωση τον 20ό αιώνα και εμπλούτισε τη στρατηγική και προγραμματική αντίληψη του Κόμματος για το σοσιαλισμό.

Είχαν προηγηθεί επεξεργασίες που συζητήθηκαν σε Πανελλαδικές Συνδιασκέψεις και αφορούσαν θέματα όπως το χαρακτήρα, τις αντιθέσεις της ΕΕ, από τη σκοπιά των συμφερόντων της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, την ταξική σύνθεση - διαστρωμάτωση στη νεολαία, στις γυναίκες και τα καθήκοντα του Κόμματος με βάση ταξικά κριτήρια, την κατάσταση στο εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα και το καθήκον της ανασύνταξής του. Οπως είναι φυσικό, στα σχετικά ντοκουμέντα ενσωματώθηκαν οι θεωρητικές επεξεργασίες του Κόμματος και έτσι διαμορφώθηκε το ιδεολογικό υπόβαθρο, που του έδωσε τη δυνατότητα να κρίνει τα ιστορικά γεγονότα στη συνέχειά τους με το μοναδικό επιστημονικό μεθοδολογικό εργαλείο, τη διαλεκτική, υλιστική εξέταση της πορείας της ταξικής πάλης σε κάθε εποχή και περίοδο.

Η συγγραφή της Ιστορίας του ΚΚΕ δεν έχει βεβαίως στόχο «να ξαναγράψει την Ιστορία του», όπως υποστηρίζουν οι αστοί και οι οπορτουνιστές. Το ΚΚΕ μελετά πηγές και ντοκουμέντα, τις κοινωνικο-οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις εκείνης της περιόδου, αλλά και τις διεθνείς εξελίξεις, σε συνδυασμό με τη στρατηγική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, για να βγάλει διδάγματα από τη σκοπιά του στόχου της εργατικής (λαϊκής) εξουσίας. Η αξιολόγηση πλήθους στοιχείων, με εργαλεία τον ιστορικό υλισμό, τη μαρξιστική - λενινιστική θεωρία για την πολιτική επανάσταση, οδηγεί σε αντικειμενικά συμπεράσματα χωρίς απολυτοποιήσεις, απλουστεύσεις, υποκειμενισμούς και συναισθηματισμούς, χωρίς μηδενισμούς ή εξωραϊσμούς.

Είμαστε υπερήφανοι για τους αγώνες και τις θυσίες, τον ηρωισμό των στελεχών και των μελών του ΚΚΕ στην ανάπτυξη των αγώνων της εργατικής τάξης και των άλλων λαϊκών στρωμάτων σε όλη την περίοδο της Ιστορίας του. Υπερασπιστήκαμε την ΕΣΣΔ από θέσεις του εργατικού, σοσιαλιστικού συμφέροντος και όχι του καπιταλιστικού, ακόμα κι όταν από αδυναμία δεν είδαμε έγκαιρα ή ολοκληρωμένα προβλήματα στην εξέλιξη της πολιτικής πάλης για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20όαιώνα.

Ταυτόχρονα έχει μεγάλη σημασία, όχι μόνο να εντοπίζονται ελλείψεις και λάθη, αλλά και να εξετάζονται οι παράγοντες που οδήγησαν σε λαθεμένες επιλογές. Αυτοί οι παράγοντες δεν είναι πάντα οι ίδιοι. Κάποια λαθεμένη επιλογή μπορεί να οφείλεται σε μη ακριβή εκτίμηση του συσχετισμού των δυνάμεων. Αλλη, στην όχι αντικειμενική ανάλυση της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης, ενώ κάποια άλλη επιλογή σε συμβιβαστική διάθεση που γεννιέται μέσα στην πορεία της ταξικής πάλης ως προϊόν οπορτουνιστικής πίεσης, που σημειωτέον έχει αντικειμενική βάση. Εξετάζεται, ταυτόχρονα, και η επίδραση στη διαμόρφωση της στρατηγικής του Κόμματος, από τη γενικότερη στρατηγική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος.

Η στρατηγική του ΚΚΕ κρίνεται από την αντικειμενικότητά του στην κοινωνικοοικονομική και πολιτική εκτίμηση της ελληνικής κοινωνίας, καθοριστικό στοιχείο για το σωστό προσδιορισμό του χαρακτήρα της επανάστασης, της σοσιαλιστικής επανάστασης στην εποχή του ιμπεριαλισμού. Από αυτό απορρέει και ο προσδιορισμός του χαρακτήρα της εξουσίας για τον οποίο παλεύει το ΚΚΕ, ο προσδιορισμός του επαναστατικού εργατικού χαρακτήρα της, δηλαδή της δικτατορίας του προλεταριάτου και των καθηκόντων της. Από αυτόν το στρατηγικό στόχο απορρέει και η αντικειμενική εκτίμηση του συσχετισμού των ταξικά αντιτιθέμενων δυνάμεων, ο προσδιορισμός των ενδιάμεσων κοινωνικών στρωμάτων, η εκτίμηση ποια τμήματά τους έχουν μακροπρόθεσμο αντικειμενικό συμφέρον από την ανατροπή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Η στρατηγική του ΚΚΕ, όπως και κάθε ΚΚ στη χώρα του, ιστορικά εξετάζεται από το πώς τοποθετείται για τον ηγετικό ρόλο της εργατικής τάξης στην επαναστατική διαδικασία, αν σωστά μελετά το πλέγμα των εσωτερικών αντιθέσεων και την επίδραση σε αυτές του συσχετισμού δυνάμεων στο ιμπεριαλιστικό σύστημα, προκειμένου να προσδιοριστεί η γραμμή συσπείρωσης δυνάμεων, ο δρόμος μέσα από τον οποίο μπορεί να διαμορφωθούν οι υποκειμενικές προϋποθέσεις για τη σοσιαλιστική επανάσταση.

Στο κείμενο της ΚΕ του ΚΚΕ (Γενάρης - Απρίλης 1943), με τίτλο «Προγραμματική Διακήρυξη του ΚΚΕ: Λαοκρατία και σοσιαλισμός», αποτυπώνεται η τότε αντίληψη του ΚΚΕ για τη λαϊκή δημοκρατία, ως ένα στάδιο που θα ακολουθούσε την απαλλαγή της Ελλάδας από την Κατοχή, ως ένα στάδιο πριν από το σοσιαλισμό.

Με αυτήν τη στρατηγική το ΚΚΕ, όπως και άλλα ΚΚ στην Ευρώπη ηγήθηκαν των αντιφασιστικών μετώπων για την απαλλαγή από την ξένη κατοχή. Αντικειμενικά, όμως, στην περίοδο του απελευθερωτικού αγώνα διαπλέχθηκε το ζήτημα της εθνικής ανεξαρτησίας με το χαρακτήρα της εξουσίας μετά την απελευθέρωση. Αυτό το ζήτημα αφορούσε και την αστική τάξη, όπως και την εργατιά - αγροτιά. Από τα πράγματα, λοιπόν, υπήρχαν δύο δρόμοι: Ο απελευθερωτικός αγώνας που συνδεόταν με την κατάκτηση της εξουσίας από την εργατική τάξη και τους συμμάχους της, οπότε θα καταργούνταν και οι σχέσεις ανισοτιμίας και εξάρτησης της Ελλάδας. Και ο δεύτερος, όπου ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας συνδεόταν με την εδραίωση της αστικής εξουσίας, με νέους όρους αλληλεξάρτησης των καπιταλιστικών χωρών, άρα και της Ελλάδας, στο ιμπεριαλιστικό σύστημα.

Στην Ελλάδα, η σύγκρουση των δύο δρόμων ήταν αναπόφευκτη, γιατί κλονίστηκε η αστική εξουσία λόγω της στήριξης στην ξένη κατοχή, ενώ άλλαξε ο συσχετισμός δυνάμεων υπέρ των εργατικών - λαϊκών, λόγω του ηγετικού χαρακτήρα του ΚΚΕ στο ΕΑΜ - ΕΛΑΣ. Η αστική τάξη έκανε αυτό που θα έκανε κάθε αστική τάξη: Ζήτησε τη βοήθεια των συμμάχων της, γιατί της ήταν απαραίτητοι, προκειμένου να σταθεροποιήσει την εξουσία της. Αυτό ήταν το πρωτεύον και το έκανε παρά τους νέους χειρότερους όρους ένταξής της στο σύστημα του ιμπεριαλισμού. Αυτοί οι όροι παρέμειναν μέχρι τη δεκαετία του 1950, οπότε οι συμμαχικές της δυνάμεις αναμείχθηκαν απευθείας στους μηχανισμούς του αστικού κράτους. Η αστική τάξη αποδέχθηκε αυτούς τους όρους όχι λόγω εθελοδουλείας, αλλά ως αναγκαιότητα για να στερεώσει το πολιτικό της σύστημα και την εξουσία της, που συγκλονίστηκε συθέμελα στα χρόνια της Κατοχής και στη συνέχεια το Δεκέμβρη του '44 και με τον αγώνα του ΔΣΕ.

«...τα ΚΚ δεν διαμόρφωσαν στρατηγική μετατροπής του ιμπεριαλιστικού πολέμου ή του απελευθερωτικού αγώνα σε πάλη για την κατάκτηση της εξουσίας. Η στρατηγική του κομμουνιστικού κινήματος δεν αξιοποίησε το γεγονός ότι η αντίθεση κεφαλαίου - εργασίας περιεχόταν στον αντιφασιστικό - απελευθερωτικό χαρακτήρα του ένοπλου αγώνα για μια σειρά χώρες, ώστε να θέσει σε ημερήσια διάταξη το πρόβλημα της εξουσίας, αφού ο σοσιαλισμός και η κομμουνιστική προοπτική αποτελούν τη μόνη εναλλακτική λύση στην καπιταλιστική βαρβαρότητα.

(...) Τα ΚΚ οφείλουν να διαμορφώνουν τη στρατηγική τους ανεξάρτητα από το συσχετισμό δύναμης. Σημειώθηκε σταδιακή υποχώρηση από τη θέση ότι ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό δε μεσολαβεί κάποιο ενδιάμεσο κοινωνικό σύστημα, επομένως και ενδιάμεση πολιτική εξουσία ανάμεσα στην αστική και την επαναστατική εργατική εξουσία»¹.

Μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, το 1949, το ΚΚΕ αποτίμησε τις αιτίες της και προσπάθησε να διαμορφώσει τη στρατηγική του στις νέες συνθήκες. Η 4ηΠλατιά Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (Δεκέμβρης 1953) προχώρησε στη σύνταξη «Σχεδίου Προγράμματος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας». Στο Σχέδιο διατυπώνεται η εξής θέση:

«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η επανάσταση που επέρχεται στην Ελλάδα θα 'ναι λαϊκή - δημοκρατική και το πρόγραμμά μας θα 'ναι πρόγραμμα της σοσιαλιστικής ανοικοδόμησης στην Ελλάδα, ότι κρατική μορφή που θα δημιουργήσουμε θα είναι η Λαϊκή Δημοκρατία, που εκπληρώνει λειτουργίες της δικτατορίας του προλεταριάτου»².

Η παραπάνω θέση, που είχε διατυπωθεί από τον Νίκο Ζαχαριάδη και στην 5ηΟλομέλεια (1949), αποτελούσε σημαντικό βήμα προόδου στη σκέψη του Κόμματος, γιατί εγκατέλειπε τη στρατηγική των σταδίων. Ωστόσο δεν τεκμηριώθηκε με βάση την ωρίμανση των υλικών προϋποθέσεων για το σοσιαλισμό (που υπήρχαν τότε στην Ελλάδα). Διαμορφώθηκε με κριτήριο το διεθνή συσχετισμό δυνάμεων που είχε βελτιωθεί υπέρ του σοσιαλισμού. Αυτό, όμως, δεν είναι το καθοριστικό κριτήριο για τον προσδιορισμό του χαρακτήρα της επανάστασης σε μια χώρα.

«Η θέση αυτή ισχύει ανεξάρτητα από το συσχετισμό δυνάμεων, ανεξάρτητα από το πρόβλημα που μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για την επιτάχυνση των εξελίξεων, π.χ. όξυνση των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων, ιμπεριαλιστικός πόλεμος, αλλαγές στη μορφή της αστικής εξουσίας που μπορεί να προκληθούν»³.

Στο Πρόγραμμα του Κόμματος, τονίζονται και τα εξής:

«Ο ελληνικός καπιταλισμός βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο ανάπτυξής του, στην κρατικομονοπωλιακή του βαθμίδα. Στη χώρα μας υπάρχουν οι υλικές προϋποθέσεις για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Αυτό προκύπτει από το επίπεδο ανάπτυξης του ελληνικού καπιταλισμού και των αντιθέσεών του»⁴. «Δεν υπάρχει υπερταξικός ή τρίτος δρόμος. `Η θα υπηρετεί τα μονοπώλια και τον ιμπεριαλισμό, το καπιταλιστικό σύστημα, ή θα υπηρετεί το λαό και θα έχει προοπτική το σοσιαλισμό»⁵. «Στην εποχή μας, εποχή περάσματος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, η πάλη των τάξεων κατευθύνεται στη λύση της βασικής αντίθεσης κεφαλαίου - εργασίας. Η επαναστατική αλλαγή στην Ελλάδα θα είναι σοσιαλιστική»⁶.

Η ιστορική έρευνα επιβεβαίωσε ότι εδώ και έναν αιώνα η εποχή μας είναι εποχή περάσματος από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Αυτός ο χαρακτήρας της εποχής μας επιβεβαιώθηκε από τα χρόνια της Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης στη Ρωσία το 1917. Αυτή η επανάσταση προέκυψε από την ιστορική αδυναμία και άρνηση της αστικής κυβέρνησης το Φλεβάρη του 1917 να αντιμετωπίσει τα οξυμένα προβλήματα του πολέμου και της επιβίωσης εκατομμυρίων φτωχών αγροτών και εργατών. Ταυτόχρονα, υπήρχε επαναστατική κατάσταση (ο λαός οργανωμένος και ένοπλος στα σοβιέτ). Τότε ο Λένιν με τις θέσεις του Απρίλη (1917) έθεσε το στρατηγικό στόχο της εργατικής εξουσίας. Αυτή η γραμμή βρισκόταν σε αντιπαράθεση με την τροτσκιστική, που απέρριπτε τη δυνατότητα νίκης της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Ρωσία μέσω της συμμαχίας της εργατικής τάξης με τη φτωχή αγροτιά.

Από την πείρα αυτή προκύπτει ότι η εργατική τάξη με τους συμμάχους της πρέπει να τραβήξει τον αγώνα μέχρι την τελική λύση του προβλήματος της εξουσίας, την κατάκτηση της εργατικής (λαϊκής) εξουσίας με ανατροπή της αστικής εξουσίας.

Το Φλεβάρη του 1957, η ΚΕ του ΚΚΕ ενέκρινε «Προγραμματική Διακήρυξη του ΚΚΕ προς τον ελληνικό λαό», όπου διατυπώνει τη θέση ότι «η κυρίαρχη αντίθεση είναι η αντίθεση ανάμεσα στον ξένο ιμπεριαλισμό ... και τη ντόπια πλουτοκρατία ... από τη μια, και το έθνος, από την άλλη» και κατέληγε στο συμπέρασμα πως ο χαρακτήρας «της αλλαγής που χρειάζεται η χώρα» θα είναι «αντιιμπεριαλιστικός δημοκρατικός»⁷.

Η θέση αυτή επαναδιατυπώθηκε αργότερα στο Πρόγραμμα που εγκρίθηκε από το 8οΣυνέδριο το 1961, που, όμως, τη χαρακτήρισε επαναστατική αλλαγή. Ανέφερε: «Η επικείμενη επανάσταση στην Ελλάδα θα είναι αντιιμπεριαλιστική - δημοκρατική». Στις κινητήριες δυνάμεις της επανάστασης συμπεριλάμβανε και τη λεγόμενη «εθνική αστική τάξη». Ταυτόχρονα, το 8οΣυνέδριο ως άμεσο στόχο καθόρισε:

«Το ΚΚΕ είναι έτοιμο να υποστηρίξει μια δημοκρατική κυβέρνηση που θα αναλάβαινε να εφαρμόσει ένα ελάχιστο πρόγραμμα δημοκρατικών μέτρων υπέρ του λαού ή και να συμμετάσχει κάτω από ορισμένους όρους σε μια τέτοια κυβέρνηση»⁸.

Οι αποφάσεις του 20ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ και η οπορτουνιστική στροφή που σηματοδότησε, καθώς και η 6ηΟλομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (1956) επέδρασαν καθοριστικά στη στρατηγική επεξεργασία του Κόμματος.

Αυτή η επιλογή δεν επαληθεύτηκε ιστορικά. Αυτό που επαληθεύτηκε είναι ότι η εξάρτηση μέσα στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα δεν μπορεί να αυτονομείται από την πάλη για την εργατική εξουσία. Οπως αναφέρει σχετικά το Πρόγραμμα του ΚΚΕ:

«Η αντιιμπεριαλιστική αντιμονοπωλιακή δημοκρατική γραμμή πάλης... είναι ο δρόμος που βοηθά να αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων... εντάσσεται οργανικά στον αγώνα για την ανατροπή του καπιταλισμού...»⁹.

Δυστυχώς, τα προβλήματα στρατηγικής αφορούσαν και ΚΚ των πιο ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, όπως εκτίμησε το 18ο Συνέδριο του ΚΚΕ:

«Επικράτησε η εκτίμηση ότι υπήρχε "σχέση υποτέλειας και εξάρτησης" κάθε καπιταλιστικής χώρας από τις ΗΠΑ. Υιοθετήθηκε η στρατηγική της "αντιμονοπωλιακής διακυβέρνησης", μια μορφή σταδίου ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, που θα έλυνε προβλήματα "εξάρτησης"... Στην πολιτική πρακτική εκφράστηκε με τη συμμετοχή ΚΚ σε κυβερνήσεις διαχείρισης του καπιταλισμού σε συνεργασία με τη σοσιαλδημοκρατία»¹⁰.

Λόγω ιστορικών ιδιομορφιών, ανάλογα μεγάλα ποσοστά εξασφάλισε το 1958 η ΕΔΑ. Το τότε ποσοστό της (24,42%) προβάλλεται επί δεκαετίες από αστούς και οπορτουνιστές ως ανάκαμψη του ΕΑΜ και ως υπόδειγμα για το σήμερα, από το οποίο το ΚΚΕ οφείλει να διδαχθεί, να το ακολουθήσει και να ενωθεί η «αριστερά»!

Για τους αστούς και οπορτουνιστές, το βασικό δεν είναι μόνο οι κοινοβουλευτικές αντιλήψεις τους ενσωμάτωσης των μαζών στο σύστημα. Είναι και ότι το 1958 τα εκλογικά ποσοστά της ΕΔΑ συνοδεύονταν με τη δεξιά οπορτουνιστική στροφή του ΚΚΕ, με τη διάλυση των παράνομων κομματικών του οργανώσεων και τη μετατροπή της ΕΔΑ σε κόμμα. Παρ' όλα αυτά, όπως προκύπτει από τα δημοσιευμένα αρχεία του Φόρεϊν Οφις, οι εγχώριες δυνάμεις του κεφαλαίου και οι ξένοι σύμμαχοί τους σε καμιά περίπτωση δε θα διακινδύνευαν τα συμφέροντά τους με κυβέρνηση της ΕΔΑ ή με συμμετοχή της σε αστική κυβέρνηση συνεργασίας, λόγω της σχέσης της ΕΔΑ με το ΚΚΕ και του παρελθόντος του. Τόσο οι αστικές, όσο και οι οπορτουνιστικές δυνάμεις σήμερα, όταν συνδέουν το χθες με το σήμερα, επιθυμούν το καλό για την αριστερά, γιατί θέλουν το χειρότερο για το ΚΚΕ και το καλύτερο για την αστική εξουσία.

Με τη 12ηΟλομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (1968), το ΚΚΕ ήρθε σε ρήξη με τη δεξιά οπορτουνιστική ομάδα στην ηγεσία του Κόμματος. Παρά τις προγραμματικές αντιφάσεις που παρέμεναν στον καθορισμό της στρατηγικής του αντίληψης, το Κόμμα μας εξασφάλισε τη συνέχειά του. Η 12ηΟλομέλεια αποτέλεσε μια από τις παρακαταθήκες για να συνεχίσει ως ΚΚ και μετά τις αντεπαναστατικές ανατροπές του σοσιαλισμού, το 1991.

Η στήριξη του ΚΚΕ από την εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα είναι σήμερα η πιο έμπρακτη απάντηση στην αντικομμουνιστική επίθεση των ταξικών αντιπάλων του, γιατί η επίθεσή τους έχει στόχο την κοινωνική πρόοδο, την πάλη της εργατικής τάξης για την πολιτική εξουσία, τη σοσιαλιστική - κομμουνιστική προοπτική.

Παραπομπές:

1. Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ. Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα με επίκεντρο την ΕΣΣΔ. Η αντίληψη του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό, έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, 2009, σελ. 75.

2. Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ. Προγραμματικά Ντοκουμέντα, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2008, σελ. 197.

3. Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ. Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα με επίκεντρο την ΕΣΣΔ. Η αντίληψη του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό, έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, 2009, σελ. 75-76.

4. Πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, 1996, σελ. 19.

5. Πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, 1996, σελ. 23.

6. Πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, 1996, σελ. 25.

7. Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ. Προγραμματικά Ντοκουμέντα, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2008, σελ. 279.

8. Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ. Προγραμματικά Ντοκουμέντα, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 2008, σελ. 320.

9. Πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, 1996, σελ. 27.

10. Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ. Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα με επίκεντρο την ΕΣΣΔ. Η αντίληψη του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό, έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, 2009, σελ. 79.