Κατηγορίες είναι οι βασικές λογικές έννοιες που αντανακλούν πλευρές, ιδιότητες και σχέσεις των αντικειμένων και των φαινομένων. Η αναγνώριση και η βαθιά ερμηνεία της καθολικής σύνδεσης και αλληλοκαθορισμού των φαινομένων είναι σημαντικότατο στοιχείο της διαλεχτικής μεθόδου γνώσης. Ετσι οι κατηγορίες επιτρέπουν στον άνθρωπο να εμβαθύνει στην πραγματικότητα που τον περιβάλλει. Ορισμένες λοιπόν κατηγορίες της Διαλεχτικής είναι οι ακόλουθες.

Στην αληθινή πραγματικότητα δε δρουν μόνο οι κύριες και βασικές, οι εσωτερικές συνδέσεις των φαινομένων, αλλά και οι δευτερεύουσες, οι παράπλευρες, οι εξωτερικές συνδέσεις, όπου η αναγκαιότητα εκδηλώνεται με τη μορφή του τυχαίου. Τυχαίο, λοιπόν, είναι το φαινόμενο που δεν απορρέει αναπόφευκτα από τη βασική σύνδεση στις δοσμένες συνθήκες, αλλά μπορεί να λείψει ή να γίνει κι αλλιώς. Και το τυχαίο καθορίζεται από συγκεκριμένες αιτίες, δεν είναι δηλαδή αναίτιο, όπως ισχυρίζονται οι μεταφυσικοί ούτε κάτι που αρνείται την αναγκαιότητα αλλά εκφράζεται σε μία αντιφατική ενότητα μαζί της, μέσα στις ασταθείς συνδέσεις των αιτιών που επιδρούν πάνω στα φαινόμενα^. έτσι π.χ. οι τυχαίες αλλαγές στο βεληνεκές του βλήματος του πυροβόλου κάτω από την επίδραση εναντίου ανέμου που φυσά αιφνίδια δεν προκύπτουν από τη βασική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη βαρύτητα και στη γωνία ανύψωσης του πυροβόλου, αλλά από μία εξωτερική παράπλευρη αιτιώδη σύνδεση, την επίδραση δηλαδή του ανέμου που είναι έτσι φαινόμενο τυχαίο στις δοσμένες συνθήκες, γι' αυτό και ο μέσος όρος των μεγεθών του βεληνεκούς, του πυροβόλου κατά τις διάφορες βολές είναι σταθερός. Το ότι δηλαδή το τυχαίο επιδρά στην εξέλιξη των φαινομένων, προκαλώντας παρεκκλίσεις από το βασικό δρόμο των φαινομένων δεν αποδείχνει την αδυναμία των αντικειμενικών νόμων, αλλά την πολυπλοκότητα της εκδήλωσής τους. Γι' αυτό και μόνο η επιστήμη που δεν προσανατολίζεται στα τυχαία, αλλά στη γνώση των νομοτελειών και δεν περιμένει τις ευτυχείς συμπτώσεις του τυχαίου, που άλλωστε παρά την αντικειμενική τους ύπαρξη είναι εξαιρέσεις σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από τη νομοτέλεια, εκείνη μόνο η επιστήμη με λίγα λόγια που είναι εχθρός του τυχαίου, μόνο εκείνη είναι ικανή να δώσει σωστή κατεύθυνση στην πρακτική δράση και ξεκάθαρη προοπτική για την επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών.

Περιεχόμενο είναι το σύνολο των εσωτερικών προτσές που συντελούνται στα αντικείμενα και στα φαινόμενα, ενώ μορφή είναι η έκφραση του περιεχομένου, ο τρόπος ύπαρξής του ή εσωτερική και εξωτερική δομή του. Περιεχόμενο λ.χ. του ατόμου είναι τα στοιχειώδη σωματίδια που το αποτελούν, ενώ μορφή του η ανάλογη σειρά διάταξης των σωματιδίων αυτών, ο τρόπος οργάνωσής τους. Η μορφή συνδέεται με το περιεχόμενο και υπάρχει σε οργανική ενότητα μαζί τους. Αντίφαση υπάρχει μόνο ανάμεσα στην παλιά μορφή και το καινούριο περιεχόμενο που αναζητά καινούρια μορφή και τείνει προς αυτήν. Γι' αυτό το καινούριο περιεχόμενο περιβάλλεται προσωρινά την παλιά μορφή, πράγμα που προκαλεί αντίφαση που οδηγεί στην απόρριψη της παλαιωμένης μορφής που δίνει μεγαλύτερο πεδίο δράσης στην παραπέρα εξέλιξη του περιεχομένου. Γιατί η μορφή κατέχει σχετική αυτοτέλεια ανάπτυξης και παρά το γενικό καθοριστικό ρόλο του περιεχομένου μπορεί άλλοτε να συμβάλλει στην ανάπτυξη του περιεχομένου επιτυγχάνοντάς την και άλλοτε να την αναστέλλει επιβραδύνοντας την πορεία της. Η θέση αυτή της μαρξιστικής διαλεκτικής φανερώνεται στο παράδειγμα της αντιφατικής ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και των σχέσεων της παραγωγής, όπου οι σχέσεις παραγωγής είναι η μορφή, ενώ οι παραγωγικές δυνάμεις είναι το περιεχόμενο της κοινωνικής παραγωγής. Ο Λένιν τόνιζε ότι το καινούριο περιεχόμενο στο προτσές της εξέλιξης αποδεικνύεται τόσο δυνατό και ακατανίκητο, ώστε μπορεί να εκδηλωθεί με κάθε μορφή και με την καινούρια και με την παλιά, όχι βέβαια για να συνδιαλλαγεί με το παλιό, αλλά για να κάνει όλες, και τις καινούριες και τις παλιές, μορφές όπλο για την αποφασιστική και αναπότρεπτη νίκη του κομμουνισμού.

Η εξωτερική σχετικά μεταβλητή και επιφανειακή όψη των πραγμάτων λέγεται φαινόμενο, ενώ η εσωτερική σχετική σταθερή και καθοριστική πλευρά που δεν είναι προσιτή στην άμεση αντίληψη, αλλά είναι πίσω από το φαινόμενο ονομάζεται ουσία. Οι ήχοι λ.χ. μπορεί να είναι διαφορετικοί, η ουσία τους όμως είναι μία, η ουσία δηλαδή αποτελεί το γενικό, το φαινόμενο είναι το μοναδικό, το ανεπανάληπτο. Ουσία και φαινόμενο βρίσκονται σε αλληλοσύνδεση, αν και αντιτίθενται σε ενότητα. Δεν υπάρχει, δηλαδή, το ένα χωρίς το άλλο, ταυτόχρονα το ένα μετατρέπεται στο άλλο. Ο Διαλεχτικός Υλισμός απαιτεί από την επιστήμη να μην περιορίζεται στην επιφανειακή εξέταση των φαινομένων, αλλά να βλέπει την ουσία τους, τα βαθύτερα εκείνα προτσές που δεν είναι αντιληπτά με το πρώτο, μα ωστόσο καθορίζουν την εξέλιξη των γεγονότων. Γιατί, αν η ουσία βρισκόταν στην επιφάνεια των φαινομένων και οι νόμοι της φύσης φανεροί με το πρώτο, τότε η επιστήμη δε θα χρειαζόταν, θα ήταν περιττή. Η ουσία είναι βαθύτερη, επειδή πρόκειται για τις πιο βαθιές συνδέσεις που καθορίζουν την εξέλιξη των φαινομένων. Το φαινόμενο είναι πλουσιότερο, επειδή, παρά την κοινή ουσία με άλλα φαινόμενα περιέχει και καθαρά ατομικά στοιχεία και επειδή έχει μέσα του την ενότητα ουσιώδους και παροδικού επουσιώδους.

Η εξέλιξη αποτελεί προτσές εξαφάνισης του παλιού και γέννησης του καινούριου, που είναι ακατανίκητο και πιο βιώσιμο από το παλιό, επειδή εκφράζει τους νόμους της εξέλιξης. Η κατηγορία της δυνατότητας αντανακλά την αντικειμενική τάξη ανάπτυξης της πραγματικότητας. Και ενώ πραγματικότητα είναι όλα τα υπαρκτά στον αντικειμενικό κόσμο, δυνατότητα είναι η παρουσία της αφορμής για τις συνθήκες εμφάνισης του καινούριου. Η δυνατότητα γεννιέται από την ανάπτυξη της πραγματικότητας, ενώ η πραγματικότητα προετοιμάζεται από τη δυνατότητα. Γι' αυτό και δεν είναι δυνατό να αποσπώνται η μία από την άλλη (πριν από χρόνια π.χ. υπήρχε η δυνατότητα πτήσης του ανθρώπου στο διάστημα και τώρα έγινε πραγματικότητα). Τεράστιος είναι έτσι ο ρόλος της επιστήμης για τη μετατροπή της δυνατότητας σε πραγματικότητα.