Ο χώρος, λοιπόν, τα ΜΜΕ, η ψυχαγωγία και η εκκλησία βασικά πεδία Παιδείας. Μόνο αυτά, δηλαδή; Οχι, θα μπορούσε κανείς να ονομάσει και να αναλύσει και άλλα «πεδία», όπου συνωθούνται με τάξη ή χωρίς αυτήν πληροφορίες, στοιχεία παιδείας, δηλαδή. Θα μπορούσε, επίσης, να αναλύσει πιο συστηματικά τα «πεδία» που ονόμασα πιο πάνω, για να φανεί πιο καθαρά το περιεχόμενό τους και οι τεχνικές με τις οποίες λειτουργούν. Στην περίπτωση όμως του σημερινού μου τελευταίου σημειώματος θα προτιμούσα να ολοκληρώσω τις σκέψεις μου, διατυπώνοντας ένα ερώτημα που μέσα του λανθάνει και πολλή αγωνία και ιδιαίτερη απαισιοδοξία: Αν τελικά την παιδεία μας τη συνιστούν οι πληροφορίες που παράγονται και κυκλοφορούν στα πεδία που παραπάνω ονόμασα, ποιο περιεχόμενο και ποια μορφή θα μπορούσε να έχει ο πολιτισμός μας, που έτσι ή αλλιώς είναι το αποτέλεσμά της; Η απάντηση δε νομίζω ότι είναι δύσκολη. Δε θα ήταν, δηλαδή, αν έλεγα πως τόσο το περιεχόμενο, όσο και η μορφή που παίρνουν οι πληροφορίες που συνιστούν την παιδευτική ύλη της κοινωνίας έξω και πέρα από το σχολείο διαμορφώνονται και ποσοτικά και ποιοτικά από εκείνους τους παράγοντες που διαμορφώνουν τη δομή και τη λειτουργία των συγκεκριμένων «πεδίων». Αρα και ο πολιτισμός μας προϊόν της δραστηριότητας αυτών των παραγόντων θα είναι. Κι από δω ξεκινά και η δική μου η αγωνία και η απαισιοδοξία, γιατί φοβούμαι πως έχουμε στρέψει όλη την προσοχή μας στην «εκπαίδευση» και αφήσαμε στο απυρόβλητο όλους εκείνους τους επικίνδυνους και άκρως καταχθόνιους «παράγοντες» να ορίζουν με βάση τη δική τους «λογική» την ελληνική παιδεία, άρα και τον ελληνικό πολιτισμό.

Εγκαταλείψαμε το χώρο στην ασυδοσία των κερδοσκόπων, των καταπατητών, των εμπρηστών και των ανεύθυνων εργολάβων, των κακών αρχιτεκτόνων και των νεόπλουτων ιδιοκτητών. Τα ΜΜΕ διαμορφώνονται ως σύστημα και λειτουργούν κάτω από την κερδοσκοπία μεγαλοεκδοτών, κακών δημοσιογράφων, παραγωγών κακόγουστης αισθητικής, ανεύθυνων κατασκευαστών «ειδήσεων». Την ψυχαγωγία την ορίζουν οι «άνθρωποι της νύχτας», που κάθε τόσο ακούμε να «ξεκαθαρίζουν» τους λογαριασμούς τους με τρόπους που ασφαλώς και δεν παράγουν πολιτισμό, παράγουν όμως πληροφορίες, άρα «παιδεία». Οι κακοί φίλαθλοι, οι συμμορίες που εκμεταλλεύονται τα αθλήματα, οι διαιτητές που πληρώνονται, οι τραγουδίστριες και οι τραγουδιστές που ακκίζονται πνιγμένοι μέσα σε πλαστικές γαρδένιες, οι φτηνοί μπογιατζήδες που παριστάνουν τους ζωγράφους. Και, τέλος, η εκκλησία διαμορφώνεται από την ξεπερασμένη θρησκοληψία και τη μεταφυσική ενός λόγου που αποκοιμίζει και δε συνειδητοποιεί. Διαμορφώνεται από μια αισθητική που μόνο συμβολίζει, χωρίς να παραπέμπει σε συγκεκριμένα στοιχεία της ζωής και του πολιτισμού.

Και όλη αυτή η περιγραφή που επιχείρησα ούτε έξω από την πραγματικότητα κινείται, ούτε αυθαίρετη είναι. Θεμελιώνεται πάνω στις αλήθειες που είναι σφηνωμένες στα πλευρά της ζωής μας. Στις αλήθειες που κάθε μέρα είναι το πικρό αλάτι της ζωής μας. Και τι κάνουμε εμείς. Εμείς οι «από κάτω». Εμείς της Γης οι «κολασμένοι»; Οι πιο πολλοί, το ξέρω καλά αυτό, θα απαντήσουν «Τι να κάνουμε. Ετσι είναι η ζωή». Και θα γυρίσουν από το άλλο πλευρό, για να συνεχίσουν τον ύπνο τους και να ονειρευτούν τον ψεύτικο κόσμο που τους περιγράφει η τηλεόραση. Αυτόν τον πανάθλιο «κόσμο» που στήνεται με πρόχειρα υλικά ανάμεσα στα εσώρουχα της «Μπάρμπι» και τις γαλοπούλες της αγοράς, που φέτος είναι πιο ακριβές από πέρσι και που, ασφαλώς, του χρόνου θα είναι πιο ακριβές από φέτος!

Το ίδιο θα κάνουμε κι εμείς, οι άλλοι; Εμείς που ονειρευόμαστε έναν άλλο κόσμο, πνιγμένο στο λαϊκό γέλιο και στους ευδαίμονες αλαλαγμούς της δουλιάς; Εμείς, που δε στήνουμε τον καινούριο κόσμο ούτε στα εσώρουχα της Μπάρμπι, ούτε στις γαλοπούλες της χριστουγεννιάτικης ουτοπίας, δε θα αντιδράσουμε; Δε θα διεκδικήσουμε το μερτικό μας από τους χώρους του πολιτισμού που τους διαφεντεύουν και τους απαξιώνουν οι άλλοι; Μήπως ήρθε η ώρα να πούμε καθαρά πως η «λαϊκή εξουσία» δε θα έχει μέσα της μόνο την αγωνία του μεροκάματου, αλλά και της πλατιάς λαϊκής Παιδείας, δηλαδή του Πολιτισμού! Αντε, και καλές γιορτές!