Το υλικό που συνθέτει το θεματικό αφιέρωμα στον ισπανικό εμφύλιο στον κινηματογράφο, συνιστά ελεγεία για τις στρατιές των ηττημένων νεκρών και ζωντανών του ισπανικού εμφύλιου και από αισθητικής άποψης αντανακλά τις αντιθέσεις της στιλιστικής της σύγχρονης κινηματογραφικής τέχνης. Οι ταινίες καίτοι δημιουργίες στα πλαίσια της αυτής εθνικής κινηματογραφίας, καίτοι πραγματεύονται την ίδια πάνω κάτω ιστορική περίοδο, εμφανίζονται πολύμορφες και ανομοιογενείς. Η θεματική της μυθοπλασίας των ταινιών του αφιερώματος εμφανίζεται εμποτισμένη με γνώμες, απόψεις, ταμπεραμέντα και ταλέντα που πότε συγκρούονται, πότε βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και πότε ανοίγουν διάλογο μεταξύ τους. Σαν σύνολο, οι ταινίες του αφιερώματος, παρά τις ιδεολογικές τους διαστρωματώσεις και τις αισθητικές τους τάσεις, καταλήγουν πεισματικά σε έναν και μοναδικό κοινό παρονομαστή, που δεν είναι παρά το απεχθές, κτηνώδες και απάνθρωπο πρόσωπο των φασιστών και του φασισμού. Ολες οι ταινίες αποκαλύπτουν και καταγγέλλουν με σθένος τα εγκλήματα των φασιστών και των συνεργατών τους. Καταδικάζουν το φασισμό και τα συστημικά, θεσμικά του πλοκάμια, την Εκκλησία, το παρακράτος, τη Δικαιοσύνη - που με συνοπτικές διαδικασίες στέλνει έφηβες στο εκτελεστικό απόσπασμα - κι όλα αυτά γίνονται πάντα νύχτα, πάντα στο σκοτάδι, στα σκοτεινά, στα κρυφά ... Παράλληλα, στιγματίζουν την αστέρευτη δεξαμενή των «φιλήσυχων» αστών τόσο μιας ειδεχθούς σιωπηρής πλειοψηφίας που για να εξασφαλίσει το τομάρι της και την εύνοια της εξουσίας, καταδίδει «προληπτικά» ό,τι εκτιμά ως επικίνδυνο και κόκκινο ...όσο και εκείνων που δακρύζουν «μέσα» τους όταν εκτελούν αθώους αλλά μένουν απαθείς και ακίνητοι «έξω» τους. Επίσης, αναδεικνύονται η άγρια διεστραμμένη σκέψη και ένστικτα των φασιστών, οι διαστροφές ψυχαναλυτικής τάξης των χείριστων λούμπεν στοιχείων, κακοποιών και τυχάρπαστων μισθοφορικών στρατευμάτων των φασιστικών ορδών...

Το αφιέρωμα ανοίγει πρακτικά τις πόρτες του στο κοινό την Παρασκευή 8 Οκτωβρίου. Την Πέμπτη 7/10, η αριστουργηματική «Γλώσσα της πεταλούδας» (1999, 100΄), που η τελευταία της σκηνή έχει ήδη ενταχθεί στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου. Ο σκηνοθέτης της ταινίας Χοσέ Λουίς Κουέρδα θα παρευρεθεί ως τιμώμενος προσκεκλημένος. Την εκδήλωση θα παρακολουθήσουν μόνο οι κάτοχοι προσκλήσεων.

Η ταινία «Belle Epoque» (1992, 109΄) του Φερνάντο Τρουέμπα είναι η μόνη από τις 14 που διαδραματίζεται το έτος 1931 και αποδίδει εν μέρει το κλίμα που κυοφορεί τις αλλαγές του Φλεβάρη 1936, όταν η κάλπη ανέδειξε νικητή των εκλογών το συνασπισμό των δυνάμεων αριστεράς και κέντρου, του Λαϊκού Μετώπου. Ανήμερα των εκλογών, στις 17/2/1936, ο στρατηγός Φράνκο ζητά από τον τότε πρωθυπουργό να κηρύξει τη χώρα σε κατάσταση πολιορκίας, κάτι που δεν γίνεται. Το Λαϊκό Μέτωπο αναλαμβάνει την εξουσία με την πολιτική ζωή πολωμένη στο έπακρο, καταργημένη τη μοναρχία, με διεκδικήσεις από Καταλονία και χώρα των Βάσκων για μεγαλύτερη αυτονομία και για αναδιανομή της γης και περιορισμό της ισχύος της Εκκλησίας. Η Δημοκρατική Κυβέρνηση γνωρίζει υπονόμευση συστηματική και πανταχόθεν. Τόσο από τους ακροδεξιούς φαλαγγίτες και τους φιλομοναρχικούς «καρλιστές» όσο και από τους αναρχικούς που διαθέτουν σημαντικές δυνάμεις, αλλά και από την Αγγλία και Γαλλία του Λαϊκού Μετώπου κι αυτή, που με τελεσιγραφικές τους απαιτήσεις σχεδόν την υποχρέωναν να μην παίρνει στοιχειώδη καν προληπτικά μέτρα. Οι αιματηρές αψιμαχίες δεν άργησαν κι έγιναν το άλλοθι της φασιστικής εξέγερσης κατά της «κόκκινης απειλής». Η καθαρά πολεμική πλευρά του εμφύλιου αρχίζει στις 17 Ιουλίου του 1936 με την εξέγερση των φασιστών που εξαπλώνεται σε όλη τη χώρα, αλλά επικρατεί - στο αποκομμένο από τη μητροπολιτική χώρα - Μαρόκο και σε άλλες αποικίες της Αφρικής. Πάραυτα εκδηλώνεται ανοιχτά η συμπάθεια πολλών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στην ανταρσία. Η ναζιστική Γερμανία αναλαμβάνει την αεροπορική μεταφορά των στασιαστών στην Ισπανία. «Ηταν μια χωρίς υπερβολή "ιστορική επιχείρηση". Ηταν η πρώτη φορά στη στρατιωτική ιστορία (και στην Ιστορία γενικά) που γινόταν αεροπορική μεταφορά μάχιμων δυνάμεων από τις βάσεις τους στο χώρο των επιχειρήσεων», αναφέρει ο Θανάσης Παπαρήγας στο κεφάλαιο που άπτεται του ισπανικού εμφυλίου στο βιβλίο του «Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος». Η αεροπορική μεταφορά στην Ισπανία, από τα Κανάρια νησιά που βρισκόταν, του στρατηγού Φράνκο έγινε με την «προκλητική βοήθεια και άμεση συμμετοχή επιφανών μελών της βρετανικής high society».

Ο κύριος όγκος των ταινιών του αφιερώματος αναφέρεται στην τρίχρονη σχεδόν περίοδο διάρκειας του εμφύλιου. «Τα ποδήλατα είναι για το καλοκαίρι» (1984, 100΄) του Χάιμε Τσάβαρι διαδραματίζεται στη Μαδρίτη και αναφέρεται στα όνειρα για καλύτερες μέρες που όμως δεν έφθασαν ποτέ. Οι πρώτες ώρες της εξαγγελίας του εμφύλιου, οι πρώτες ενθουσιώδεις αντιδράσεις των μαυροκόκκινων. Οι πρώτες παρελάσεις στα μέσα Ιουλίου του '36 κάτω από τα αναρτημένα πανό «No pasaran. Η Μαδρίτη θα γίνει ο τάφος του φασισμού». Η πολιορκία της Μαδρίτης, η προετοιμασία για τη δοκιμασία των αεροπορικών βομβαρδισμών των αστικών κέντρων όπως της Μαδρίτης και της Γκερνίκα. Σημειωτέον ότι εμφανίζεται σαν πολεμικός νεωτερισμός με πολύ μέλλον. Η σκληρή επιβίωση των κατοίκων μέσα από την καθημερινότητα των ενοίκων μιας πολυκατοικίας. Γράφτηκε σαν θεατρικό έργο από τον τεράστιο Fernando Fernan Gomez (βραβείο Vega 1978) το 1984 και μεταφέρθηκε αμέσως στον κινηματογράφο.

«Ο μικρός ταύρος» (1985, 116΄) του Λουίς Γκαρσία Μπερλάνγκα, η πρώτη κωμωδία με φόντο τον εμφύλιο. Στα χαρακώματα του Δημοκρατικού στρατού φθάνει μήνυμα εκεχειρίας από τα μεγάφωνα των απέναντι, των Εθνικιστών του Φράνκο, προκειμένου να πραγματοποιηθούν εορταστικές εκδηλώσεις με περιφορά εικόνας και ταυρομαχίες. Μια ομάδα δημοκρατών στρατιωτών μεταμφιέζεται σε εθνικιστές για να κλέψουν, να σφάξουν και να χορτάσουν την πείνα τους με τον ταύρο που προορίζεται για την ταυρομαχία. Σε αυτό το φιλμ πρωτοεμφανίζονται στις γραμμές των δημοκρατικών Σοβιετικοί μαχητές και άρματα μάχης. Οταν μάλιστα γεννιέται το ζήτημα της σοβιετικής βοήθειας, η ΕΣΣΔ και η Ισπανία δεν έχουν καν πλήρεις διπλωματικές σχέσεις. Μέχρι τον Μάρτη του 1939 και το πραξικόπημα του Κασάδο, βρίσκεται στην Ισπανία πολυμελής σοβιετική στρατιωτική αποστολή που κινδυνεύει να πέσει ολόκληρη στα χέρια του εχθρού, γι' αυτό και η εσπευσμένη αναχώρησή της. Στην ίδια ταινία εμφανίζεται έντονα και το φάσμα της πείνας που θέριζε τις γραμμές των δημοκρατών.

Στο φιλμ «Ω, Καρμέλα» (1990, 102΄) του Κάρλος Σάουρα, παρουσιάζεται μέσα από τον μύθο της ταινίας το φαινόμενο της θεαματικής επέμβασης της φασιστικής Ιταλίας, που έστειλε στο μέτωπο του Εμφύλιου ένα ολόκληρο εκστρατευτικό σώμα bersaglieri - ξέρετε αυτοί που δεν περπατούν αλλά τρέχουν - γύρω στους 100.000 άνδρες, δηλαδή.

Η σουρεαλιστικό - αναρχο - θεατρικής αισθητικής δημιουργία με τον επεξηγηματικό τίτλο «Το Δέντρο της Γκερνίκα» (1975, 110΄) του γνωστού, ως θεατρικού κυρίως, συγγραφέα Φερνάντο Αραμπάλ, γυρισμένη στην νότια Ιταλία με Ιταλούς συντελεστές και διάχυτο το στίγμα του διανοητικού κατασκευάσματος και της «ιταλικότητας».

Το επίθετο libertario είναι ταυτόσημο του αναρχικού. Ετσι στην ταινία «Libertarias» (1996, 125΄) του Βιθέντε Αράντα έχουμε να κάνουμε με αναρχικές κι όχι γενικά και αόριστα με μαχήτριες της ελευθερίας. Παρουσίαση των αναρχικών οργανώσεων CNT και FAI μέσα από τα γυναικεία τους τμήματα καθώς και της φιγούρας του αναρχικού Jose Buenaventura Durruti που σκοτώθηκε τον Νοέμβρη του '36 στη Μαδρίτη. Η ταινία εστιάζει στις ιδεολογικές σχέσεις μεταξύ αναρχικών και κομμουνιστών (οι αναρχικοί επιμένουν να μάχονται σε ανοργάνωτα μπουλούκια, ενώ οι κομμουνιστές επιμένουν για οργάνωση τακτικού πειθαρχημένου στρατού), σχέσεις αναρχικών και κλήρου και το θέμα της σεξουαλικής ελευθερίας. Σημειώνει ο Μπουνιουέλ: Στην αρχή του εμφυλίου έφτασαν τα αναρχικά στρατεύματα στη Βαρκελώνη (όπου μεταξύ άλλων) ανακοίνωσαν δημόσια στο χωριό της Αραγονίας, Calanda «Σύντροφοι, από σήμερα αρχίζει ο ελεύθερος έρωτας στην Calanda». Κάτι που κανείς δεν γνώριζε πώς να χειριστεί...

«Τα ισπανικά κιβώτια» (2004, 90΄) του Αλμπέρτο Πορλάν. Αφηγείται με σκηνοθετημένο, ντοκιμενταρίστικου χαρακτήρα και ύφους υλικό, την περιπέτεια της διάσωσης των θησαυρών του Μουσείου του Πράδο από τις βόμβες των ναζιστικών βομβαρδιστικών και τα νύχια των Ευρωπαίων υπεξαιρετών. Καταγγελτικό, με το γάντι, για το ρόλο δημοκρατιών της Ευρώπης και των φρανκιστών προσωπικοτήτων. Ο Μπουνιουέλ στο βιβλίο «Mon dernier soupir» σημειώνει ότι Αγγλος συλλέκτης έργων τέχνης πρότεινε να ανταλλάξει σύγχρονο βομβαρδιστικό αεροσκάφος που είχε στην κατοχή του με «ορισμένα» έργα τέχνης του Πράδο.

Η ταινία «Ραγισμένη σιωπή» (2001, 110΄) του Μόντσο Αρμενταρίθ. Πολύ όμορφη ταινία με μύθο που ξετυλίγεται στη βόρεια Ισπανία τον χειμώνα του 1944 και επικεντρώνεται στους Ισπανούς «μακί» που συνέχισαν να μάχονται το καθεστώς του Φράνκο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '40.

Θα ήθελα εν κατακλείδι να αναφερθώ στην ισπανο-ιταλική συμπαραγωγή, εμπορικών προδιαγραφών, του Εμίλιο Μαρίνες - Λάθαρο«Τα δεκατρία τριαντάφυλλα» (2007, 125΄). Ιστορία αληθινή για τις θηριωδίες του μισητού φασισμού. Θηριωδίες που πρέπει να γνωρίσουν οι πάντες, ιδιαίτερα οι νέοι, σήμερα που νεκρανασταίνεται ο φασισμός και δείχνει τα αιμοσταγή νύχια του απειλητικά. Ισως εξ αυτής της ανάγκης απορρέει το εύπεπτο της ταινίας που στηρίζεται σε απλουστευτικά στερεότυπα μιας γραμμικής αφήγησης και εύκολες λύσεις και συναισθηματισμό δικαιολογημένο μεν, αλλά επιφανειακό. Πέντε μήνες μετά την επικράτηση του Φράνκο οι νικητές περνούν σε διωγμό και φυσική εξόντωση των ηττημένων. 13 νεαρές γυναίκες, έφηβες σχεδόν, μέλη, οι περισσότερες, της «Σοσιαλιστικής Νεολαίας» συλλαμβάνονται η μία μετά την άλλη μετά την προδοσία συντρόφου, που «έσπασε» και τις καταδόσεις ευσεβών χριστιανών. Οι 13 ολοκληρώνουν το προδιαγεγραμμένο δρομολόγιο, από τα τρομερά βασανιστήρια της Ασφάλειας, στα φριχτά κρατητήρια, στο δικαστήριο με τις συνοπτικές διαδικασίες και τέλος στο εκτελεστικό απόσπασμα. Στα θετικά της ταινίας καταγράφεται η θέση που προβάλλει: Οχι, όλοι δεν (μπορεί να) είναι άνθρωποι! Οι πράξεις είναι που προσδιορίζουν τον καθένα, αυτές συνιστούν τη διαφοροποίηση. Θέση που καταγράφεται με συγκεκριμένο τρόπο, μακριά από νεφελώδεις δήθεν υπαρξιακούς υπαινιγμούς. Είναι ανθρωπόμορφο και όχι άνθρωπος, ο ωραιότατος ασφαλίτης με το γυάλινο βλέμμα (τον υποδύεται ο Αντριάνο Τζιανίνι, γιος του Τζιαν Κάρλο Τζιανίνι). Είναι ανθρωπόμορφο και όχι παιδί, ο 12χρονος φαλαγγίτης που βάζει τρικλοποδιά στον νεαρό που συλλαμβάνουν οι ασφαλίτες και το «τέρας» τον κοιτά σαδιστικά κι ειρωνικά. Εξελίσσεται σε ανθρωπόμορφο, το κάποτε εκπληκτικό 8χρονο της «Γλώσσας της Πεταλούδας» που ελαφρά τη καρδία και χωρίς να απειλείται άμεσα, συμμετέχει στο λιθοβολισμό του αγαπημένου του δασκάλου. Είναι όμως άνθρωπος, ο δημοκράτης στρατιώτης στο «Οι στρατιώτες της Σαλαμίνας» που χαρίζει τη ζωή στον φρανκιστή καταζητούμενο με το που διασταυρώθηκαν τα βλέμματά τους!

Περιοριστικό και αρνητικό βέβαια το γεγονός της μιας και μόνης προβολής για κάθε ταινία. Πάντως, αξίζει πραγματικά τον κόπο να παρακολουθήσετε όσο περισσότερες ταινίες μπορέσετε.