Ο καπιταλισμός, με την επικράτησή του, με την ευρεία χρησιμοποίηση των μηχανών στην παραγωγή, ρίχνει όλα τα μέλη της εργατικής οικογένειας στην αγορά εργασίας. Ο καπιταλιστής απαιτεί πλέον να εργάζονται και η γυναίκα και τα παιδιά του εργάτη. Η ανελέητη εκμετάλλευση της γυναικείας και παιδικής εργασίας πολλαπλασιάζει τα κέρδη των καπιταλιστών. Η συμμετοχή της γυναίκας στην παραγωγή συνοδεύτηκε από τις πιο απάνθρωπες συνθήκες εργασίας. Συνθήκες που είχαν ολέθρια επίδραση στο γυναικείο οργανισμό. Οι γυναίκες μαζί με τα παιδιά αποτέλεσαν το πιο άγρια εκμεταλλευόμενο κομμάτι του προλεταριάτου.

Ωστόσο, η προσέλκυση των γυναικών στην παραγωγή μαζί με τα νέα κοινωνικά προβλήματα, τις νέες αντιθέσεις που δημιουργεί, ταυτόχρονα κάνει πιο ξεκάθαρους τους όρους και τις προϋποθέσεις για τη λύση τους. Οπως επίσης και αυτό της ανισοτιμίας των γυναικών. Ετσι, οι βαριές, ανθυγιεινές και ακατάλληλες για το γυναικείο οργανισμό συνθήκες δουλειάς, η αντίθεση ανάμεσα στη μητρότητα και την εργασία, η άνιση αμοιβή είναι όλα προβλήματα που οφείλονται στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Είναι φαινόμενα που θα εκλείψουν στην κομμουνιστική κοινωνία, όταν όλα τα μέσα παραγωγής γίνουν κοινωνική ιδιοκτησία, όταν η παραγωγή δε θα οργανώνεται πια με βάση το καπιταλιστικό κίνητρο του κέρδους, αλλά θα στοχεύει στην κάλυψη όλων των ολοένα αυξανόμενων κοινωνικών αναγκών όλων των ανθρώπων και θα μπορεί να τις καλύπτει η κοινωνική παραγωγή.

Και σήμερα, ο καπιταλισμός έχει κάθε συμφέρον να διατηρεί και να εκμεταλλεύεται τις διακρίσεις και τις ανισοτιμίες που υφίσταται η εργάτρια, η αυτοαπασχολούμενη, η φτωχή αγρότισσα, λόγω του φύλου. Να χρησιμοποιεί τη γυναικεία εργασία ως φθηνή εργατική δύναμη, αλλά και τη γυναίκα σαν όχημα, εφαρμόζοντας πρώτα σε αυτή τα αντεργατικά μέτρα, πριν τα γενικεύσει στο σύνολο της εργατικής τάξης. Να αντιμετωπίζει αντιδραστικά τη μητρότητα. Να προβάλει τη φροντίδα της οικογένειας ως ατομική ευθύνη της ίδιας της γυναίκας και όχι ως ευθύνη του κράτους να δημιουργεί τις απαιτούμενες υποδομές και να παρέχει αντίστοιχες υπηρεσίες.

Παράλληλα, η αστική τάξη επιχειρεί να διαστρεβλώσει την ίδια την έννοια της ισοτιμίας.

Μιλά για «ισότητα» που σημαίνει «εξίσωση» δύο διαφορετικών βιολογικά οργανισμών, δηλαδή ισοπέδωση, με όλες τις αρνητικές συνέπειες στις γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων.

Προπαγανδίζει ταυτόχρονα αναχρονιστικές, σκοταδιστικές αντιλήψεις ότι η ισοτιμία της γυναίκας την καθιστά ανίκανη έως και επικίνδυνη στην οικογένεια, προκειμένου το καπιταλιστικό σύστημα και οι δυνάμεις που το υπηρετούν να δικαιολογήσουν μέτρα σε βάρος των εργατοϋπαλλήλων γυναικών, αλλά και των αυτοαπασχολούμενων.

Στη δεκαετία του '90, την εποχή της αντεπανάστασης, της ανατροπής της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και της παλινόρθωσης του καπιταλισμού, της γενικευμένης επίθεσης του κεφαλαίου στα εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, νέες αστικές και οπορτουνιστικές θεωρίες έρχονται στο προσκήνιο, προσφέροντας θεωρητικό υπόβαθρο στις πολιτικές επιλογές της αστικής τάξης. Τέτοια ιδεολογήματα είναι: Η διάκριση μεταξύ «βιολογικού και κοινωνικού φύλου», ότι δήθεν το φύλο δεν ορίζεται από τα βιολογικά χαρακτηριστικά του, αλλά απ' αυτά που η δοσμένη κοινωνία με τις αντίστοιχες σχέσεις της του προσδίδει, ανάλογα με το αν γεννήθηκε ένας άνθρωπος άνδρας ή γυναίκα. Μέσω αυτής της θεωρίας καταργούνται οι ταξικές αντιθέσεις, η ταξική ρίζα του γυναικείου ζητήματος και ανάγεται η ανισοτιμία της γυναίκας στην αντίθεση του δίπολου άνδρας - γυναίκα. Οι θεωρητικές αυτές απόψεις διαδίδονται μέσω Γυναικείων Σπουδών στα μεγάλα πανεπιστήμια όλου του κόσμου, που έχουν μετονομασθεί σε Σπουδές Φύλου και διεξάγουν έρευνες που συνεχώς εξελίσσονται, δηλητηριάζοντας τα μυαλά της νεολαίας και κυρίως των κοριτσιών με όλη την αντιδραστική αστική σκέψη.

Την ίδια ώρα σχετικά με τις εργάτριες, τις γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων, οι αστικές κυβερνήσεις, η ΕΕ προβάλλουν τα αντιδραστικά ιδεολογήματα των «ίσων ευκαιριών» αντί της σταθερής δουλειάς με πλήρη δικαιώματα, και την «ίση μεταχείριση» των δυο φύλων, που είναι ανύπαρκτη. Και στο όνομα αυτών των ιδεολογημάτων εξαπολύει επίθεση στα δικαιώματα των εργαζομένων: Εξισώνει τα ηλικιακά όρια συνταξιοδότησης ανδρών και γυναικών, αίρει την απαγόρευση της νυχτερινής εργασίας των γυναικών στη βιομηχανία, καταργεί τις όποιες ιδιαίτερες κατακτήσεις και θετικές ρυθμίσεις είχαν κατακτηθεί με ταξικούς αγώνες και των δύο φύλων από κοινού, για τις γυναίκες. Η πραγματική κοινωνική ισότητα και ισοτιμία πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα δυο φύλα. Τις ιδιαίτερες ανάγκες του γυναικείου οργανισμού που απορρέουν από τον αναπαραγωγικό του ρόλο και τις ανεπανόρθωτες βλάβες που δημιουργεί η δουλειά στον οργανισμό των γυναικών, τον κοινωνικό χαρακτήρα της μητρότητας. Αυτά τα ζητήματα επίσης δεν είναι καινούρια. Τα περιέγραψαν αναλυτικά οι Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς. Γι' αυτά δημοσιεύουμε σήμερα αποσπάσματα του Κ. Μαρξ από το έργο του «Το Κεφάλαιο» και του Φ. Ενγκελς από το έργο του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», από το γράμμα του Φ. Ενγκελς προς την Γκερτρούντε Γκιλιόμ - Σακ καθώς και από το έργο του Β. Ι. Λένιν «Ο καπιταλισμός και η εργασία της γυναίκας».

H αξία της εργατικής δύναμης καθοριζόταν όχι μόνο από τον εργάσιμο χρόνο που ήταν αναγκαίος για τη συντήρηση του ενήλικου εργάτη σαν ατόμου, μα και από τον εργάσιμο χρόνο που ήταν αναγκαίος για τη συντήρηση της εργατικής οικογένειας. Οι μηχανές, ρίχνοντας όλα τα μέλη της εργατικής οικογένειας στην αγορά εργασίας, κατανέμουν την αξία της εργατικής δύναμης του άνδρα σ' όλα τα μέλη της οικογένειάς του. Γι' αυτό κατεβάζουν την αξία της εργατικής του δύναμης. Η αγορά της κομματιασμένης λ.χ. σε 4 εργατικές δυνάμεις οικογένειας μπορεί να κοστίζει περισσότερο απ' ό,τι κόστιζε προηγούμενα η αγορά της εργατικής δύναμης του αρχηγού της οικογένειας, σαν αντιστάθμισμα όμως στη θέση της μιας μπαίνουν 4 εργάσιμες ημέρες, και η τιμή τους πέφτει στην ίδια αναλογία που αυξάνεται η υπεραξία των τεσσάρων πάνω από την υπεραξία του ενός. Για να ζει τώρα μια οικογένεια είναι υποχρεωμένα τέσσερα άτομα να προσφέρουν όχι μοναχά εργασία, μα και υπερεργασία στο κεφάλαιο. Ετσι οι μηχανές από την αρχή αρχή μαζί με το πλάτεμα του ανθρώπινου εκμεταλλεύσιμου υλικού, αυτού του πιο καθαυτού πεδίου εκμετάλλευσης του κεφαλαίου², αυξάνουν ταυτόχρονα και το βαθμό εκμετάλλευσης.

Οι μηχανές επαναστατικοποιούν επίσης ριζικά την τυπική έκφραση της κεφαλαιοκρατικής σχέσης, το συμβόλαιο ανάμεσα στον εργάτη και στον κεφαλαιοκράτη. Πρώτη προϋπόθεση πάνω στη βάση της ανταλλαγής εμπορευμάτων ήταν ν' αντικρίζονται ο κεφαλαιοκράτης και ο εργάτης σαν ελεύθερα πρόσωπα, σαν ανεξάρτητοι κάτοχοι εμπορευμάτων, ο ένας σαν κάτοχος χρήματος και μέσων παραγωγής, ο άλλος σαν κάτοχος εργατικής δύναμης. Τώρα όμως το κεφάλαιο αγοράζει ανήλικους ή μισοενήλικους. Προηγούμενα ο εργάτης πουλούσε τη δική του εργατική δύναμη που τη διέθετε σαν τυπικά ελεύθερο πρόσωπο. Τώρα πουλάει τη γυναίκα και το παιδί του. Γίνεται δουλέμπορος³. Η ζήτηση της παιδικής εργασίας μοιάζει συχνά και στη μορφή με τη ζήτηση μαύρων δούλων, όπως είχαμε συνηθίσει να διαβάζουμε σε αμερικάνικες αγγελίες εφημερίδων.

Η φράση "που να μπορούν να περνάνε για 13 χρονών" έχει σχέση με το γεγονός ότι, σύμφωνα με το νόμο για τα εργοστάσια, παιδιά κάτω από 13 χρονών επιτρέπεται να εργάζονται μόνο έξι ώρες. Ενας γιατρός του δημοσίου (certifying surgeon) πρέπει να πιστοποιήσει την ηλικία. Ο εργοστασιάρχης λοιπόν ζητάει νέους που να 'χουν όψη δεκατριών χρονών. H αγγλική στατιστική των τελευταίων 20 χρόνων παρουσιάζει συχνά μιαν αλματική ελάττωση του αριθμού των παιδιών κάτω από 13 χρονών που απασχολούν οι βιομήχανοι στα εργοστάσια. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των ίδιων των επιθεωρητών εργασίας, η ελάττωση αυτή στο μεγαλύτερο μέρος της ήταν έργο αυτών των certifying surgeons, που προσάρμοζαν την ηλικία των παιδιών στις εκμεταλλευτικές ορέξεις των κεφαλαιοκρατών και στις ανάγκες συναλλαγής των γονιών. Κάθε Δευτέρα και Τρίτη πρωί γίνεται ανοιχτό παζάρι στο Μπέθνελ Γκριν, την πιο κακόφημη συνοικία του Λονδίνου, όπου παιδιά και των δύο φύλων από 9 χρονών και πάνω μισθώνονται μόνα τους στις μανουφακτούρες μεταξιού του Λονδίνου. "Οι συνηθισμένοι όροι είναι 1 σελίνι και 8 πένες την εβδομάδα (που τα παίρνουν οι γονείς) και 2 πένες για μένα μαζί με ένα τσάι", λέει ένα παιδί στην κατάθεσή του. Τα συμβόλαια ισχύουν μόνο για μια εβδομάδα. Προκαλούν πραγματικά την αγανάκτηση οι σκηνές που διαδραματίζονται και η γλώσσα που χρησιμοποιείται σ' αυτό το παζάρι. Εξακολουθούν ακόμα στην Αγγλία γυναίκες «να παίρνουν παιδιά από τα workhouse (σπίτια δουλειάς) και να τα νοικιάζουν στον πρώτο τυχόντα αγοραστή προς 2 σελίνια και 6 πένες την εβδομάδα"⁵. Παρά τη σχετική νομοθεσία, στη Μεγάλη Βρετανία εξακολουθούν ακόμα να πουλιούνται από τους γονείς τους τουλάχιστο 2.000 ανήλικα σαν ζωντανές καπνοδοχοκαθαριστικές μηχανές (μόλο που υπάρχουν μηχανές για να τα αντικαταστήσουν)⁶. Η Επανάσταση που προκάλεσαν οι μηχανές στη νομική σχέση των αγοραστών και των πωλητών της εργατικής δύναμης, έτσι που η όλη συναλλαγή να χάνει ακόμα και την επίφαση ενός συμβολαίου ανάμεσα σε ελεύθερα πρόσωπα, πρόσφερε αργότερα στο αγγλικό κοινοβούλιο τη νομική βάση για να δικαιολογήσει την ανάμειξη του κράτους στα εργοστάσια. Κάθε φορά που ο νόμος για τα εργοστάσια περιορίζει την εργασία των παιδιών σε 6 ώρες σε κλάδους που ως τώρα έμειναν άθιχτοι, ξεσπάει πάντα από την αρχή ο θρήνος των εργοστασιαρχών ότι ένα μέρος των γονέων αποσύρει τα παιδιά από τη βιομηχανία που υπάγεται στο νόμο για να τα πουλήσουν σε βιομηχανίες όπου επικρατεί ακόμα η "ελευθερία της εργασίας", δηλαδή όπου παιδιά κάτω από 13 χρονών υποχρεώνονται να εργάζονται σαν ενήλικοι και επομένως μπορούν να πουλιούνται πιο ακριβά. Επειδή όμως το κεφάλαιο από τη φύση του είναι leveller (ισοπεδωτής), ζητάει δηλαδή σε όλες τις σφαίρες της παραγωγής ισότητα στους όρους εκμετάλλευσης της εργασίας σαν ανθρώπινο δικαίωμα που του ανήκει από γεννησιμιού του, ο περιορισμός με νόμο της εργασίας των παιδιών στον έναν κλάδο της βιομηχανίας γίνεται αιτία για τον περιορισμό της σε έναν άλλο.

Οι 70 γιατροί που ασκούν το επάγγελμά τους σ' αυτή την περιοχή και που τους ανάκρινε ο δρ. Χάντερ "έδειξαν θαυμαστή ομοφωνία" σ' αυτό το σημείο. Οτι δηλαδή μαζί με την επανάσταση και την καλλιέργεια του εδάφους έχει εισαχθεί και το βιομηχανικό σύστημα.

"Ενας άντρας που λέγεται "gangmeister" ("αρχηγός του συνεργείου") βάζει έναντι ορισμένου ποσού στη διάθεση του παχτωτή παντρεμένες γυναίκες, που εργάζονται κατά ομάδες μαζί με κορίτσια και νέους. Τις ομάδες αυτές τις νοικιάζει σαν σύνολα. Οι ομάδες αυτές πάνε συχνά με τα πόδια πολλά μίλια μακριά από τα χωριά τους, τις συναντά κανείς το πρωί και το βράδυ στις δημοσιές. Οι γυναίκες ντυμένες με κοντές φούστες και ανάλογα σακάκια, με μπότες, και κάποτε με παντελόνια, με όψη πολύ γερή και υγιή, χαλασμένες όμως από την ηθική έκλυση που τους έγινε συνήθεια και τελείως αδιάφορες μπρος στις ολέθριες συνέπειες που έχει για τα βρέφη τους, που μαραζώνουν στο σπίτι, η προτίμησή τους για έναν τέτοιο δραστήριο και ανεξάρτητο τρόπο ζωής"¹².

"Οι γνώσεις μου για το κακό που προξενεί - λέει ο γιατρός δρ. Σάιμον, υπάλληλος και μέλος του αγγλικού Privy Council (Μυστικού Συμβουλίου) και αρχισυντάκτης των εκθέσεων για την "Public Health" (δημόσια υγεία) - πρέπει να δικαιολογήσουν τη βαθιά αποστροφή που νιώθω όταν βλέπω ν' απασχολούνται συνέχεια ενήλικες γυναίκες στη βιομηχανία"¹⁴. "Θα είναι - αναφωνεί σε μια επίσημη έκθεση ο επιθεωρητής εργασίας Ρ. Μπέκερ - θα είναι πραγματικά ευτύχημα για τις βιομηχανικές περιφέρειες της Αγγλίας, αν απαγορευτεί σε όλες τις παντρεμένες γυναίκες που έχουν οικογένεια να εργάζονται σε οποιοδήποτε εργοστάσιο"¹⁵.

Το ηθικό σακάτεμα που πηγάζει από την κεφαλαιοκρατική εκμετάλλευση της εργασίας των γυναικών και των παιδιών το έχουν περιγράψει τόσο εξαντλητικά ο Φ. Ενγκελς στο έργο του "Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία", καθώς και άλλοι συγγραφείς, που εγώ δεν έχω εδώ παρά να την υπενθυμίσω απλώς. Η διανοητική όμως ερήμωση, που δημιουργήθηκε τεχνητά με τη μετατροπή ανώριμων ανθρώπων σε απλές μηχανές για την παραγωγή υπεραξίας και που διαφέρει πολύ από κείνη την πρωτόγονη άγνοια, που αφήνει χέρσο το πνεύμα, χωρίς να διαφθείρει την ικανότητα ανάπτυξής του, αυτή την ίδια τη φυσική γονιμότητά του, ανάγκασε επιτέλους ακόμα και το αγγλικό κοινοβούλιο να θεσπίσει τη στοιχειώδη εκπαίδευση σαν νόμιμο όρο για την "παραγωγική" κατανάλωση παιδιών κάτω από 14 χρονών σε όλες τις βιομηχανίες που υπόκεινται στο νόμο για τα εργοστάσια...

Τραβώντας έναν πολύ μεγάλο αριθμό παιδιών και γυναικών στο συνδυασμένο εργατικό προσωπικό, η μηχανή σπάει επιτέλους την αντίσταση που μέσα στη μανουφακτούρα αντέτασσαν ακόμα οι άνδρες εργάτες στο δεσποτισμό του κεφαλαίου¹⁶».

1. Τον καιρό της κρίσης του μπαμπακιού, που συνόδεψε τον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο, η αγγλική κυβέρνηση είχε στείλει το γιατρό Εντουαρντ Σμιθ στο Λάνκασιρ, στο Τσέσιρ κλπ., για να μελετήσει την υγειονομική κατάσταση των εργατών μπαμπακουργίας και να υποβάλει σχετική έκθεση. Στην έκθεσή του έγραφε ανάμεσα στ' άλλα: Εκτός από την απομάκρυνση των εργατών από την ατμόσφαιρα του εργοστασίου, η κρίση είχε από άποψη υγείας και πολλά άλλα οφέλη. Οι εργάτριες είχαν τώρα τον απαραίτητο καιρό για να θηλάζουν τα παιδιά τους, αντί να τα δηλητηριάζουν με το Cordial του Godfrey (ένα ναρκωτικό). Είχαν τον καιρό να μάθουν να μαγειρεύουν. Δυστυχώς την τέχνη της μαγειρικής τη μάθανε σε στιγμές που δεν είχαν τι να φάνε. Βλέπουμε όμως ως ποιο βαθμό το κεφάλαιο έχει σφετεριστεί προς όφελος της δικής του αξιοποίησης την εργασία που είναι απαραίτητη για την κατανάλωση της οικογένειας. Επίσης η κρίση χρησιμοποιήθηκε για να μάθουν να ράβουν τα εργατοκόριτσα που κλώθουν για ολόκληρο τον κόσμο!

2. «Με τη διαρκώς αυξανόμενη αντικατάσταση της δουλειάς των ανδρών με τη δουλειά των γυναικών, και προπάντων με την αντικατάσταση της δουλειάς των ενηλίκων με τη δουλειά των παιδιών, έχει αυξηθεί πολύ ο αριθμός των εργατών. Τρία κορίτσια ηλικίας 13 χρονών με μισθό 6 ως 8 σελίνια την εβδομάδα έχουν εκτοπίσει έναν ενήλικο άνδρα με μισθό 18 ως 45 σελίνια» (Th. de Quinseyq: «The Logic of Political Economy», London 1844, υποσημείωση στη σελ. 147). Επειδή δεν μπορούν να καταργηθούν πέρα για πέρα ορισμένες λειτουργίες της οικογένειας, λ.χ. η περιποίηση και το θήλασμα των παιδιών κλπ., οι μητέρες που αποσπά το κεφάλαιο από την οικογένεια αναγκάζονται να μισθώνουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αντικαταστάτριες. Οι δουλειές του σπιτιού που απαιτεί η κατανάλωση της οικογένειας, όπως το ράψιμο, το μπάλωμα κλπ., πρέπει να αντικατασταθούν με την αγορά έτοιμων εμπορευμάτων. Επομένως στη μειωμένη δαπάνη της δουλειάς του σπιτιού αντιστοιχεί αυξημένη δαπάνη σε χρήμα. Γι' αυτό αυξάνουν τα έξοδα παραγωγής της εργατικής οικογένειας και ισοφαρίζουν την αύξηση του εισοδήματός της. Σ' όλα πρέπει να προστεθεί και το γεγονός ότι γίνεται αδύνατη η οικονομία και η σκοπιμότητα στην κατανάλωση και την παρασκευή των μέσων συντήρησης. Για όλα αυτά τα γεγονότα, που τα αποσιωπά η επίσημη πολιτική οικονομία, υπάρχει πλούσιο υλικό στις «Reports» (εκθέσεις) των επιθεωρητών εργασίας, στις εκθέσεις της «Children's Employment Commission» και ιδίως στις «Reports on Public Health».

3. Σε αντίθεση με το μεγάλο γεγονός ότι ο περιορισμός της εργασίας των γυναικών και των παιδιών στα αγγλικά εργοστάσια κατακτήθηκε με αγώνα των ενήλικων εργατών ενάντια στο κεφάλαιο, στις πιο πρόσφατες ακόμα εκθέσεις της «Children's Employmenl Commission» βρίσκουμε σχετικά με το παζάρεμα παιδιών στους εργάτες γονείς τους γνωρίσματα πέρα για πέρα δουλεμπορικά που προκαλούν στ' αλήθεια αγανάκτηση. Οπως όμως βλέπουμε από τις ίδιες «εκθέσεις», ο καπιταλιστής φαρισαίος καταγγέλλει αυτήν τη κτηνωδία που τη δημιούργησε, τη διαιωνίζει και την εκμεταλλεύεται ο ίδιος και που κατά τα άλλα τη βάφτισε «ελευθερία εργασίας». «Κατέφυγαν στη βοήθεια της εργασίας των παιδιών... ακόμα και για να βγάζουν το καθημερινό τους ψωμί. Τα παιδιά, χωρίς να 'χουν τη δύναμη ν' αντέχουν σε μια τόσο δυσανάλογα κοπιαστική εργασία, χωρίς καμιά προετοιμασία για τη μελλοντική τους ζωή, τα έριξαν σε ένα από φυσική και ηθική άποψη μολυσμένο περιβάλλον. Σχετικά με την καταστροφή των Ιεροσολύμων από τον Τίτο ο Εβραίος ιστορικός έχει γράψει ότι δεν είναι εκπληκτικό πως η πόλη καταστράφηκε τόσο ολοκληρωτικά, αφού μια απάνθρωπη μητέρα θυσίασε το βρέφος της για να κορέσει τη φριχτή πείνα της» («Public Economy Concentrated», Carlisle 1833, σελ. 66).

4. A. Redgrave in «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1858», σελ. 41.

5. «Children's Employment Commission, 5th Report» London 1866, σελ. 81, αριθμ. 31. (Υποσημείωση στην 4η έκδοση. - Η μεταξουργία του Μπένθελ Γκριν έχει σήμερα σχεδόν καταστραφεί. - Φ.Ε.).

6. «Children's Employment Commission, 3rd Report», London 1864, σελ. 53, αριθ. 15.

7. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 34.

8. «Αυτή (η έρευνα του 1861)... απόδειξε επιπλέον πως, από τη μια μεριά, κάτω από τις συνθήκες που περιγράψαμε τα παιδιά πεθαίνουν εξαιτίας της εγκατάλειψης και της κακομεταχείρισης που οφείλονται στην εργασία των μητέρων τους στα εργοστάσια, ενώ, από την άλλη, οι μητέρες συνήθισαν να φέρονται με έναν τρομαχτικά αφύσικο τρόπο απέναντι στα βρέφη τους - συνήθως δεν πολυσκοτίζονται για το θάνατό τους, και κάποτε... παίρνουν άμεσα μέτρα για να τον προκαλέσουν» (στο ίδιο).

9. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 454.

10. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 454, 463, «Reports by Dr. Henry Julian Hunter on the excessive mortality of infants in some rural discrits of England».

11. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 35, 455, 456.

12. Στο ίδιο, σελ. 456.

13. Οπως στις αγγλικές βιομηχανικές περιφέρειες, έτσι και στις γεωργικές περιφέρειες διαδίδεται μέρα με την ημέρα η κατανάλωση οπίου από τους ενήλικους εργάτες και εργάτριες. «Ο μεγάλος σκοπός μερικών επιχειρηματικών μεγαλεμπόρων είναι να προωθήσουν την πούληση ναρκωτικών... Οι φαρμακέμποροι τα θεωρούν σαν το είδος που έχει τη μεγαλύτερη πέραση», (στο ίδιο, σελ. 459). Τα βρέφη που τα τάιζαν ναρκωτικά «ζαρώνουν και γίνονται σαν μικρά γεροντάκια ή μαράζωναν και γίνονταν σαν μικροί πίθηκοι» (στο ίδιο, σελ. 460). Ετσι εκδικούνται την Αγγλία οι Ινδίες και η Κίνα.

14. «Sixth Report on Public Health», London 1864, σελ. 37.

15. «Reports of Insp. of Facl. for 31st October 1862», σελ. 59. Αυτός ο επιθεωρητής εργασίας ήταν προηγούμενα γιατρός.

16. Ο κ. Ε., εργοστασιάρχης, μου είπε ότι στους μηχανοκίνητους αργαλειούς του απασχολεί αποκλειστικά γυναίκες. Προτιμάει, λέει, τις παντρεμένες γυναίκες, ιδιαίτερα όσες έχουν οικογένεια που η συντήρησή της εξαρτιέται απ' αυτές. Οι γυναίκες τούτες είναι πολύ προσεκτικές και πιο πειθήνιες από τις ανύπαντρες και είναι υποχρεωμένες να εντείνουν τις δυνάμεις τους στο έπακρο για να κατορθώσουν να κερδίζουν τα απαραίτητα χρήματα για την προμήθεια των μέσων συντήρησης. Ετσι οι αρετές, οι καθαυτό αρετές του γυναικείου χαρακτήρα, στρέφονται σε βάρος των γυναικών - έτσι καθετί το ηθικό και το αβρό που έχει η γυναίκα στο χαρακτήρα της μετατρέπεται σε μέσο υποδούλωσής της και σε πηγή των βασάνων της» (Ten Hour's Factory Bill. The Speech ofLord Ashley, 15th March», London 1844, σελ. 20).

(Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», ελλην. εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τόμ. 1, σελ. 409-415 και 417-418).

Το ότι οι εργάτριες που δουλεύουν σε εργοστάσια γεννούν δυσκολότερα από τις άλλες γυναίκες, όπως και το ότι έχουν συχνότερα αποβολές, βεβαιώνεται από πολλές μαμές και μαιευτήρες (βλ. σχετικά δρ. Χόκινς, ντοκουμέντα, σελ. 11, 13). Εξάλλου, οι εργάτριες υποφέρουν από τη χαρακτηριστική για όλους τους εργαζόμενους σε φάμπρικες γενική εξασθένιση του οργανισμού. Κι όμως, όταν είναι έγκυες εργάζονται στη φάμπρικα ως τη στιγμή που θα γεννήσουν, πράγμα απόλυτα κατανοητό, γιατί φοβούνται πως αν αφήσουν ενωρίτερα τη δουλειά υπάρχει κίνδυνος να πάρουν άλλες τη θέση τους και στις ίδιες να μη δοθούν μεροκάματα γι' αυτό το χρονικό διάστημα. Συμβαίνει πολύ συχνά να δουλεύει η γυναίκα ως το βράδυ και την άλλη μέρα το πρωί να γεννήσει, ή και να γεννήσει στην ίδια τη φάμπρικα, ανάμεσα στις μηχανές. Κι αν οι κύριοι αστοί δεν βλέπουν σ' αυτό τίποτε το παράξενο, οι γυναίκες τους ίσως να συμφωνήσουν μαζί μου πως το να αναγκάζεται μια έγκυος γυναίκα να εργάζεται καθημερινά, ως τη μέρα που θα γεννήσει, 12-13 ώρες (παλιότερα εργάζονταν περισσότερο), όρθια και συχνά σκύβοντας, είναι βαναυσότητα και αληθινή βαρβαρότητα. Αλλά δεν πρόκειται μόνο γι' αυτό. Οι γυναίκες είναι ευχαριστημένες αν τους επιτραπεί να μην εργάζονται για δυο βδομάδες μετά τον τοκετό, χρονικό διάστημα που το θεωρούν αρκετό. Πολλές, μέσα σε μια βδομάδα κιόλας, ή ακόμα σε 3-4 μέρες μετά τον τοκετό, επιστρέφουν στη φάμπρικα για να μοχθήσουν μια ολόκληρηεργάσιμη μέρα. Ακουσα κάποτε έναν εργοστασιάρχη να ρωτάει τον επιστάτη: Η τάδε δεν ήρθε ακόμα; - Οχι. - Πάει καιρός που γέννησε; - Μια βδομάδα. - Μα τότε μπορούσε να γυρίσει προ πολλού. Σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν πρέπει να μένει σπίτι περισσότερο από τρεις μέρες. Ολα τούτα είναι απόλυτα κατανοητά. Ο φόβος της απόλυσης κι ο τρόμος της ανεργίας υποχρεώνουν την εργάτρια να πάει στη φάμπρικα, παρά την αδυναμία που νιώθει και τους πόνους που δοκιμάζει. Τα συμφέροντα του εργοστασιάρχη δεν επιτρέπουν να κάθονται οι εργάτες στο σπίτι λόγω αρρώστιας. Οι εργάτες δεν πρέπει να αρρωσταίνουν, οι εργάτριες δεν μπορούν να μένουν στο κρεβάτι ύστερα από τον τοκετό, γιατί αλλιώς ο εργοστασιάρχης θα πρέπει να σταματήσει τις μηχανές, ή να σπάσει το φωτεινό μυαλό του για να βρει κάποια προσωρινή διέξοδο από την κατάσταση. Και για να το αποφύγει αυτό διώχνει από τη δουλειά τους εργάτες που επιτρέπουν στον εαυτό τους να αρρωστήσουν¹.

(...)

«Ολοι οι κάτοικοι του Νότινγχαμ, αστυνομία, κλήρος, εργοστασιάρχες, εργάτες, καθώς και οι ίδιοι οι γονείς αυτών των παιδιών διαβεβαιώνουν ομόφωνα ότι το σύγχρονο σύστημα εργασίας δημιουργεί το πιο πρόσφορο έδαφος για την καλλιέργεια της ανηθικότητας. Τα παιδιά που περνάνε τις κλωστές, και που στην πλειοψηφία τους είναι αγόρια, και αυτά που μασουριάζουν το νήμα, που στο μεγαλύτερο μέρος είναι κορίτσια, πηγαίνουν ταυτόχρονα στη φάμπρικα για δουλειά, συχνά στη διάρκεια της νύχτας, κι έτσι, επειδή οι γονείς τους δεν μπορούν να ξέρουν πόσο χρόνο θα εργάζονται εκεί, έχουν όλη την άνεση να κάνουν διάφορες πονηρές γνωριμίες και να γυρίζουν μαζί, εδώ κι εκεί, ύστερα από τη λήξη της εργασίας. Αυτό συντέλεσε σημαντικά στην ανάπτυξη της ανηθικότητας, που στο Νότινγχαμ πήρε, όπως ομολογούν όλοι, τρομοκρατικές διαστάσεις. Και είναι περιττό να αναφέρουμε εδώ ότι αυτή η πέρα για πέρα αφύσικη κατάσταση πραγμάτων διαταράσσει οριστικά την οικιακή γαλήνη και τάξη των οικογενειών, στις οποίες ανήκουν αυτά τα παιδιά και αυτοί οι νέοι».

Η δουλειά σ' έναν άλλο κλάδο της δαντελοποιίας, το πλέξιμο της δαντέλας σε ειδικές μπομπίνες, γίνεται στις αγροτικές περιοχές Νορθχαμπτονσάιρ, Οξφορντσάιρ, Μπεντφορντσάιρ και Μπάκινχαμσάιρ. Οι απασχολούμενοι σ' αυτόν τον κλάδο της δαντελοπαραγωγής είναι κυρίως παιδιά και νέοι, που όλοι τους παραπονούνται για την κακή διατροφή τους και για το ότι σπάνια τρώνε κρέας. Η δουλειά που κάνουν είναι πάρα πολύ ανθυγιεινή. Τα παιδιά εργάζονται σε μικρά δωμάτια με ανεπαρκή αερισμό, που η ατμόσφαιρά τους είναι αποπνιχτική, πάντα καθισμένα και σκυμμένα πάνω από τις μπομπίνες. Τα κορίτσια, για να κρατούν το σώμα τους σ' αυτή την άβολη θέση, φορούν κορσέδες από ξύλινες πλάκες, κι επειδή τα περισσότερα αρχίζουν να εργάζονται από πολύ μικρά, όταν τα οστά τους είναι ακόμα πολύ μαλακά, οι κορσέδες αυτοί προκαλούν πλήρη μετατόπιση του θώρακα και των πλευρών και γενικά τα παιδιά γίνονται στενοθώρακα. Γι' αυτό τα περισσότερα απ' αυτά τα κορίτσια που βασανίστηκαν από τις σκληρές (severest) συνέπειες της κακής λειτουργίας του πεπτικού συστήματος, εξαιτίας της καθιστικής ζωής και της μολυσμένης ατμόσφαιρας μέσα στην οποία εργάζονται, πεθαίνουν από φυματίωση. Τα παιδιά αυτά, που δε μορφώνονται σχεδόν καθόλου και, το χειρότερο, δεν υποβάλλονται σε καμία ηθική διαπαιδαγώγηση, αγαπούν τα στολίδια, και γι' αυτό το ηθικό τους επίπεδο είναι χαμηλότερο, ενώ η πορνεία έχει πάρει ανάμεσά τους σχεδόν επιδημικό χαρακτήρα. («Απολογισμός της επιτροπής που είχε επιφορτιστεί με την εξέταση της εργασίας των παιδιών», έκθεση Μπιορνς).

Αυτό είναι το τίμημα που καταβάλλει η κοινωνία για να μπορούν οι κομψές αστές κυρίες να φορούν και να χαίρονται τις δαντέλες! Μήπως αυτό το τίμημα είναι πολύ μεγάλο; Κάμποσες χιλιάδες τυφλοί εργάτες, μερικά φυματικά κορίτσια του προλεταριάτου, μια καχεκτική γενιά της πληβειακής μάζας, που μεταδίνει την καχεκτικότητά της στα επίσης πληβειακά παιδιά και εγγόνια της, τι σημασία μπορεί να έχουν όλα αυτά; Καμιά, απολύτως καμιά! Η αγγλική αστική τάξη μας μένει ατάραχη, καταχωνιάζει στο χρονοντούλαπο την έκθεση της κρατικής επιτροπής για να εξακολουθήσει να στολίζει με την ησυχία της τις γυναίκες και τις κόρες της με δαντέλες. Η ψυχική γαλήνη του Αγγλου αστού είναι πράγματι εξαίσια!²(...)

Οσο κι αν φαίνεται παράξενο, η κατασκευή αυτών ακριβώς των ειδών που χρησιμεύουν για τον καλλωπισμό των αστών κυριών σχετίζεται με τις πιο ολέθριες επιπτώσεις στην υγεία των εργατών που καταγίνονται με τη δουλειά αυτή. Στο ζήτημα αυτό αναφερθήκαμε ήδη, όταν μιλήσαμε για τη δαντελοποιία, όμως εδώ θα το αποδείξουμε με το παράδειγμα των οίκων μόδας του Λονδίνου. Στα ιδρύματα αυτά εργάζονται μεγάλος αριθμός νέων κοριτσιών, συνολικά 15 περίπου χιλιάδες, που τα περισσότερα ήρθαν από την επαρχία, ενώ τώρα συντηρούνται και τρέφονται από τα αφεντικά κι έτσι έχουν μεταβληθεί σε σκλάβες τους. Κατά την περίοδο της μόδας, που διαρκεί τέσσερις περίπου μήνες το χρόνο, ο αριθμός των ωρών εργασίας φτάνει, ακόμα και στις καλύτερες επιχειρήσεις, τις 15 την ημέρα, ενώ όταν υπάρχουν βιαστικές παραγγελίες παρατείνεται ως τις 18. Αλλά τα περισσότερα εργαστήρια λειτουργούν αυτή την περίοδο χωρίς κανένα χρονικό περιορισμό, έτσι που τα κορίτσια δεν έχουν ποτέ περισσότερο από 6 ώρες διαθέσιμο χρόνο για ανάπαυση και ύπνο, συνολικά αναπαύονται συνήθως μόνο τρεις ή τέσσερις ώρες και σε μερικές περιπτώσεις μόνο δύο ώρες το εικοσιτετράωρο. Ετσι εργάζονται 19-22 ώρες το 24ωρο, αν, πράγμα που συμβαίνει αρκετά συχνά, δε δουλεύουν όλη τη νύχτα! Μοναδικό όριο διάρκειας της εργασίας τους είναι η ολοσχερής φυσική αδυναμία να κρατήσουν περισσότερο τη βελόνα στο χέρι. Υπάρχουν περιπτώσεις που τα αδύναμα αυτά πλάσματα δεν ξεντύνονται εννιά μέρες στη σειρά, και κοιμούνται πάνω στο στρώμα μόνο στη χάση και στη φέξη. Για τροφή τους δίνουν ένα νεροζούμι, ώστε να μπορούν να το καταπίνουν όσο το δυνατό γρηγορότερα. Με δυο λόγια, κάτω από το ηθικό κνούτο, που τις κρατά στη σκλαβιά, δηλαδή με την απειλή της απόλυσης από τη δουλειά, οι δύστυχες αυτές κοπέλες υποχρεώνονται να κάνουν μια τόσο παρατεταμένη και κοπιαστική δουλειά, στην οποία δε θα μπορούσε να αντέξει ούτε ένας γερός άντρας, πόσο μάλλον μια αδύναμη κοπέλα 14 ως 20 χρόνων. Εκτός απ' αυτό, η αποπνιχτική ατμόσφαιρα που επικρατεί μέσα στα εργαστήρια και τα υπνοδωμάτια, το σκύψιμο την ώρα της δουλειάς που υποχρεώνει συχνά σε άσεμνη στάση, η δυσκολοχώνευτη τροφή, αλλά προπαντός η παρατεταμένη εργασία και η έλλειψη καθαρού αέρα, όλα τούτα ασκούν την πιο ολέθρια επίδραση στην υγεία των κοριτσιών. Πολύ σύντομα προκύπτουν υπερκόπωση, εξάντληση, αδυναμία, ανορεξία, πόνοι στους ώμους, στην πλάτη και στα νεφρά, και πάνω απ' όλα πονοκέφαλοι. Αργότερα εμφανίζονται, στρέβλωση της σπονδυλικής στήλης, κύρτωση των ώμων, αδυναμία, πρήξιμο, δακρύρροια και γενικά πονόματοι, μυωπία, βήχας, στενότητα του θώρακα και δύσπνοια, καθώς και ένα σωρό γυναικείες παθήσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, τα μάτια καταστρέφονται σε βαθμό που επέρχεται αθεράπευτη τύφλωση, πλήρης απώλεια της όρασης, κι όταν η όραση διατηρείται σε βαθμό, που να μπορεί η εργαζόμενη να συνεχίσει τη δουλειά της, η φυματίωση βάζει συνήθως τέρμα στη σύντομη και συφοριασμένη ζωή των κοριτσιών που ράβουν γυναικεία ρούχα. Ακόμα και στα κορίτσια που παρατούν έγκαιρα τη δουλειά αυτή η υγεία υποσκάπτεται σε τέτοιο βαθμό, που ποτέ πια δεν αναστηλώνεται πλήρως. Αρρωσταίνουν συχνά, ιδιαίτερα μετά το γάμο τους, και φέρνουν στη ζωή καχεκτικά παιδιά. Ολοι οι γιατροί, που ρωτήθηκαν σχετικά από την επιτροπή εξέτασης της παιδικής εργασίας, αποφάνθηκαν ομόφωνα ότι είναι δύσκολο και να φανταστεί κανείς έναν τρόπο ζωής που να καταστρέφει τόσο πολύ την υγεία και να οδηγεί τόσο γρήγορα στο θάνατο, όσο η ζωή που κάνουν οι μοδίστρες.

Με την ίδια σκληρότητα, αλλά πιο έμμεσα, εκμεταλλεύονται στο Λονδίνο τις ράφτρες γενικά. Η δουλειά των κοριτσιών που ράβουν κορσέδες είναι βαριά, εξαντλητική και βλαβερή για τα μάτια. Και τι μεροκάματο παίρνουν; Αυτό δεν το ξέρω, έμαθα όμως ότι ο επιχειρηματίας που εγγυάται την παραλαβή του υλικού και που δίνει δουλειά στις ράφτρες παίρνει 1,5 πένα (15 πρωσικά πφένιχ) για κάθε κομμάτι. Απ' αυτά κρατά για τον εαυτό του ένα ορισμένο ποσό, το λιγότερο μισή πένα, έτσι που η δύστυχη κοπέλα δεν παίρνει στο χέρι περισσότερο από μια πένα. Τα κορίτσια που φτιάχνουν γραβάτες είναι υποχρεωμένα να εργάζονται 16 ώρες για 4,5 σελίνια τη βδομάδα, δηλαδή, σε πρωσικά χρήματα, ενάμισι τάλιρο. Με το ποσό αυτό δεν μπορούν να αγοράσουν περισσότερα πράγματα απ' ό,τι με είκοσι ζιλμπγκρόσε στην πιο ακριβή πόλη της Γερμανίας. Χειρότερα απ' όλες ζουν όμως εκείνες που ράβουν πουκάμισα. Για ένα συνηθισμένο πουκάμισο παίρνουν μιάμιση πένα. Παλιότερα έπαιρναν 2-3 πένες, όμως από τότε που το άσυλο του εργάτη στο Σεντ-Πάνκρας, το οποίο λειτουργούσε με αστικοριζοσπαστική διεύθυνση, άρχισε να παίρνει παραγγελίες με μιάμιση πένα το κομμάτι, οι δύστυχες γυναίκες αναγκάστηκαν να δεχτούν μια τέτοια πληρωμή. Για τα λεπτά πουκάμισα με κέντημα, που το καθένα μπορεί να γίνει σε μια μέρα με 18ωρη εργασία, η αμοιβή είναι 6 πένες, δηλαδή 5 ζιλμπεργκρόσετ. Ετσι, σύμφωνα με τις μαρτυρίες πολλών εργατριών και επιχειρηματιών, η αμοιβή αυτών των ραφτρών φτάνει, όταν η εργασία είναι υπερεντατική και συνεχίζεται ως αργά τη νύχτα, τα 2,5 - 3 σελίνια τη βδομάδα. Το κορύφωμα όμως της επαίσχυντης αυτής βαρβαρότητας είναι ότι υποχρεώνουν τις ράφτρες να καταθέτουν σαν εγγύηση ένα μέρος της αξίας του υλικού που παραλαμβάνουν. Για την εξοικονόμηση του ποσού αυτού οι ράφτρες αναγκάζονται, όπως είναι και φυσικό κι όπως το γνωρίζουν πολύ καλά οι ιδιοκτήτες, να ενεχυριάζουν τμηματικά το υλικό αυτό κι ύστερα είτε να παίρνουν πίσω το ενέχυρο με μια ορισμένη ζημιά σε βάρος τους, είτε, σε περίπτωση που δεν είναι σε θέση να το κάνουν αυτό, να λογοδοτούν ενώπιον του ειρηνοδίκη, όπως συνέβη με μια ράφτρα το Νοέμβρη του 1843. Μια δυστυχισμένη κοπέλα, που βρέθηκε σε τέτοια κατάσταση και δεν ήξερε τι να κάνει, έπεσε τον Αύγουστο του 1844 στο κανάλι και πνίγηκε. Οι ράφτρες ζουν συνήθως φτωχικά σε μικρές σοφίτες. Στην κάθε μια παραχωρείται τόσος χώρος, όσος φτάνει για να τις χωρέσει και, το χειμώνα, μοναδικό μέσο θέρμανσης είναι συνήθως η φυσική θερμότητα των ανθρώπινων οργανισμών που ζουν μέσα σ' αυτό το χώρο. Μέσα σε τέτοιους χώρους ξεθεώνονται στη δουλειά, ράβοντας από τις 4-5 η ώρα το πρωί ως τα μεσάνυχτα κι έτσι σε λίγα χρόνια καταστρέφουν την υγεία τους ετοιμάζοντας μόνες τους τον πρόωρο τάφο τους, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να ικανοποιήσουν έστω και τις πιο ζωτικές τους ανάγκες*, τη στιγμή που κάτω στο δρόμο περνούν οι αστραφτερές άμαξες της μεγαλοαστικής τάξης, κι ίσως, κάπου εκεί κοντά, κάποιος τιποτένιος δανδής χάνει μέσα σ' ένα βράδυ στο χαρτοπαικτικό παιχνίδι φαραόν περισσότερα χρήματα απ' όσα μπορούν να κερδίσουν με τη δουλειά τους οι ράφτρες στο διάστημα ενός ολόκληρου χρόνου³.

1. Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς, Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 2, σελ. 389-390.

2. Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς, Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 2, σελ. 416-419

3. Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς, Απαντα, ρωσ. έκδ., τόμ. 2, σελ. 433-436

«Αν οι Γάλλοι επιμένουν λιγότερο από τους Γερμανούς στον περιορισμό της εργασίας των γυναικών, αυτό οφείλεται στο ότι συγκριτικά η εργοστασιακή δουλειά των γυναικών παίζει στη Γαλλία, ιδιαίτερα στο Παρίσι, δευτερεύοντα ρόλο. Ιση αμοιβή και για τα δύο φύλα, για ίση δουλειά, ωσότου καταργηθεί γενικά η μισθοδοσία, απαιτούν, απ' ό,τι ξέρω, όλοι οι σοσιαλιστές. Το ότι η εργαζόμενη γυναίκα έχει ανάγκη, λόγω των ειδικών φυσιολογικών λειτουργιών της, από ιδιαίτερη υποστήριξη στον αγώνα ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση, είναι για μένα ολοκάθαρο. Οι περισσότεροι από τους Αγγλους, που υποστηρίζουν το τυπικό δικαίωμα των γυναικών να υποβάλλονται από τους καπιταλιστές στην ίδια εκμετάλλευση με τους άντρες, ενδιαφέρονται στην ουσία, άμεσα είτε έμμεσα, για την καπιταλιστική εκμετάλλευση των εργαζομένων και των δύο φύλων. Ομολογώ ωστόσο ότι εμένα μ' ενδιαφέρει πιο πολύ η υγεία της επερχόμενης γενιάς απ' ό,τι η απόλυτη τυπική ισότητα των δύο φύλων κατά τα τελευταία χρόνια ύπαρξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η πραγματική ισοτιμία της γυναίκας και του άντρα μπορεί, κατά τη γνώμη μου, να επιτευχθεί μόνο όταν καταργηθεί η κεφαλαιοκρατική εκμετάλλευση των γυναικών και των αντρών, ενώ η διαχείριση του νοικοκυριού, που σήμερα αποτελεί ατομική απασχόληση, θα μετατραπεί σε τομέα της κοινωνικής παραγωγής».

(Ενγκελς προς την Γκερτρούντε Γκιλιόμ - Σακ στις 5 περίπου του Ιούλη 1885).

(Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, Απαντα, τόμ. 36, σελ. 292 - 294).

«Η σημερινή καπιταλιστική κοινωνία κλείνει στα σπλάχνα της πολλές τέτοιες περιπτώσεις φτώχειας και καταπίεσης, που δε χτυπούν αμέσως στο μάτι. Οι κατακομματιασμένες οικογένειες των μικροαστών, των επαγγελματιών, των εργατών, των υπαλλήλων, των μικρο-υπαλλήλων υποφέρουν αφάνταστα, δύσκολα τα βγάζουν πέρα και στην καλύτερη εποχή. Εκατομμύρια και εκατομμύρια γυναίκες τέτοιων οικογενειών ζουν (ή μάλλον βασανίζονται) μια ζωή "σκλάβων του σπιτιού", που προσπαθούν να ταΐσουν και να ντύσουν την οικογένεια με πενταροδεκάρες, με απεγνωσμένες καθημερινές προσπάθειες και "οικονομίες" σε όλα, εκτός από την ατομική τους εργασία.

Από τις γυναίκες αυτές το κεφάλαιο παίρνει προθυμότατα τις εργάτριες που δουλεύουν στο σπίτι, που είναι έτοιμες να δουλέψουν με μια φοβερά μικρή αμοιβή, για να "βγάλουν συμπληρωματικά" για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους ένα κομμάτι ψωμί. Από αυτές ακριβώς τις γυναίκες οι καπιταλιστές όλων των χωρών παίρνουν (όπως οι δουλοκτήτες της αρχαιότητας και οι φεουδάρχες του μεσαίωνα) όσες μετρέσες θέλουν με την πιο "προσιτή" τιμή. Και καμιά "ηθική αγανάκτηση" (υποκριτική στις 99 από τις εκατό περιπτώσεις) για την πορνεία δε θα μπορέσει να κάνει τίποτε ενάντια σ' αυτό το εμπόριο της γυναικείας σάρκας: Εφόσον υπάρχει η μισθωτή σκλαβιά, θα υπάρχει αναπόφευκτα και η πορνεία. Ολες οι καταπιεζόμενες κι εκμεταλλευόμενες τάξεις στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών ήταν πάντα αναγκασμένες (σ' αυτό βρίσκεται και η εκμετάλλευσή τους) να δίνουν στους καταπιεστές, πρώτα, την απλήρωτη εργασία τους και, δεύτερο, τις γυναίκες τους για μετρέσες των "κυρίων".

Η δουλεία, η δουλοπαροικία και ο καπιταλισμός δε διαφέρουν από την άποψη αυτή. Αλλάζει μόνο η μορφή της εκμετάλλευσης, η εκμετάλλευση παραμένει.

Στο Παρίσι, στην "πρωτεύουσα του κόσμου", στο κέντρο του πολιτισμού, άνοιξε τις μέρες αυτές έκθεση έργων "των εκμεταλλευομένων εργατριών που δουλεύουν στο σπίτι".

Στο κάθε αντικείμενο της έκθεσης βλέπουμε μια μικρή ετικέτα που δείχνει πόσο παίρνει για την κατασκευή του η εργάτρια που δουλεύει στο σπίτι και πόσα μπορεί να κερδίσει με τη δουλειά αυτή τη μέρα και την ώρα.

Και τι βγαίνει: Πάνω από 1 1/4 του φράγκου, δηλαδή 50 καπίκια, σε κανένα εμπόρευμα δεν μπορείνα βγάλει η εργάτρια που δουλεύει στο σπίτι. Ενώ η τεράστια μάζα των εργασιών αποδίδει ένα μεροκάματο αφάνταστα πιο χαμηλό. Να, λόγου χάρη, τα αμπαζούρ. Πληρωμή 4 καπίκια η ντουζίνα. Είτε οι χαρτοσακούλες, 15 καπίκια η χιλιάδα, οι αποδοχές είναι έξι καπίκια την ώρα. Να, τα μικρά παιχνίδια με κορδέλες κλπ., 2 1/2 καπίκια την ώρα. Να, οι δουλειές για την κατασκευή λουλουδιών, δυο-τρία καπίκια την ώρα. Να, τα αντρικά και γυναικεία εσώρουχα από δυο με έξι καπίκια την ώρα. Και αυτό συνεχίζεται δίχως τέλος.

Θα έπρεπε και τα δικά μας εργατικά σωματεία και συνδικάτα να οργανώσουν μια τέτοια "έκθεση". Δεν πρόκειται μια τέτοια έκθεση να δώσει κολοσσιαία κέρδη, που δίνουν οι εκθέσεις της αστικής τάξης. Η έκθεση της προλεταριακής γυναικείας φτώχειας κι εξαθλίωσης θα έχει ένα άλλο όφελος: Θα βοηθήσει τους μισθωτούς εργάτες και τις σκλάβες να νιώσουν τη θέση τους, να ρίξουν μια ματιά στη "ζωή" τους, να σκεφτούν τις συνθήκες της απαλλαγής από τούτο τον αιώνιο ζυγό της φτώχειας, της εξαθλίωσης, της πορνείας και όλων των ταπεινώσεων των φτωχών».

(Β. Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 23, σελ. 138 - 139)