Πήλινο κύπελλο. Περού, 300 - 400 μ.χ.

Επειδή ελάχιστες είναι οι γραπτές πηγές που σώζονται, τα πορίσματα των αρχαιολογικών ερευνών παρέχουν πολύτιμα δεδομένα για τη συγκρότηση της εικόνας για τη ζωή των προκολομβιανών ομάδων και για τον εξαιρετικό, πλην όμως ακόμη άγνωστο, πολιτισμό τους. Η Συλλογή Προκολομβιανής Τέχνης ρίχνει φως σε πολλές από τις όψεις της ζωής των ανθρώπων της προκολομβιανής Αμερικής: στην τεχνολογία, στις τελετές, στα υλικά, στα ενδύματα, στις τελετουργίες, στην ιδεολογία.

Μείζον στοιχείο της ζωής αποτελούσε η θρησκεία που ήταν ανιμιστική, αφού θεοποιούσε φυσικές δυνάμεις, ιερούς τόπους και αντικείμενα. Πολλές από αυτές τις δυνάμεις ήταν αντιθετικές, ωστόσο μεταξύ τους συμπληρωματικές, εφόσον η θρησκεία διεπόταν από την έννοια του δυισμού. Οι λατρευτικές πρακτικές στην Κεντρική και τη Νότια Αμερική εμφανίζουν κοινά στοιχεία, παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις τους, και υποδεικνύουν τη συμβολική και θρησκευτική αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο αυτών περιοχών.

Τριποδικό αγγείο. Κόστα Ρίκα, 1000 - 1500 μ.χ.

Η ισπανική κατάκτηση, το 16ο αιώνα, σήμανε το τέλος της κυριαρχίας των ιθαγενών σε όλη την απέραντη επικράτεια και προκάλεσε καταστρεπτικά αποτελέσματα στους αυτόχθονες πολιτισμούς. Οι Ισπανοί άρχισαν να εκμεταλλεύονται κυρίως τα ορυχεία χρυσού, χρησιμοποιώντας ιθαγενείς εργάτες και κατόπιν μαύρους σκλάβους από την Αφρική. Αργότερα εγκατέστησαν χυτήρια στις κυριότερες πόλεις του Νέου Κόσμου, όπου έλιωναν χρυσά αντικείμενα και ακατέργαστο χρυσό και έφτιαχναν χρυσές ράβδους, τις οποίες έστελναν στην Αυστραλία. Σε πλάκες χρυσού κατέληξαν ακόμα και τα έργα τέχνης των ιθαγενών, σε πολύτιμο χρυσό, που είχαν σταλεί στον Κάρολο τον Ε' και τα οποία τόσο πολύ θαύμασε ο μεγάλος καλλιτέχνης Α. Ντίρερ. Ο «εκπολιτισμός των βαρβάρων» από τους Ισπανούς, κράτησε τέσσερις αιώνες, σ' όλη δηλαδή τη διάρκεια της ισπανικής επικράτησης στη Λατινική Αμερική. Παρ' όλα αυτά, οι πολυάριθμες και ποικιλόμορφες καλλιτεχνικές δημιουργίες των ιθαγενών, παρά τη βίαιη και συστηματική εξαγωγή τους την εποχή της κατάκτησης και της αποίκησης, συνεχίστηκαν. Για αρκετούς αιώνες ακόμη εμφανίζονται σποραδικά, σημαντικά δείγματα της δουλειάς τους.

Οπως σημειώνεται στο δίγλωσσο καλαίσθητο επιστημονικό κατάλογο (ελληνικά και αγγλικά), που συνοδεύει την έκθεση, η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων από τους αποικιοκράτες Ισπανούς «πραγματοποιήθηκε μέσω της επιβολής καινούριων, μάλλον άκαμπτων ιδεολογιών και θρησκευτικών αντιλήψεων... Η καταναγκαστική επιβολή της νέας θρησκείας απαιτούσε την εξάλειψη των τοπικών τελετών και γνώσεων. Χιλιάδες εικονογραφημένα χειρόγραφα ρίχτηκαν στην πυρά από τους Ισπανούς, ενώ χρυσά και ασημένια αντικείμενα μείζονος συμβολικής αξίας από τις Ανδεις μετατράπηκαν σε ράβδους χρυσού ή αργύρου».

Τα εκθέματα είναι χωρισμένα σε τέσσερις ενότητες. Η κάθε ενότητα πλαισιώνεται από εισαγωγικά κείμενα και χάρτες όπου ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει την άγνωστη, για τα ελληνικά δεδομένα, τέχνη των προκολομβιανών χωρών, μέσα από αντικείμενα της καθημερινής και θρησκευτικής ζωής των πολιτισμών των Ανδεων. Φιγούρες με συμβολικό νόημα, που μπορεί να παριστάνουν μυθολογικές υπάρξεις, θεϊκές ή φυσικές δυνάμεις, τέρατα της φαντασίας και των ονείρων. Καλλιτεχνήματα, στα οποία η τεχνοτροπία των δημιουργών μετουσιώνεται από την τέχνη και την τεχνική τους, την ευρηματικότητα και το μεράκι.

Πρωταρχική πηγή για την αναγνώριση χαρακτηριστικών στοιχείων της προκολομβιανής ζωής, όπως εμφανίζεται ανάγλυφα με τα αντικείμενα της Συλλογής Γόντικα, αποτελούν τα επαναλαμβανόμενα εικονογραφικά θέματα. Παρατηρούμε ότι οι κεφαλές - τρόπαια και οι ιερείς (ή/και σαμάνοι) κυριαρχούν στα αγγεία Nasca, ενώ στοιχεία από την ντόπια χλωρίδα και πανίδα διακοσμούν τα σφονδύλια (έμοιαζαν με χάντρες και τοποθετούνταν σε ένα ξύλινο αδράχτι) από τον Ισημερινό. Πράγματι, οι πολιτισμικές αξίες της καθημερινής και της τελετουργικής ζωής είχαν τον αντίκτυπό τους και στην τέχνη. Τα αγγεία των Moche απεικονίζουν κατά προτίμηση σκηνές μάχης, αιχμαλώτους, ζώα και φυτικά θέματα, στα οποία οι κεραμείς απέδιδαν ανθρώπινα και θεϊκά χαρακτηριστικά. Πολλά ζώα, όπως λόγου χάρη ο ιαγουάρος, το πούμα, ο αετός και η κουκουβάγια, κυριαρχούνταν από ανθρώπινα πνεύματα και δυνάμεις. Εξαιρετική είναι η απεικόνιση θεοτήτων, όπως το «Ανθρωπόμορφο Μυθικό Ον» της τέχνης των Nasca. Η συλλογή ολοκληρώνεται με έργα της περιόδου της Αποικιοκρατίας, όπως η διπλή πρόχους, στην οποία διακρίνουμε συνδυασμό των προκολομβιανών τεχνικών με άλλες που εισήχθησαν από τους αποικιοκράτες (εφυάλωση).