«Τόποι πολιτικής εξορίας και ιστορικής μνήμης: Αϊ - Στράτης», τιτλοφορείται το ντοκιμαντέρ (52 λεπτών), που γύρισε ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Λεωνίδας Βαρδαρός. Το ντοκιμαντέρ αυτό, που αποτελεί το τρίτο της ομότιτλης σειράς ντοκιμαντέρ του Λ. Βαρδαρού (το πρώτο ντοκιμαντέρ αφορούσε στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος και στα κολαστήρια της Μακρονήσου και της Ικαρίας, το δεύτερο στη Γυάρο), θα προβληθεί για πρώτη φορά σήμερα, στις 8 μ.μ., από την ΕΤ-1.

Ο Αϊ - Στράτης έγινε γνωστός στην ελληνική κοινωνία ως συνώνυμο της εξορίας. Ενα νησί «ριγμένο στο πέλαγο», δεκάδες μίλια από τις πλησιέστερες κατοικημένες περιοχές, που θεωρήθηκε σαν ιδανικός τόπος απομόνωσης των πολιτικά «επικίνδυνων» για την αστική τάξη και τις εξουσίες της Ελλήνων, κομμουνιστών και άλλων δημοκρατικών αγωνιστών της ΕΑΜικής Αντίστασης. Η ιστορία του νησιού ως τόπου εξορίας ξεκινά, μάλλον, το 1926. Ληστές και άλλοι αποδιοπομπαίοι, αλλά και αριστεροί εξορίστηκαν εκεί στη δεκαετία του 1920. Από το 1929, με βάση το ιδιώνυμο του Βενιζέλου, εξορίζονται στο αιγαιοπελαγίτικο νησί εκατοντάδες κομμουνιστές συνδικαλιστές, εργάτες και διανοούμενοι. Ανάμεσα στους πρώτους αυτούς εξόριστους ο Κώστας Βάρναλης και ο Δημήτρης Γληνός. Αυτή είναι και η πρώτη περίοδος χρησιμοποίησης του Αϊ - Στράτη ως τόπου πολιτικής εξορίας.

Η δικτατορία του Μεταξά στέλνει κι άλλους κομμουνιστές εκεί. Αμέσως μετά την εισβολή του ναζιστικού στρατού στην Ελλάδα (Απρίλης 1941) η φρουρά της χωροφυλακής παραδίδει στους Γερμανούς τους εξόριστους στον Αϊ - Στράτη. Λίγους μήνες μετά, το χειμώνα, πέθαναν στον Αϊ - Στράτη 39 εξόριστοι από την πείνα, επειδή αρνούνταν να υπογράψουν δήλωση μετανοίας. Οι Γερμανοί κατακτητές πήραν εξορίστους από τον Αϊ - Στράτη, τους μετέφεραν στη Θεσσαλονίκη και τους εκτέλεσαν στο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς». Επρόκειτο για εξορίστους, οι οποίοι κατάγονταν από τη Μακεδονία και από τους οποίους ζήτησαν να δηλώσουν πως είναι Βούλγαροι υπήκοοι, δήλωση που αρνήθηκαν να κάνουν. Το 1943 έγινε μια απόδραση εξορίστων και έτσι έκλεισε η δεύτερη περίοδος της εξορίας.

Η τρίτη περίοδος λειτουργίας του νησιού ως εξορίας αρχίζει το 1950 και διαρκεί μέχρι το 1962. Χιλιάδες είναι, πλέον, οι κομμουνιστές και κομμουνίστριες που εκτοπίζονται εκεί, μεταφερμένοι οι περισσότεροι από τη Μακρόνησο. Ο Γιάννης Ρίτσος, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Τζαβαλάς Καρούσος, ο Γιάννης Πασαλίδης, ο Κώστας Γαβριηλίδης, ο Στέφανος Σαράφης, ο Ηλίας Ηλιού, ο Τίτος Πατρίκιος, ο Χρήστος Δαγκλής, ο Γιώργος Φαρσακίδης, είναι μερικοί από τους ουκ ολίγους επώνυμους αγωνιστές πολιτικούς, διανοούμενους και καλλιτέχνες, οι οποίοι εξορίστηκαν στο νησί.

Οι εποχές που λειτούργησε ο Αϊ - Στράτης ως τόπος εξορίας είναι από τις πιο δύσκολες για την Ελλάδα. Και η ιστορία των εξόριστων, το πώς κατάφεραν να επιβιώσουν, να αντισταθούν, να μεταβάλουν την εξορία σε τόπο μόρφωσης, πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας, υπερασπιζόμενοι και με τον πολιτισμό τις ιδέες, τα ιδανικά, το δίκιο του απελευθερωτικού αγώνα τους, είναι σπουδαίο κεφάλαιο της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας.

Η γνώση και η μνήμη είναι όχι μόνο ιερό χρέος, αλλά και καθήκον απέναντι στην Ιστορία, στην αλήθεια της και την ανάγκη καταγραφής και τεκμηρίωσής της. Οπως κάθε λαός, έτσι και ο ελληνικός λαός, ιδιαίτερα οι σημερινοί και αυριανοί νέοι, μόνο με τη γνώση και τη μνήμη μπορούν να αποκτούν συνείδηση του ιστορικού τους παρελθόντος, της ιστορικής τους συνέχειας και επίγνωση των ιστορικών καθηκόντων τους στο παρόν και στο μέλλον. Οχι μόνο μπορεί αλλά και επιβάλλεται να αποκτούν αυτή τη συνείδηση, ακόμα και όταν, όπως λέει ο ποιητής, «η μνήμη όπου την αγγίζεις πονεί». Οι τόποι της εξορίας «πονούν», γι' αυτό είναι μια λίγο - πολύ απωθημένη από το εθνικό υποσυνείδητο υπόθεση. Πράγμα που πολύ βολεύει τη σημερινή, επίσης ξενοκίνητη, ελληνική άρχουσα τάξη, ώστε να πετύχει το στόχο της: Να εξαλείψει την ιστορική μνήμη, την αλήθεια των εγκλημάτων κατά των αγωνιστών του λαού. Επομένως η καταγραφή, η διάσωση και η προβολή της αλήθειας και γι' αυτόν τον τόπο εξορίας, μέσω ενός ντοκιμαντέρ, μπορεί να «φωτίσει» πολλές, σημαντικές, αποδεικτικές όψεις της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας στην Ελλάδα κατά τον 20ό αιώνα.

Βασικοί συντελεστές του ιστορικού αυτού ντοκιμαντέρ είναι οι εξής: Σενάριο - σκηνοθεσία: Λεωνίδας Βαρδαρός. Κείμενα: Θανάσης Σκαμνάκης. Επιμέλεια μουσικής: Ορέστης Χατζηνάκης. Διευθυντής παραγωγής: Γεράσιμος Μουλάς. Διευθυντής φωτογραφίας: Ξενοφών Βαρδαρός. Μοντέρ: Κωνσταντίνος Τσιχριτζής. Συμμετέχουν ως αφηγητές οι ηθοποιοί Βασίλης Κολοβός και Γιώργος Σώχος.

Στο ντοκιμαντέρ μνήμες και εμπειρίες τους από τον Αϊ - Στράτη αφηγούνται αρκετοί επιζώντες εξόριστοι. Ανάμεσά τους η ηθοποιός Αλέκα Παΐζη, ο χαράκτης και σκηνογράφος θεατρικών παραστάσεων των εξορίστων στον Αϊ - Στράτη, Γιώργος Φαρσακίδης, και ο Νίκος Ιωαννίδης (ήταν μεταξύ των τελευταίων που απελευθερώθηκαν από τον Αϊ - Στράτη), ο οποίος όχι μόνο αφηγείται μνήμες του, αλλά τραγουδά και το τραγούδι των εξορίστων για τον Αϊ - Στράτη.