Κυριακή 30 Μάρτη 2008
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Σελίδα 3
ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ: "7 ΜΕΡΕΣ ΜΑΖΙ"
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Ντοκιμαντέρ: Μπορεί να είναι «εργαστήρι» ιδεών

«Παράδεισος- τρία ταξίδια στ ον κόσμο μας»
«Παράδεισος- τρία ταξίδια στ ον κόσμο μας»
Το ντοκιμαντέρ, ειδικά το κινηματογραφικό, είναι ένας έμμεσος τρόπος για να εκφραστούν πολιτικές ιδέες, να διαφανεί ένας δρόμος για την επίλυση σημαντικών και ζωτικών προβλημάτων του ανθρώπου. Με αφορμή το 10ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (10 - 16/3), θα αναφερθούμε σε ντοκιμαντέρ που προβλήθηκαν σ' αυτό και είχαν τις ρίζες τους στο πεδίο της πολιτικής. Πριν, όμως, θα κάνουμε μια θεωρητική προσέγγιση σε δύο βασικά θέματα που αφορούν στο ντοκιμαντέρ: Στον κινηματογραφικό του χαρακτήρα και στη δραματουργία.

Ουσιαστικά, αυτή η θεωρητική προσέγγιση έχει και ένα άμεσα πραχτικό στοιχείο. Δεν είναι μόνο μια ανάλυση της δομής του ντοκιμαντέρ, αλλά και μια θεώρηση του πώς ο θεατής προσλαμβάνει αυτά τα στοιχεία για να κάνει, ενδεχομένως, τις δικές του αναγωγές.

Μπορεί να ξεχωρίσει κανείς ένα κινηματογραφικό από ένα τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ από την εμφανή, πολλές φορές, δομή του. Το τηλεοπτικό μοιάζει με ρεπορτάζ, πιο επεξεργασμένο και εμπλουτισμένο με στοιχεία που του προσδίδουν ένα δραματουργικό στοιχείο. Το κινηματογραφικό έχει τη δομή ταινίας. Εχει σενάριο, το οποίο βασίζεται σε κάποια έρευνα, ακολουθεί την αισθητική των κινηματογραφικών σχολών (π.χ. κινηματογράφος - αλήθεια, direct cinema κ.λπ.), πλάθει μια ιστορία που αφορά σε ένα πραγματικό γεγονός και, σε μεγάλο βαθμό, δεν προδίδει την αλήθεια του γεγονότος. Σε όλες τις περιπτώσεις, η απόδοση της πραγματικότητας σε ένα κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ περνά μέσα από το ιδεολογικό φίλτρο του σκηνοθέτη.

«Etel Adnan - Εξόριστες λέξεις»
«Etel Adnan - Εξόριστες λέξεις»
Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ταινίες, στις οποίες η δραματουργία κατέχει ένα μεγάλο μέρος της δομής, ο ηθοποιός αποδίδει με συγκεκριμένο τρόπο την πραγματικότητα, με τις οδηγίες του σκηνοθέτη. «Εγώ ένας μαύρος» του Ζαν Ρους, «Ο Νανούκ του Βορρά» του Ρόμπερτ Φλάερτι, οι ταινίες - ντοκιμαντέρ του Γιόρις Ιβενς, το «Μπλουζ με σφιγμένα δόντια» του Ροβήρου Μανθούλη, είναι παραδείγματα που εντάσσονται σε μια πλειάδα ταινιών που ακολουθούν αυτή τη λογική. Φτάνουμε εντάσσουμε αυτό το ντοκιμαντέρ στον κινηματογράφο και δεν μπορούμε να το ξεχωρίσουμε από τα άλλα κινηματογραφικά είδη.

Η τοποθέτηση του καλλιτεχνικού διευθυντή του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, ο οποίος εξαιρεί τη δραματουργία από το ντοκιμαντέρ, συγκρούεται με τη θεωρία του κινηματογράφου, όπως αυτή διαμορφώθηκε από το 1960 μέχρι σήμερα. Κάποιες ταινίες που έχουν προβληθεί στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα. Σε αυτές θα αναφερθούμε.

Πολιτικές προεκτάσεις

Ας πάρουμε για παράδειγμα, την ταινία των Μπέργκστεϊν Μπγιέργκουλφσον - Αρι Αλεξάντερ Μάγκνουσον «Στην άκρη του κόσμου». Αυτή η ισλανδική παραγωγή μιλά για τη βία που ασκούσαν σε κάποια παιδιά, όταν ζούσαν στο αναμορφωτήριο, πάντα μέσα στο πλαίσιο της αναμόρφωσης και της ένταξής τους στην κοινωνία, ως υγιή «σώματά» της. Η χρονική απόσταση, 30 και πλέον χρόνων, η αναπαράσταση αυτής της βίας με κινηματογραφημένες σκηνές, όπως και η συμπεριφορά των πρωταγωνιστών σήμερα, ειδικά στην επίσκεψη στο αναμορφωτήριο, δομούν τη μυθοπλασία. Και το ντοκιμαντέρ γίνεται κινηματογράφος. Δίπλα στη μυθοπλασία υπάρχει το πολιτικό μήνυμα, που εύκολα κανείς μπορεί να το αποκωδικοποιήσει.

Στην αγγλική ταινία «Πόλη των γερανών» της Ιβα Ουέμπερ, έχουμε ένα άλλο «τοπίο». Εχουμε μια πόλη, πιθανόν το Λονδίνο. Είναι μια μεγαλούπολη. Οι γερανοί, που όλο και κάτι φτιάχνουν στην πόλη, κινούνται δεξιά και αριστερά, πάνω και κάτω, έτοιμοι να συγκρουστούν με τα κτίρια και τα αεροπλάνα - αυτό δε συμβαίνει ποτέ. Οι κινήσεις τους θυμίζουν χορό. Οι αρμονικές κινήσεις έρχονται σε (ιδεολογική) αντίθεση με την άκαμπτη και απρόσωπη πόλη. Η ταινία μας καλεί να αλλάξουμε την πόλη. Και εδώ η μυθοπλασία δομείται με λεπτές γραμμές, αφήνοντας να φανεί το αμείλικτο πολιτικό μήνυμα που ζητά απάντηση.

Αντίστροφη κίνηση έχουμε στη «Γενιά 68», στη γαλλική παραγωγή του Σάιμον Μπρουκ. Εδώ η αναφορά στο Μάη του '68 είναι καθαρά πολιτική. Η μυθοπλασία έρχεται όταν προσπαθεί ο σκηνοθέτης να παντρέψει τις πολιτικές διεργασίες της εξέγερσης με την τέχνη. Αποδίδει έτσι το πραγματικό πρόσωπο αυτής της εξέγερσης που άσκησε διεθνή επίδραση. Η ταινία πλάθει ένα μύθο που προχωρά την υπάρχουσα πολιτική αναφορά. Ο Μάης του '68 δεν είχε να κάνει μόνο με τη σεξουαλικότητα, αλλά και με την αμφισβήτηση της δομής και το απάνθρωπο πρόσωπο της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Οταν η Τέχνη γίνεται πολιτική

Το έχουμε δει αρκετές φορές. Η τέχνη προλέγει αυτό που θα συμβεί, προλειαίνει το έδαφος για τις κοινωνικές εξελίξεις. Τώρα η Ετέλ Αντναν, ποιήτρια από το Λίβανο, με ελληνικές ρίζες, κρίνει την εποχή της. Η Βουβούλα Σκούρα, με την ταινία «Etel Adnan - Εξόριστες λέξεις», «μεταφράζει» το ποίημα σε οπτική γλώσσα. Η εικόνα συγκρούεται με τις λέξεις και μέσα από αυτή τη σύγκρουση λέξεις και εικόνες γίνονται ένα για να αμφισβητήσουν αυτή την κοινωνία, το αν υπηρετεί τον άνθρωπο. Εδώ η δραματουργία θεμελιώνεται με τη διαδράση αυτών των τεχνών. Η πραγματικότητα παραποιείται για να αμφισβητηθεί, αφού, αρχικά τη δείχνει όπως είναι. Η ταινία αυτή, κινούμενη μεταξύ φορμαλισμού και ποιητικού ρεαλισμού, θεμελιώνει τη δική της αισθητική και αποτελεί κινηματογράφο, καθαρά και ξάστερα.

Με τον ίδιο τρόπο, η ταινία του Δημήτρη Βερνίκου «Ο καθρέφτης και το μαχαίρι» κριτικάρει τα τελευταία τριάντα χρόνια της ελληνικής κοινωνίας, μέσα από το παράδειγμα του Μάνου Χατζιδάκι. Η ταινία δε φοβάται να βάλει το χέρι της στις πληγές, για να βγάλει το φθαρτό στοιχείο και να δούμε μια ρομαντική όψη της Ελλάδας, που θέτει το ερώτημα αν είναι αυτός ο κόσμος που επιθυμούμε. Αν όχι, τότε τι περιμένουμε; Θα αντιδράσουμε; Σε αυτή την περίπτωση έχουμε μπροστά μας την απειλή της καταστροφής αυτού του κόσμου που έχουμε φτιάξει, ξαναγυρνώντας στο πολιτικό μήνυμα.

Συνδυαστικά κείμενα

Με την ταινία «Η χαμένη αποικία» («Lost») της Αστριντ Μπίσινκ, βλέπουμε τη μεταμόρφωση του προσώπου που έχει ζήσει μια κατάσταση, σε ηθοποιό. Η σκηνοθέτιδα αφήνει τους χαρακτήρες της να δράσουν και να μας μιλήσουν για το έλλειμμα πολιτικής στον παγκόσμιο τομέα της Υγείας. Το μοναδικό στον κόσμο Ινστιτούτο πειραμάτων για το σχεδιασμό φαρμάκων κινδυνεύει να κλείσει. Αλλά και η «Υπαρξη» του Μαρτσίν Κοσάλκα μιλά για την προσωπική στάση ενός διανοούμενου, που δωρίζει το σώμα του στην επιστήμη. Το ότι ένας ηθοποιός ενσαρκώνει το εν λόγω πρόσωπο, δε μειώνει καθόλου τη δύναμη του ντοκουμέντου, αντίθετα την αυξάνει. Αν συνδυάσουμε τα δύο φιλμικά κείμενα, τότε δεν έχουμε κριτική, αλλά μια γροθιά κατά του συστήματος που αποφασίζει για τα θέματα Υγείας, παγκοσμίως.

Τέλος, στην πολύ καλή ταινία «Παράδεισος - τρία ταξίδια στον κόσμο μας», φινλανδική παραγωγή της Ελίνας Χίρβονεν, με θέμα τους λαθρομετανάστες, η εικόνα λειτουργεί σαν αναφορά της (σκληρής) πραγματικότητας. Η φωνή του πατέρα (δεν τον βλέπουμε) ανήκει στο ιδεατό. Η ταινία θεμελιώνει την ιδεολογική απόσταση μεταξύ των δύο ανθρώπων. Ο πατέρας δεν επιθυμούσε να έχει το παιδί του τέτοια τύχη. Οι αντιστάσεις του δεν εναρμονίζονται με την αρχέγονη φωνή των μύθων που ερευνούν οι ανθρωπολόγοι. Πολλά τα ερωτήματα αυτής της ταινίας και όλα επικεντρώνονται στο γιατί υπάρχει κοινωνική αδικία.

Το κινηματογραφικό ντοκιμαντέρ θέτει, λοιπόν, πιο αποτελεσματικά το πολιτικό μήνυμα όταν η μυθοπλασία και η δραματουργία συνυπάρχουν, με σωστή αναλογία, στην αφήγησή του. Αξίζει να δώσουμε περισσότερη προσοχή σε τέτοιες ταινίες, να μην τις προσπερνούμε όταν προβάλλονται στις αίθουσες ή στην τηλεόραση. Εχουμε πολλά να κερδίσουμε από τη θέασή τους. (Περισσότερα για το Φεστιβάλ και το ντοκιμαντέρ μπορείτε να διαβάσετε στο www.cinemainfo.gr). Τουλάχιστον, καταρρίπτουν τον ύποπτο πόλεμο που έχει ξεκινήσει εναντίον του δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ, «πόλεμο» που οδηγεί κατευθείαν στο τηλεοπτικό και στο εύπεπτο προϊόν. Τελικά, στην ιδεολογική αδράνεια, στη νάρκωση των πολιτικών αντανακλαστικών και της ιδεολογικής άμυνας του ανθρώπου.


Γιάννης ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ


Κορυφή σελίδας
Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ