Η μελέτη της μακρόχρονης διαδικασίας οπορτουνιστικής διάβρωσης των επαναστατικών δυνάμεων τον προηγούμενο αιώνα απαιτεί να ερευνήσουμε ξανά τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που οδήγησαν σε αυτόν τον ολισθηρό δρόμο.

Στα προεπαναστατικά χρόνια της θεωρητικής και πολιτικής προετοιμασίας του κόμματος των μπολσεβίκων, ο Λένιν ανέδειξε το ζήτημα της «εργατικής αριστοκρατίας», στο πλαίσιο της μελέτης της ισχυρής κοινωνικής βάσης του οπορτουνισμού μέσα στο εργατικό κίνημα. Ανέπτυξε παραπέρα σημαντικές επισημάνσεις των Μαρξ - Ενγκελς για το συγκεκριμένο ζήτημα. Η έγκαιρη ανάδειξη του ρόλου της «εργατικής αριστοκρατίας» ήταν μια σημαντική συμβολή στον αγώνα για τη χειραφέτηση του επαναστατικού ρεύματος του εργατικού κινήματος από τη χρεοκοπημένη ηγεσία της Β' Διεθνούς, που συγκάλυψε εκείνη την εποχή τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του Α' Παγκόσμιου Πολέμου.

Ωστόσο στις επόμενες δεκαετίες δεν υπήρξε συστηματική μαρξιστική έρευνα αυτού του κοινωνικού φαινομένου και των συνεπειών του. Το γεγονός αυτό συνδέεται και με την πορεία σταδιακής μετεξέλιξης των στρατηγικών επιλογών τμημάτων του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος σε σχέση με τις κοινωνικές συμμαχίες και τους δρόμους πάλης για την κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη.

Στις σημερινές συνθήκες κρίσης του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος επιβάλλεται να επιστρέψουμε στη μελέτη αυτού του ζητήματος, που είναι σημαντικό για τη χάραξη μιας νικηφόρας στρατηγικής.

Το παρόν άρθρο επιδιώκει να επαναφέρει το θέμα ως βασικό στοιχείο του προβληματισμού μας και να λειτουργήσει ως έναυσμα για παραπέρα έρευνα.

Ο Λένιν χαρακτηρίζει τον ιμπεριαλισμό σαν καπιταλισμό που σαπίζει και πεθαίνει, σαν ιστορική εποχή που είναι αναπόφευκτη η όξυνση στο έπακρο της βασικής αντίθεσης της καπιταλιστικής κοινωνίας, η αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και στην ατομική μορφή ιδιοποίησής της. Εξηγεί πώς η κυριαρχία των μονοπωλίων, των ισχυρών μετοχικών εταιρειών, αναδεικνύει όλο και περισσότερο τον παρασιτικό χαρακτήρα του καπιταλισμού.

Τα μονοπώλια εκφράζουν κεφαλαιακή συσσώρευση μετοχικών επιχειρήσεων που συγκεντρώνουν σημαντικά μερίδια της καπιταλιστικής αγοράς. Στη μετοχική εταιρεία εμφανίζεται η συλλογική ιδιοκτησία των μετοχών και ο διαχωρισμός των λειτουργιών της διεύθυνσης της καπιταλιστικής επιχείρησης από την ιδιοκτησία των μετόχων κεφαλαιοκρατών. Ετσι οι μέτοχοι δε συμμετέχουν πλέον άμεσα στην παραγωγική διαδικασία.

Ο Μαρξ αναφέρεται, καθώς μελετά τη συγκεκριμένη εξέλιξη, σε μια «νέα οικονομική αριστοκρατία», σε «παράσιτα νέου είδους» που ασχολούνται με την έκδοση και το εμπόριο μετοχών.¹ Ομως αυτός ο παρασιτικός χαρακτήρας δεν αφορά μόνο την αστική τάξη, αλλά το σύνολο της κοινωνίας στην εποχή του ιμπεριαλισμού.

Δίπλα στους μετόχους - παράσιτα αναδεικνύεται ένα στρώμα αστοποιημένων εργατών, η «εργατική αριστοκρατία». Ο Λένιν το προσδιορίζει ως το στρώμα «που είναι πέρα για πέρα μικροαστικό ως προς τον τρόπο ζωής του, το μέγεθος των απολαβών του και την όλη κοσμοθεωρία του, το κύριο στήριγμα της Β' Διεθνούς και στις μέρες μας το κύριο κοινωνικό στήριγμα της αστικής τάξης».²

Αναφέρεται στη δυνατότητα η οποία εμφανίζεται στην εποχή του μόνο στους καπιταλιστές λίγων πολύ ισχυρών ιμπεριαλιστικών κρατών, να εξαγοράζουν τους εργάτες χάρη στα γιγαντιαία υπερκέρδη που διασφαλίζουν από την εξαγωγή κεφαλαίου και γενικότερα τη δράση μεγάλων μονοπωλιακών ομίλων. Χαρακτηρίζει αυτούς τους εργάτες σαν «πράκτορες της αστικής τάξης μέσα στο εργατικό κίνημα», αληθινούς εντολοδόχους των καπιταλιστών, αγωγούς του ρεφορμισμού και του σοβινισμού. Εστιάζει δηλαδή τόσο στην ταξική θέση, όσο και στην ταξική συνείδηση αυτού του στρώματος και τονίζει ότι αν δεν κατανοηθούν οι οικονομικές ρίζες του φαινόμενου και η πολιτική σημασία του «δεν μπορεί να γίνει ούτε βήμα στον τομέα της λύσης των πρακτικών καθηκόντων του κομμουνιστικού κινήματος». Στις οικονομικές ρίζες του φαινόμενου επανέρχεται συχνά. Γράφει χαρακτηριστικά: «Ο ιμπεριαλισμός που σημαίνει μοίρασμα του κόσμου και εκμετάλλευση όχι μόνο της Κίνας, που σημαίνει μονοπωλιακά υψηλά κέρδη για μια χούφτα πλουσιότατες χώρες, δημιουργεί την οικονομική δυνατότητα για την εξαγορά των ανώτερων στρωμάτων του προλεταριάτου κι έτσι θρέφει, διαμορφώνει, δυναμώνει τον οπορτουνισμό».³

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Λένιν εξετάζει ένα φαινόμενο που εξελίσσεται αλλά δεν έχει γενικευτεί στην εποχή του. Εχει ως αφετηρία του τις επισημάνσεις των Μαρξ - Ενγκελς για το βρετανικό προλεταριάτο. Ο Λένιν κωδικοποιεί στο έργο του αυτόν τον προβληματισμό των Μαρξ - Ενγκελς, που περιορίζεται όπως είναι φυσικό στην Αγγλία, δηλαδή σε εκείνη τη χώρα η οποία παρουσιάζει ήδη πολύ μεγάλα διακριτικά γνωρίσματα του ιμπεριαλισμού.

Γράφει ο Λένιν σχετικά: «Η ιδιομορφία όμως της Αγγλίας από τα μέσα ήδη του 19ου αιώνα ήταν ότι είχε τουλάχιστον δυο πολύ μεγάλα διακριτικά γνωρίσματα του ιμπεριαλισμού: 1) απέραντες αποικίες και 2) μονοπωλιακά κέρδη (σαν αποτέλεσμα της μονοπωλιακής θέσης στην παγκόσμια αγορά). Και από τις δυο απόψεις η Αγγλία αποτελούσε τότε εξαίρεση ανάμεσα στις καπιταλιστικές χώρες, και ο Ενγκελς με τον Μαρξ, αναλύοντας αυτή την εξαίρεση, έδειξαν τελείως καθαρά και συγκεκριμένα τη σύνδεσή της με τη νίκη (προσωρινή) του οπορτουνισμού στο αγγλικό εργατικό κίνημα».⁴

Η ζωή έδειξε την πολύ μεγαλύτερη αντοχή του οπορτουνισμού εξαιτίας της διεύρυνσης της οικονομικής του βάσης.

Στο γράμμα του προς το Μαρξ της 7ης Οκτώβρη 1858, ο Ενγκελς αναφέρεται συνολικά στο αγγλικό προλεταριάτο και επισημαίνει ότι «αστικοποιείται ολοένα και περισσότερο». Στο γράμμα του προς τον Κάουτσκι της 12ης Σεπτέμβρη 1882 ο Ενγκελς γράφει: «Με ρωτάτε τι σκέπτονται οι Αγγλοι εργάτες για την αποικιακή πολιτική; Το ίδιο ακριβώς που σκέπτονται και για την πολιτική γενικά. Εδώ δεν υπάρχει εργατικό κόμμα, υπάρχουν μόνο συντηρητικοί και φιλελεύθεροι ριζοσπάστες και οι εργάτες απολαβαίνουν μακαριότατα μαζί μ' αυτούς το αποικιακό μονοπώλιο της Αγγλίας και το μονοπώλιό της στην παγκόσμια αγορά».⁵

Με το πέρασμα του χρόνου ο Ενγκελς προβληματίζεται βέβαια για τις συνέπειες που θα έχει σ' αυτό το κοινωνικό φαινόμενο η συρρίκνωση του βιομηχανικού μονοπωλίου της Αγγλίας στη διεθνή αγορά. Ετσι, στο διάσημο πρόλογό του στη δεύτερη έκδοση της «κατάστασης της εργατικής τάξης στην Αγγλία» του 1892, θα επισημάνει ότι «με την κατάρρευση του βιομηχανικού μονοπωλίου της Αγγλίας, η αγγλική εργατική τάξη θα χάσει την προνομιακή της θέση». Στο ίδιο κείμενο θα επιχειρήσει μια σαφή πλέον διάκριση ανάμεσα στην «προνομιούχα μειοψηφία των εργατών στη Βρετανία και στην πλατιά μάζα των συνδικάτων των ανειδίκευτων εργατών που η «νοοτροπία τους είναι ακόμα παρθένο έδαφος».

Βλέπουμε ότι ο Μαρξ και κυρίως ο Ενγκελς ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το ρόλο της «εργατικής αριστοκρατίας», παρότι δεν πρόλαβαν να ολοκληρώσουν τη συνολική επεξεργασία τους για τις τάξεις.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

************************

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1.Κ. Μαρξ: «Το Κεφάλαιο», τ. ΙΙΙ, σελ. 550-551

2.Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», τ. 27, σελ. 314

3.Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», τ. 27, σελ. 409

4.Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», τ. 30, σελ. 170

5.Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», τ. 30, σελ. 170-171