Μέχρι το 1940 δεν είχε δημοσιευτεί το τελευταίο ημερολόγιο του Χοσέ Μαρτί. Αυτόν το χρόνο δημοσιεύτηκε το «Ημερολόγιο εκστρατείας του αρχιστράτηγου Μάξιμο Γκόμες (1868 - 1899)». Σ' αυτόν τον τόμο εμπεριέχονται οι ημερολογιακές σημειώσεις του Μαρτί, από τις 9/4/1895, που μπαρκάρει από τον Αγιο Δομήνικο προς την Κούβα, μέχρι τις 17/5/1895, δηλαδή δύο μέρες πριν από το θάνατό του στα Δύο Ποτάμια (Dos Rios).

Στο ακρωτήρι της Αϊτής (Αγιος Δομήνικος) τη μέρα που αρχίζει αυτό το ημερολόγιο γράφει στην Μαρία Μαντίγια: «Εχω τη ζωή στη μια πλευρά και το θάνατο στην άλλη και έναν λαό στις πλάτες μου». Την ίδια μέρα μπαρκάρει σ' ένα γερμανικό πλοίο. Την επομένη, φτάνουν στην Ινάγκουα. Στις 11π.μ. απέναντι στις κουβανικές ακτές. Στις 8μ.μ., τρία μίλια από την ακτή, το πλοίο σταματάει και λύνουν μια λέμβο. Εκεί βρίσκονται οι Μαρτί, Μάξιμο Γκόμες, Φραγκίσκο Μπορέρο, Ανχελ Γκέρα, Σέσαρ Σάλας και Μάρκος ντε Ροσάριο. Κωπηλατούν, ενάντια στην αγριεμένη θάλασσα. Αποβιβάζονται στις Πλαγίτες, στα πόδια του Καχομπάμπο. Σημειώνει ο Μαρτί: «Μεγάλη ευτυχία».

Η μικρή ομάδα αρχίζει την πορεία της στα βουνά: «Το ανέβασμα στις πλαγιές αδελφώνει τους ανθρώπους». Στις 14 συναντούν τον Φελίξ Ρουένες και τη δύναμή του, από Μαμπίσες. Οι Γκόμες και Μαρτί μιλούν στους μαχητές. Γράφει τη νύχτα: «Και όλη την ημέρα τι φως, τι αέρας, πόσο γεμάτο το στήθος, πόσο ελαφρύ το βασανισμένο σώμα: κοιτάζω έξω από το ράντζο και βλέπω στα ψηλά πίσω από την κορυφή ένα περιστέρι και ένα αστέρι». Την επομένη, ο εκπρόσωπος του Κουβανικού Επαναστατικού Κόμματος, Γκόμες, του προσφέρει το αξίωμα του Αρχιστρατήγου του στρατού «Mambi».

Ο Μαρτί βρίσκεται στο πλευρό των ανταρτών. Γράφει εγκυκλίους, γράμματα, άρθρα. Σημειώνει στα μικρά φύλλα του ημερολογίου του. Ερχονται κι άλλοι μαχητές. Περιμένουν τον εχθρό: «Με θλίβει η ανυπομονησία, θα βγούμε το πρωί». Ενας άντρας λέει: «Εγώ θα πεθάνω, όπου θα πεθάνει ο στρατηγός Μαρτί».

Στις 25 γίνεται η πρώτη μάχη, κοντά στο Γκουαντάναμο. Πεθαίνουν αρκετοί πατριώτες. Λίγες μέρες πριν, μαθαίνει για το θάνατο του στρατηγού Φλορ Γκρομπέτ. Ο Μαρτί σχεδιάζει τον ποιητικό επιτάφιο «Αχ Φλορ!». Στις 28 μιλάει στο στράτευμα: «Πρέπει να στερεώσουμε και να οργανώσουμε τον πόλεμο. Να μη σκιάσουμε τον πόλεμο με υποσχέσεις».

Στο μηχανοστάσιο «Λα Μεχοράνα» συναντιούνται οι Μαρτί, Μασέο και Γκόμες. Διαφωνίες με τον Μασέο. «Δείχνω όλη μου τη δυσαρέσκεια, σε ανοιχτό τραπέζι, για τη βιασύνη του Μασέο να επιτεθεί». Τη νύχτα γράφει: «και έτσι αφεθήκαμε και κοιμηθήκαμε με θλιβερές σκέψεις». Τα τρία φύλλα χαρτιού που αντιστοιχούν στις 6 του Μάη, επόμενη ημέρα της συζήτησης των τριών ηγετών, άγνωστο πώς χάθηκαν.

Φτάνουν στον Μπαραγκουά, μέρος της ιστορικής διαμαρτυρίας του Μασέο. Στις 14 σημειώνει: «Γράφω λίγο και άσχημα, γιατί σκέφτομαι με αγωνία και πίκρα. Μέχρι ποιο σημείο θα είναι ωφέλιμη η αποστασιοποίησή μου; Και πρέπει να αποστασιοποιηθώ, όταν φτάσει η κατάλληλη στιγμή, για να είμαι ελεύθερος να συμβουλεύω και να έχω την ηθική δύναμη να αντισταθώ στον κίνδυνο που εδώ και χρόνια προβλέπω. Ομως, η ανοργανωσιά και η έλλειψη επικοινωνίας δε θα νικηθούν με την απουσία μου, αλλά με την παρουσία μου στον ελεύθερο κάμπο».

Γράφει οδηγίες σε ηγέτες και αξιωματούχους. Βλέπει τον ποταμό Κάοντο: «Μπροστά σ' αυτήν την ομορφιά σκέφτομαι τα χαμηλά και άγρια πάθη του ανθρώπου». Στις 17 βγαίνει ο Γκόμες να χτυπήσει το κομβόι του Μπαγιάνο. Είναι το τελευταίο φύλλο του ημερολογίου. Γράφει: «Είναι πολύ θολό και ανεβασμένο το νερό του Κοντραμαέστρε». Την επόμενη μέρα δε σημειώνει στο ημερολόγιο. Αρχίζει το φημισμένο γράμμα στον Μάνουελ Μερκάδο. Στις 19 του Μάη, απόγευμα, πεθαίνει με το πρόσωπο στραμμένο στον εχθρό!!!.

Μετά το θάνατο του Μαρτί βρίσκονται ημερολογιακές σημειώσεις από διάφορες στιγμές της ζωής του. Ομως κανένα ημερολόγιο δεν ξεπερνά τις σημειώσεις των τελευταίων μηνών της ζωής του. Ανώτερο από όλα είναι το τελευταίο ημερολόγιο (στα δύο ποτάμια του ακρωτηρίου της Αϊτής). Η λογοτεχνική του έκφραση είναι απλή, άμεση. Προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει την πραγματικότητα του νησιού. Εισέρχεται στο περιβάλλον που χρόνια ονειρευόταν, το αγαπημένο περιβάλλον της πατρίδας.

Η Φίνα Γκαρσία Μαρούς, στη θαυμάσια εργασία της για τα πεζά του Μαρτί, τονίζει πως στα 2 τελευταία τετράδια σημειώσεων επιστρέφει απλό, τρυφερό, ευθύ και φυσικό το στιλ του Μαρτί. Αυτά τα ημερολόγια, γράφει η Μαρούς, οδηγούν τη φαντασία του σ' ένα μεγαλύτερο ρεαλισμό που εκφράζεται μ' αυτά τα λόγια: «Με την αγάπη βλέπει κανείς - προς την αγάπη βλέπεις - είναι η αγάπη αυτή η οποία βλέπει».

Η εξύμνηση της κουβανικής φύσης που κυριαρχεί στο ημερολόγιο, συνοδεύεται από μια πολύ προσωπική φόρμα παρουσίασης των ανθρώπινων τύπων, περιγραφής σύντομων ανέκδοτων, διήγησης απλών σκηνών. Τα «σκίτσα» του Μαρτί είναι εκπληκτικές εικόνες, σφιχτές, πάλλουσες, με βαθιά ψυχογραφική διείσδυση. Μερικές φορές, η αφήγηση υιοθετεί το ηρωικό άσμα, όπου παρελαύνουν πατριώτες.

Μέχρι τώρα, το ενδιαφέρον είχε στραφεί στην εξύμνηση της κουβανικής φύσης. Δεν έχει τονιστεί αρκετά η πίκρα και η ανησυχία του Μαρτί εκείνες τις τελευταίες μέρες της ζωής του. Το έργο, η επανάσταση, στην οποία αφιέρωσε τη ζωή του, βρίσκεται ήδη σε πορεία. Ομως νιώθει πολιορκημένος από φόβους ματαίωσης και αποτυχίας. Παρατηρεί και σημειώνει τους εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους. Είναι περικυκλωμένος από τα σύννεφα της θλίψης, εν μέσω του πράσινου κουβανικού κόσμου. Σε όλα τα γράμματα, γραμμένα τους τρεις τελευταίους μήνες, γίνεται αντιληπτό ένα αμυδρό προαίσθημα του θανάτου και πως αυτό ήταν ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή.

Με το τελευταίο ημερολόγιο φτάνει στην κορύφωσή της η πρόζα του Χοσέ Μαρτί. Τώρα η πρόζα, θρεμμένη στις πιο καθαρές πηγές της γλώσσας, υπό την επίδραση της σύγχρονης λογοτεχνίας, γίνεται αδιάτρητα προσωπική. Η έκφραση γίνεται σφιχτή, καθαρή, απλή. Προηγείται της εποχής της και αφήνει πίσω τις μόδες... Δεν υπάρχει ανώτερο παράδειγμα από τη γραφή του Μαρτί σε όλη την Ισπανική και Ισπανοαμερικανική λογοτεχνία του αιώνα του.

(Αποσπάσματα από το ημερολόγιο του Χ. Μαρτί)

18 Απρίλη

«Στις 9.30' αναχωρούμε. Αποχαιρετισμός στη γραμμή. Ο Γκόμες διαβάζει τις προωθήσεις. Ο λοχίας Βίκο λέει: "εγώ πεθαίνω όπου θα πεθάνει ο στρατηγός Μαρτί". Καλό αντίο σε όλους, στον Ρουένες, στον Γκαλάνο, στον λοχαγό Καρυτόσο, στον Ρούμπιο, στον Ντανέρι, στον Χοσέ Μαρτίνες, στον Ρικάρντο Ροντρίγκες. Από ψηλούς λοφίσκους περνάμε έξι φορές το ποτάμι Χόμπο.

Ανεβαίνουμε το σθεναρό λοφίσκο του Παβάνο, με τον Παναλίτο ψηλά και στην κορυφή η θέα της κινέζικης πορτοκαλιάς. Από την πλαγιά ανεβαίνουμε... και ο αέρας έπνεε ελαφρά.... Στα ψηλά από θάμνο σε θάμνο κρεμόταν, σαν πυκνοϋφασμένη κουρτίνα, ένα λεπτό αναρριχητικό φυτό. Στο δρόμο προς του Κολδέρος, αποφασίζουμε να κοιμηθούμε στην κατηφόρα. Με ξιφολόγχη ανοίγουμε φως. Από κορμό σε κορμό απλώνουμε τις αιώρες. Ο Γκέρα και ο Πακίτο στο χώμα.

Η ωραία νύχτα δε μας αφήνει να κοιμηθούμε. Σφυρίζει το τριζόνι. Η μικρή σαύρα ψιθυρίζει και η χορωδία τής απαντά. Πετάνε αργά γύρω - γύρω τα μικρά ζωύφια. Ανάμεσα από τις διαπεραστικές φωλιές ακούω τη μουσική της ζούγκλας, αρμονική και μαλακιά, σαν από λεπτότατα βιολιά. Η μουσική κυματίζει, συνδέεται και λύνεται, ανοίγει το φτερό και ακουμπάει, τρεμοπαίζει και υψώνεται πάντα λεπτή και ελάχιστη. Είναι η μυριάδα του ρέοντος ήχου. Ποια φτερά αγγίζουν τα φύλλα; Ποιο μικρό βιολί ή κύματα από βιολιά βγάζουν ήχο και ψυχή από τα φύλλα; Τι χορός από ψυχές των φύλλων;

Ξεχάσαμε το φαγητό. Τρώμε σάλτσιτσον και σοκολάτα και μια φέτα από ψητό κρέας. Τα ρούχα στέγνωσαν στη φωτιά.

9 Μάη

Από γλυκό σεβασμό και δυνατή τρυφερότητα φουσκώνει το στήθος μπροστά στη θέα του αγαπημένου ποταμού. Τον διασχίζουμε και αφού χαιρετίσουμε μια οικογένεια "mambi", που χάρηκε πολύ μόλις μας είδε, μπαίνουμε στο φωτεινό δάσος με τον γλυκό ήλιο, τους μικρούς θάμνους με το δροσερά φύλλα. Τα άλογα περπατούν πάνω στο πυκνό γρασίδι, σαν να περπατούν πάνω σε χαλί. Ψηλά το "κουρουχεγιάλι" ανεβαίνει προς τον γαλάζιο ουρανό.

Επίσης, η νέα φοινικιά ή το "νταγκάμε", που βγάζει το πιο λεπτό λουλούδι που αγαπάει η μέλισσα ή η "γκουάσιμα" ή η "χατία". Ολα είναι γιορτή και φυλλορροή και ανάμεσα στα ξέφωτα, δεξιά, φαίνεται το καθαρό πράσινο, καλυμμένο και πυκνό. Με εκπλήσσει εδώ όπως και σε όλα τα μέρη η τρυφερότητα που μας δείχνει η φύση, καθώς και η δύναμη της ψυχής που δε θα επιτρέψει χαλάρωση ούτε θα αγνοήσει, με τη ζημιά της καθυστέρησης, την επανάσταση, στον πρώτο της χρόνο εφόδου. Το πνεύμα που καλλιεργήσαμε είναι αυτό που έχει εξαπλωθεί σ' όλο το νησί και μ' αυτό γρήγορα θα θριαμβεύσουμε. Προβλέπω ότι για λίγο χρόνο η επανάσταση θα στερηθεί τη μαγεία και την απόλαυση και θα μπορέσει να κινήσει αυτή τη φυσική μαγεία. Θα επιτρέψει την ένωση ανάμεσα στη δράση των επαναστατικών δυνάμεων και του πνεύματος που τις εμψυχώνει.

Μια λεπτομέρεια: Πρόεδρο με έχουν αποκαλέσει από την άφιξή μου στον κόσμο όλες οι δυνάμεις, παρά τη δημόσια μου απόκρουσή μου και σε κάθε κάμπο που φτάνω ο σεβασμός ξαναγεννιέται και κάποιος ενθουσιασμός και δείγματα αγάπης του κόσμου, για την παρουσία και την απλότητά μου. Και πλησιάζοντας σήμερα κάποιος: "Πρόεδρε" και χαμογέλασα εγώ. "Μην αποκαλείτε τον Μαρτί πρόεδρο: Πέστε τον Στρατηγό: Αυτός έρχεται εδώ σαν Στρατηγός. Μη με λέτε πρόεδρο". "Και ποιος καθοδηγεί τον κόσμο, Στρατηγέ;". Του λέει ο Μιρό: "Αυτός γεννιέται στις καρδιές όλων". "Καλά: όμως αυτός δεν είναι πρόεδρος ακόμη". Σιωπούσα εγώ και κατάλαβα τη δυσαρέσκεια όλων, και σε μερικούς την προσβολή».