Από την αφίσα της 27ης Γιορτής Βιβλίου της ΠΟΕΒ

Παρ' όλο που το Βιβλίο ήταν από τη γέννηση της τυπογραφίας μαζικό μέσο πολιτισμού, κράτησε για πολύ καιρό έναν αμφίσημο χαρακτήρα. Πράγματι, το Βιβλίο, αντικείμενο από ύλη και πνεύμα, χαρτί, μελάνι και σκέψη, είναι καρπός μιας εύθραυστης ισορροπίας ανάμεσα στην κερδοσκοπία και στην ανιδιοτέλεια, στη μαζικότητα και στον εκλεκτικισμό. Γι' αυτό και έμεινε για πολύ χρόνο έξω από τα κυκλώματα της αγοράς.

Οι συγγραφείς, πάλι, είναι συνήθως πνεύματα κριτικά (και επικριτικά), απρόβλεπτα, προικισμένα με περιέργεια, φαντασία και παρατηρητικότητα. Αυτά τα στοιχεία δύσκολα θα μπορούσαν να τους κάνουν διαπραγματευτές της τέχνης, αν δεν υπήρχε σε όλους τους δημιουργούς ένα κυρίαρχο γνώρισμα: Η ανάγκη να φτάσουν σε ένα όσο το δυνατόν πλατύτερο κοινό και να το συγκινήσουν με τις σκέψεις τους: Πολλοί συγγραφείς, προκειμένου να δουν τυπωμένο το έργο τους, δε νοιάζονται ούτε για δικαιώματα ούτε για συμβόλαια. Ποθούν τη φήμη. Γι' αυτό και είναι ευάλωτοι σε δελεαστικές προτάσεις της αγοράς που τους εγγυώνται τη διάδοση του έργου τους (και στους εμπόρους την ανάπτυξη των κερδών τους).

Οι αναγνώστες, τέλος, αποτελούν ένα κοινό που έχει πια εθιστεί στις στρατηγικές της παγκόσμιας αγοράς και αντιδρά σχεδόν αντανακλαστικά στα κελεύσματά της, είτε για αυτοκίνητα πρόκειται είτε για βιβλία. Αγοράζουν, δηλαδή, αυτό που είναι της μόδας, αυτό που προβάλλεται, αυτό που τους επιτρέπει να νιώθουν μέρος της παγκόσμιας κοινότητας - στη μετριότητά της βέβαια. Γιατί η επιθυμία του καταναλωτή είναι η ασφαλής εικόνα της τυποποίησης. Και τυποποίηση σημαίνει προσαρμογή των καλλιτεχνικών προτύπων σε ένα χαμηλό επίπεδο απαιτήσεων και κατανόησης, ώστε να εξασφαλίζεται η ανταπόκριση όσο το δυνατόν περισσότερων, και συγχρόνως, η καθήλωση όλων σε αυτό το χαμηλό επίπεδο.

Στον τομέα του Βιβλίου, ο μηχανισμός αυτός κινείται στους άξονες βιβλίο - συγγραφέας - αναγνώστης και λειτουργεί με την κατασκευή των λεγόμενων «μπεστ - σέλερ» ή «ευπώλητων» βιβλίων.

Δεν είναι ούτε υπερβολή ούτε κοινοτοπία να πούμε ότι η ένταξη του βιβλίου στη χορεία των καταναλωτικών προϊόντων χρωστάει πολλά τόσο στα επιτεύγματα της τεχνολογίας όσο και στον κυρίαρχο ρόλο που έχουν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας στον καθορισμό όλων των επιλογών μας. Τα μεν πρώτα πακετάρουν, τα δε δεύτερα επιβάλλουν.

Η βιομηχανική επεξεργασία του πνεύματος συντελείται σε διάφορους χώρους: Στο μυαλό του δημιουργού, στο γραφείο του εκδότη, στον υπολογιστή του μάνατζερ, στα κινητά των δημοσιογράφων, στις οθόνες των σταθμών, στους πάγκους των βιβλιοπωλείων, στη συνείδηση των αναγνωστών.

-- Στην ελπίδα της επιτυχίας, ο Δημιουργός παγιδεύεται και παρασύρεται στο να δημιουργεί έργα σύμφωνα με τη «ζήτηση», επικαιρικά, εμπορικά. Και ύστερα, αυτός που μυσταγωγεί στη σιωπή, στα μύχια της ψυχής του, τρέχει ευπειθώς κατά το συρμό, σε παρουσιάσεις, συνεντεύξεις, υπογραφές και μετέρχεται καθετί για να γίνει πλασιέ του εαυτού του, να κινεί το ενδιαφέρον για το άτομό του ώστε να προκαλεί το ενδιαφέρον για το κείμενό του...

-- Ο εκδότης με τον πυρετό που είχαν οι παλιοί χρυσοθήρες ψάχνει το βιβλίο που «θα σαρώσει». Η ποιότητα δεν ενδιαφέρει, συνήθως μάλιστα είναι και εμπόδιο. Για να «σαρώσει» ένα βιβλίο πρέπει να είναι εύπεπτο, ώστε να καταναλωθεί από ένα πλήθος ανθρώπων που δε θέλουν να σκέφτονται αλλά να ξεχνιούνται, που απωθούνται από την προοπτική να ανησυχήσουν και γοητεύονται από την πρόκληση να χαλαρώσουν...

Ο εκδότης πατερναλιστικά οφείλει να ψάξει να το βρει. Θα χρησιμοποιήσει ιχνηλάτες που θα αναγνωρίσουν τα επιθυμητά ψήγματα: Επιφανειακή αντιμετώπιση της ζωής, κοινωνική συναίνεση - προπαντός όχι ταξικά και εργατικά προβλήματα! - έρωτα και μυστήριο, ενώ λίγη μεταφυσική (ή και πολλή) πάντα ξεπετάει την αδρεναλίνη. Και για να είναι σίγουρος, ο εκδότης, ότι δε θα του ξεφύγει τίποτα που θα το βγάλει κάποιος άλλος πιο διορατικός, τα εκδίδει όλα! «Μπουκώνει» η αγορά, μπουχτίζει ο αναγνώστης, ευτελίζεται το βιβλίο, αλλά το χρηματιστήριο των «μπεστ - σέλερ» δουλεύει.

-- Ωστόσο, τίποτα δεν μπορεί να κινηθεί χωρίς τον κατάλληλο μεσάζοντα. Αυτόν που έκανε τις δέουσες σπουδές μάρκετινγκ - στην Αγγλία κατά προτίμηση - και είναι σε θέση να πουλάει «φύκια για μεταξωτές κορδέλες». Ο διαφημιστής, μάνατζερ, ή όπως αλλιώς λέγεται, σε συνεργασία με τους κατάλληλους ανθρώπους στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, καταστρώνει την τακτική της μάχης: Από ποια κανάλια το βιβλίο θα προωθηθεί στην αγορά, πως, με ποια παραφερνάλια; Αφίσες; Αυτοκόλλητα; Στιλό και μπλουζάκια; Φωτογραφία από το εξοχικό σπίτι του συγγραφέα με τις γάτες του, τις πόζες του; Μήπως επιστρατεύοντας επώνυμους πολιτικούς που ανοίγουν βιβλίο μόνο μπροστά σε φακό; Καλύτερα με απανωτές αγορές του συγκεκριμένου βιβλίου από τα βιβλιοπωλεία που δίνουν κάθε εβδομάδα στον Τύπο την ενημέρωση της κίνησης και στήνουν έτσι την εικόνα των μπεστ - σέλερ...

-- Ο αναγνώστης φτάνει στη βιτρίνα του βιβλιοπωλείου και εξετάζει τον πάγκο με μια γκάμα βλέμματος που φτάνει από την έξαψη ως την απόγνωση. Νιώθει σχεδόν υποχρεωμένος να αγοράσει το καινούριο «ευπώλητο» για το οποίο γίνεται τόσος ντόρος, δεν μπορεί να αγνοήσει αυτόν τον κώδικα επικοινωνίας μεταξύ καταναλωτών. Αλλά τι να διαλέξει; Τα περί έρωτος και προδοσίας βορείων και νοτίων προαστίων; Τα σχετικά με την άμωμο σύλληψη του νόθου του Ιησού; `Η τα ζοφερά και φλύαρα μυστήρια βρετανικών κολεγίων; Αλλά τι σημασία έχει το περιεχόμενο; Το κυρίαρχο είναι το όνομα. Με μεγάλα βαριά γράμματα στο εξώφυλλο, συχνά και με τη φωτογραφία του, προβάλλει τον συγγραφέα - σταρ. Ο τίτλος του βιβλίου είναι μια λεπτομέρεια της όλης σύνθεσης...

Πάντως, ο καθένας μπορεί να αγοράσει χωρίς ενοχές την αντίστοιχη των Αρλεκιν παραλογοτεχνία: Τώρα πια κυκλοφορεί σε εξαιρετική συσκευασία λογοτεχνικού βιβλίου με κορδελίτσα μπεστ - σέλερ για να αποστομώνονται οι αντιρρησίες.

Η βιομηχανία παραγωγής βιβλίων με στόχο τη δημιουργία ενός κύματος συγκεκριμένων και κατευθυνόμενων προτιμήσεων είναι θλιβερό και ανησυχητικό φαινόμενο. Οχι μόνο για το βιβλίο ή τους δημιουργούς του, αλλά για τον πολιτισμό.

• Τα «μπεστ - σέλερ» καλλιεργούν μια εικόνα εφήμερου. «Λανσάρονται» με ρυθμούς καταιγιστικούς και το ίδιο απότομα εξαφανίζονται για να αντικατασταθούν με άλλα εξίσου φευγαλέα. Αλλά αυτό αποτελεί μέγιστο κίνδυνο για το ίδιο το βιβλίο. Το βιβλίο εμπεριέχει κάτι το σταθερό, ένα είδος «αιωνιότητας». Υπάρχουν εξαίρετα βιβλία που αναγνωρίστηκαν και αγαπήθηκαν δεκάδες χρόνια μετά την αποτυχία της πρώτης τους εμφάνισης, βιβλία που οι αναγνώστες ανακαλύπτουν σταδιακά. Σήμερα, ένα βιβλίο που δεν πωλείται με ικανοποιητικούς για τον εκδότη ρυθμούς - οι οποίοι επηρεάζονται από την προσδοκία του «ευπώλητου» - πολτοποιείται αμέσως. Οπότε, για τα δύσκολα βιβλία, ο Καιάδας.

Παράλληλα, η εξοικείωση του κοινού με έργα κατώτερης ποιότητας, όπως είναι συχνά τα «ευπώλητα», ή η καλλιέργεια σ' αυτό της ανάγκης καθοδήγησής του από πλαστές αυθεντίες απομακρύνει το κοινό από τις πραγματικές ρίζες της δημιουργίας. Η διαφήμιση κανονίζει τι θα διαβάσουμε, αλλά η διαφήμιση, καθώς εξαρτάται από τα οικονομικά συμφέροντα, δεν είναι ο καλύτερος εγγυητής της ποιότητας. Οι προβολείς κάνουν και τον τσίγκο να αστράφτει.

Αναγκαία, λοιπόν, η αναζήτηση βιβλίων, όχι προϊόντων, για ανάγνωση, όχι για κατανάλωση, για πλουτισμό της ψυχής και της σκέψης, όχι για φυγή.

Αναγκαία η αντίσταση στις σειρήνες του καταναλωτισμού, η φαντασία, η τόλμη στην επιλογή, ώστε να είναι δυνατή η πλοήγηση στα αλλεπάλληλα κύματα των εκδόσεων, στις καταιγιστικές ριπές της μόδας, στις δίνες της ευτέλειας, για ένα ελεύθερο ταξίδι στο χάρτινο πέλαγος.