«Αγαπάμε την Ελλάδα και το λαό της περισσότερο από τους κατηγόρους μας. Το δείξαμε όταν εκινδύνευε η ελευθερία, η ανεξαρτησία και η ακεραιότητά της και ακριβώς αγωνιζόμαστε για να ξημερώσουν στη χώρα μας καλύτερες μέρες χωρίς πείνα και πόλεμο. Γι' αυτό το σκοπό αν χρειαστεί, θυσιάζουμε και τη ζωή μας».

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ

Μεσάνυχτα Σαββάτου 29 προς Κυριακή 30 Μάρτη του 1952. Ο Νίκος Μπελογιάννης με τους συντρόφους του αντικρίζουν το εκτελεστικό απόσπασμα.

Πώς φτάσαμε στο έγκλημα του αντιδραστικού μετεμφυλιοπολεμικού καθεστώτος της Ελλάδας;

Μετά την ήττα του ΔΣΕ στον εμφύλιο πόλεμο, στα τέλη Αυγούστου του 1949, οι δυνάμεις του πέρασαν στις Λαϊκές Δημοκρατίες και την ΕΣΣΔ. Το ΚΚΕ μετέφερε το κέντρο βάρους της δουλιάς του από τον ένοπλο αγώνα στην ειρηνική μαζική πολιτική δράση. Ετσι αποφασίζεται από την ΚΕ του ΚΚΕ η αποστολή στελεχών της στην Ελλάδα για την οργάνωση της δράσης του παράνομου ΚΚΕ και της λαϊκής κοινωνικοπολιτικής πάλης. Πρώτη αποστολή είναι αυτή του Ν. Μπελογιάννη, αναπληρωματικού μέλους της ΚΕ του Κόμματος.

Ο Ν. Μπελογιάννης έφτασε παράνομα στην Αθήνα αρχές Ιούνη του 1950 και άρχισε τη δράση. Πολύ γρήγορα ο κρατικός κατασταλτικός μηχανισμός τον συλλαμβάνει, στις 20 Δεκέμβρη του 1950. Η Ασφάλεια έδωσε στη δημοσιότητα το γεγονός στις 5 Γενάρη 1951. Η πρώτη δίκη του Ν. Μπελογιάννη και 92 ακόμη συντρόφων του, με τον ΑΝ 509, το νόμο δηλαδή με τον οποίο βγήκε και τυπικά παράνομο το ΚΚΕ - το Δεκέμβρη του 1947 - άρχισε στο έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών, στις 19 Οκτώβρη 1951 και ολοκληρώθηκε στις 16 Νοέμβρη του ίδιου έτους. Ο Ν. Μπελογιάννης καταδικάζεται σε θάνατο, αλλά δεν εκτελείται. Θα ακολουθήσει και δεύτερη δίκη, που ξεκίνησε στις 15 Φλεβάρη 1952 και τελείωσε την 1η Μάρτη του 1952. Ο Μπελογιάννης και άλλοι επτά σύντροφοί του καταδικάστηκαν σε θάνατο. Η παγκόσμια λαϊκή κινητοποίηση δε στάθηκε δυνατή να εμποδίσει το έγκλημα της κυβέρνησης Πλαστήρα. Το καθεστώς χρειαζόταν αίμα για να τρομοκρατήσει το λαϊκό κίνημα. Το φοβόταν ακόμη και ηττημένο, όπως και το ΚΚΕ, γιατί γνώριζε τη δύναμη του Κόμματος στη συνείδηση του λαού. Ετσι, ο Ν. Μπελογιάννης πέρασε στην ιστορία.

Ας δούμε μια σειρά χαρακτηριστικά διεθνή γεγονότα που συνθέτουν το πλαίσιο της περιόδου. Απειλές για νέο παγκόσμιο πόλεμο και σειρά προκλήσεων από την πλευρά του ιμπεριαλισμού. Ενταξη της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ. Προσπάθειες για συγκρότηση του άξονα Βελιγράδι - Αθήνα - Αγκυρα. Πόλεμος Κορέας. Ισχυρά και ταχύρυθμα μέτρα στην Ελλάδα για τη θωράκιση του αστικού καθεστώτος, μετά τους μεγάλους κινδύνους που γνώρισε αυτό στην προηγούμενη δεκαετία. Και, βεβαίως, η συνολική στρατηγική δολιοφθοράς του ιμπεριαλισμού για την υπονόμευση του σοσιαλιστικού συστήματος. Στρατηγική, που, όπως αποδείχτηκε, έδινε ιδιαίτερη σημασία στο ρόλο που θα μπορούσαν να παίξουν (και που έπαιξαν) ο οπορτουνισμός και η σοσιαλδημοκρατία της Δυτικής Ευρώπης.

Στο εσωτερικό της Ελλάδας χαρακτηριστικά στοιχεία της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας είναι η αντικομμουνιστική υστερία με τις διώξεις, φυλακίσεις, βασανιστήρια, δίκες σκοπιμότητας και εξορίες των κομμουνιστών και άλλων αγωνιστών και η μεγάλη φτώχεια στην οποία ζει η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων. Οι καπιταλιστές και το καθεστώς τους εκμεταλλεύονται με τον πλέον άγριο τρόπο την εργατική τάξη, τα λαϊκά στρώματα. Το σχέδιο Μάρσαλ, με τα κεφάλαια που τοποθετούσε στην Ελλάδα, έδινε σημαντικά στηρίγματα στην πλουτοκρατία στα πλαίσια της επιδιωκόμενης τότε καπιταλιστικής ανασυγκρότησης.

Η όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το δικομματικό πολιτικό σύστημα ήταν ακόμη ασταθές, μπορούσε να δημιουργήσει μια δυναμική. Η οποία, αν το αριστερό κίνημα ήταν σε θέση να την τροφοδοτήσει, θα δημιουργούσε σοβαρές δυσκολίες στην ανασυγκρότηση του καπιταλισμού.

Η ανάγκη, επομένως, να οργανώσει το ΚΚΕ την πάλη του λαού, συμβάλλοντας στη δημιουργία εκείνων των προϋποθέσεων που θα επέτρεπαν τη λαϊκή πολιτική αντεπίθεση στις τότε συνθήκες, ήταν αδήριτη. Και πρόβαλλε επιτακτικά ως πρώτο ζήτημα ένα ΚΚΕ γερό, συσπειρωμένο και ιδεολογικοπολιτικά προετοιμασμένο για ένα τόσο σοβαρό καθήκον. Που θα έπρεπε να πραγματοποιείται στις τότε συνθήκες που επέβαλλε το αστικό κράτος, δηλαδή συνθήκες εκτελέσεων, βασανιστηρίων, διωγμών κάθε μορφής και γενικά πολλαπλών μεθόδων καταστολής κατά των κομμουνιστών και όλων των αριστερών.

Το ΚΚΕ προσπαθούσε να ανασυγκροτήσει τις δυνάμεις του στην Ελλάδα δρώντας παράνομα. Ταυτόχρονα (μαζί με την παράνομη δουλιά), να αξιοποιήσει τις όποιες νόμιμες δυνατότητες υπήρχαν. Στα πλαίσια αυτά έκανε συμπράξεις με άλλα κόμματα και πρόσωπα, καταλήγοντας - την 1η Αυγούστου 1951 - στην ίδρυση της ΕΔΑ. Στο μεταξύ είχαν προκηρυχτεί βουλευτικές εκλογές για τις 9 Σεπτέμβρη 1951.

Ο Ν. Μπελογιάννης ήρθε στην Ελλάδα αρχές Ιουνίου του 1950, με σκοπό την καθοδήγηση της δράσης του ΚΚΕ. Εξίμισι μήνες αργότερα πιάστηκε από την Ασφάλεια και βρισκόταν ήδη στις φυλακές, ως υπόδικος, όταν προκηρύχτηκαν οι εκλογές.

Τον Αύγουστο του 1951 ο Μπελογιάννης έστειλε κρυφά, από τη φυλακή, στον παράνομο μηχανισμό το παρακάτω γράμμα: «Αυτό να δοθεί σύντομα για το θείο μου: 1) Ιστορικό συλλήψεων κλπ. στάλθηκε στην αδερφή Ελλης. 2) Βάλτε μας καλούς δικηγόρους για να σας ειπούν λεπτομέρειες από τη δικογραφία. 3) Στη δίκη θα τους τρίψουμε τα μούτρα. 4) Αν γίνεται, βάλτε με τις τελευταίες ημέρες υποψήφιο στο συνδυασμό της Αθήνας, για να τους δημιουργήσουμε ζήτημα. Νομικό κώλυμα δεν υπάρχει. 5) Πολλά φιλιά»¹.

Το ΠΓ συμφώνησε με την πρόταση να είναι ο Μπελογιάννης υποψήφιος στο συνδυασμό της ΕΔΑ στην Αθήνα. (Πρότεινε μάλιστα να είναι υποψήφιοι, εκτός από τον Μπελογιάννη, και μια σειρά άλλα στελέχη, όπως ο Ν. Πλουμπίδης). Κατανοούσε - και σωστά - ότι η σίγουρη εκλογή του Μπελογιάννη στη Βουλή θα αποτελούσε ένα επιπλέον μέσο πίεσης για ν' αποτραπεί η εκτέλεσή του.

Από τη στιγμή αυτή άρχισε μια οξύτατη σύγκρουση, που συνεχίστηκε μέχρι την κατάθεση των συνδυασμών στο Πρωτοδικείο και κατέληξε να μείνει ο Μπελογιάννης έξω από τις υποψηφιότητες...

Ποιοι και γιατί συγκρούστηκαν, εξαιτίας αυτής της απόφασης του ΠΓ; Γιατί υπήρξαν αντιδράσεις σε ένα θέμα που ήταν και λογικό και δεν αποτελούσε μοναδική εξαίρεση; Πολιτικοί κρατούμενοι - κομμουνιστές και μη - που ήταν στις φυλακές και στις εξορίες, ήταν επίσης υποψήφιοι στις εκλογές του 1951.

Το βασικό επιχείρημα, που προβλήθηκε κατά κόρον για ν' απορριφθούν οι υποψηφιότητες, ήταν ο κίνδυνος να διαλυθεί η ΕΔΑ. Προβλήθηκε, όμως, κι ένα ακόμα: Οτι η εμμονή στην υποψηφιότητα θα είχε ως αποτέλεσμα (κι αν ακόμη η ΕΔΑ δε διαλυόταν με κρατική πράξη) την αποχώρηση απ' αυτήν σύμμαχων δυνάμεων, γεγονός που θα οδηγούσε το ΚΚΕ σε απομόνωση!

Στη μη υποψηφιότητα του Ν. Μπελογιάννη είναι γενικά γνωστό ότι ιδιαίτερο ρόλο έπαιξε η επιμονή του Μιχάλη Κύρκου, ο οποίος απειλούσε και εξεβίαζε με αποχώρηση από την ΕΔΑ, στην περίπτωση που αποφασιζόταν η υποψηφιότητα του Μπελογιάννη.

Βεβαίως, δεν ήταν μόνο ο Μ. Κύρκος που αντιδρούσε, αλλά κι άλλοι, όχι μόνο συνεργαζόμενοι με το ΚΚΕ, αλλά και κομμουνιστές. Οπως γράφει ο Σπ. Λιναρδάτος - ένας απ' αυτούς που επικροτούσαν τη μη υποψηφιότητα του Μπελογιάννη - «φοβόντουσαν ότι έτσι θα δώσουν επιχειρήματα να διαλυθεί η ΕΔΑ σαν συνδεδεμένη με τον παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ»²!

Γράφει σχετικά ο Σπ. Λιναρδάτος: «Αντιδρούν επίσης μερικά από τα στελέχη του ΚΚΕ που έχουν βγει από την εξορία και είναι νόμιμα (Αντώνης Μπριλάκης, Πότης Παρασκευόπουλος, Γιάννης Φιλίνης). Σε μια σύσκεψη στο σπίτι του στρατηγού Μάντακα, στην οδό Δεινοκράτους, φέρνει το θέμα ο Δ. Μαριόλης. Ο Πασαλίδης διατυπώνει αμέσως τις αντιρρήσεις του. Ο Μιχάλης Κύρκος λέει: "Τα τινάζετε όλα στον αέρα". Ο Σπηλιόπουλος και ο Μάντακας συμφωνούν. Οι άλλοι όμως επιμένουν να μην μπουν οι υποψηφιότητες»³.

Ολοι αυτοί, αλλά και όσοι σήμερα συμμερίζονται αυτή την άποψη και συμφωνούν με τη στάση του Μ. Κύρκου και άλλων επιμένουν ότι γινόταν προσπάθεια να παρεμποδιστεί η διάλυση της ΕΔΑ, να μη δώσει δηλαδή η ΕΔΑ πρόσχημα στους κατασταλτικούς μηχανισμούς να τη θέσουν εκτός νόμου. Αλλά γιατί ο Μ. Κύρκος αποχώρησε από την ΕΔΑ - μαζί με τον Λ. Καραμαούνα - λίγους μήνες μετά τις εκλογές και ενώ στο μεταξύ είχε εκλεγεί βουλευτής, αφού ο λόγος της άρνησής του να συμφωνήσει με την υποψηφιότητα Μπελογιάννη ήταν ο κίνδυνος διάλυσης της ΕΔΑ;

Θα διέλυαν την ΕΔΑ, αν ο Ν. Μπελογιάννης ήταν υποψήφιος στους συνδυασμούς της; Και τότε γιατί την ενέκριναν και την αναγνώρισαν ως νόμιμο κόμμα, γνωρίζοντας ότι στην ΕΔΑ δρα και το ΚΚΕ, διαθέτοντας μάλιστα πολύ περισσότερες δυνάμεις από όλους τους άλλους μαζί;

Στις γραμμές της αστικής τάξης υπήρχαν βεβαίως δυνάμεις της που δεν ήθελαν τη νομιμοποίηση της ΕΔΑ. Αλλά είναι αναμφισβήτητο ότι τμήματά της αντιμετώπιζαν το θέμα ευέλικτα. Δεν ήθελαν να έρθουν σε άμεση σύγκρουση με το λαϊκό αίσθημα.

Να τι γράφει ο Σπ. Λιναρδάτος, σε σχέση με αυτό το θέμα: «Στο μεταξύ, μέσα στο κυβερνητικό στρατόπεδο έχει ξεσπάσει διαμάχη, τόσο για την τύχη των κατηγορουμένων, όσο και την ΕΔΑ. Πολλοί βουλευτές και παράγοντες της ΕΠΕΚ υποστηρίζουν πως τυχόν θανατικές καταδίκες και εκτελέσεις θα αποτελέσουν πλήγμα στο ειρηνευτικό πρόγραμμα του κόμματός τους και στο Κέντρο γενικότερα και ότι η υπόθεση Μπελογιάννη είναι παγίδα που τους έχουν στήσει οι Αμερικάνοι και η Δεξιά. Ενώ ο Βενιζέλος, ο Ρέντης και ο ίδιος ο Πλαστήρας, με επανειλημμένες δηλώσεις τους, βεβαιώνουν ότι εξετάζεται η περίπτωση να διαλυθεί η ΕΔΑ και ότι η τελική απόφαση θα καθοριστεί από τα πορίσματα των ανακρίσεων, ο υφυπουργός "παρά τω πρωθυπουργώ" Ιωάννης Ιωσήφ, σε ομιλία του στην Κηφισιά, αποκρούει κάθε σκέψη για κατάργηση κομμάτων. Μόνο άτομα - υποστηρίζει - μπορούν να τιμωρούνται, όχι κόμματα. Τις ίδιες θέσεις υποστηρίζουν στα παρασκήνια και άλλοι υπουργοί (Γ. Καρτάλης, κ.λ.) και δημόσια με την αρθρογραφία τους, τα ημιεπίσημα δημοσιογραφικά όργανα της ΕΠΕΚ ("Προοδευτική Αλλαγή" του Παπαπολίτη και "Προοδευτικός Φιλελεύθερος").

Το "Βήμα" επίσης σε κύριο άρθρο του, στις 5 Φεβρουαρίου, γράφει ότι "η ΕΔΑ αναμφισβήτητα ελέγχεται από την ηγεσία του ΚΚ. Αλλά, αφού "ο κομμουνισμός διαθέτει υπό την αυστηράν του πειθαρχίαν αξιόλογον τμήμα του λαού μας", το πρόβλημα δε θα λυθεί με το να "τεθεί εκτός νόμου" η άκρα Αριστερά. Ο κομμουνιστικός μηχανισμός θα καταφεύγει, με τη μορφή της "φράξιας", σε άλλους προοδευτικούς πολιτικούς σχηματισμούς, όπου θα διαδραματίσουν αποφασιστικόν και ίσως επικινδυνωδέστερον ρόλον".

Το "Βήμα" ταυτόχρονα γράφει ότι "επιβάλλεται δηλαδή να τεθεί ο κομμουνισμός όχι εκτός νόμου, αλλά εντός νόμου"»⁴.

Μετά από ένα μικρό χρονικό διάστημα, η κατάσταση αλλάζει τελείως. Γράφει ο Σπ. Λιναρδάτος: «Κανένας λόγος δε γίνεται πια για διάλυση της ΕΔΑ. Αντίθετα, λίγες μέρες αφού αναλαμβάνει την πρωθυπουργία, ο Παπάγος δέχεται στο Πολιτικό Γραφείο τον πρόεδρο της ΕΔΑ Ι. Πασαλίδη, που του εκθέτει τις απόψεις του κόμματός του για την ανάγκη να ειρηνεύσει ο τόπος κ.λ.π. Στο τέλος της συνομιλίας φωτογραφίζεται μαζί του»⁵.

Υπήρχαν πράγματι λόγοι για μη διάλυση της ΕΔΑ. Η επιδίωξη της άρχουσας τάξης και του ιμπεριαλιστικού παράγοντα να διατηρούν στην Ελλάδα μια δημοκρατική βιτρίνα στις τότε συνθήκες ήταν μέσα στην τακτική τους και γιατί υπήρχε διεθνής κατακραυγή και κινητοποιήσεις, καθώς και καταγγελίες σε διεθνείς οργανισμούς για τα όσα συνέβαιναν στην Ελλάδα. Αλλά και με βάση την ιστορική εμπειρία σήμερα από τις αλλεπάλληλες προσπάθειες διάλυσης του ΚΚΕ ή ενσωμάτωσής του στο αστικό πολιτικό σύστημα, φαίνεται ότι η άρχουσα τάξη ήλπιζε να αξιοποιήσει την ΕΔΑ ως μοχλό κατά του ΚΚΕ, αξιοποιώντας ιδεολογικοπολιτικά δυνάμεις που συμμετείχαν στην ΕΔΑ. Ο χαρακτήρας αυτών των δυνάμεων της παρείχε τέτοιες δυνατότητες. Δυνατότητες που αυξάνονταν, εξαιτίας της ήττας του επαναστατικού κινήματος, της διασποράς των κομματικών δυνάμεων (πολιτική προσφυγιά - Ελλάδα) και των εντεινόμενων διώξεων. Η άρχουσα τάξη, έχοντας υπέρ της έναν σαφέστατα υπέρτερο συσχετισμό δυνάμεων, μεθόδευε το δικό της στόχο.

Αλλωστε, η μετέπειτα πορεία και η διάσπαση του ΚΚΕ το 1968 αυτό δείχνει, αφού τα στελέχη του ΚΚΕ που αντιτίθονταν στην υποψηφιότητα του Ν. Μπελογιάννη, δρώντας μέσα από τις γραμμές της ΕΔΑ τότε, στη συνέχεια πέρασαν με τους οπορτουνιστές ηγέτες της δεξιάς Αναθεωρητικής Ομάδας που ηγήθηκαν στις τότε συνθήκες της επιδίωξης διάλυσης του ΚΚΕ, με τη μετατροπή του σε κόμμα σοσιαλδημοκρατικό, ενώ σχημάτισαν ανάλογο τέτοιο κομματικό μηχανισμό, το λεγόμενο ΚΚΕ Εσωτερικού.

Το θέμα της υποψηφιότητας του Ν. Μπελογιάννη, επομένως, και της υπεράσπισής του μ' αυτό τον τρόπο ήταν θέμα της υπεράσπισης του ίδιου του ΚΚΕ. Φαίνεται πως εκτός από κάποιους συμμάχους του ΚΚΕ στην ΕΔΑ δεν το υπερασπιζόταν και κάποια από τα τότε στελέχη του.

Γιατί η ΕΔΑ, σε σχέση με το ΚΚΕ, είχε αρχίσει να αναβαθμίζεται στη συνείδησή τους, ενώ στην πορεία με τη μετατροπή της ΕΔΑ σε κόμμα από συνασπισμό κομμάτων, εξέφραζαν και απόψεις που ήθελαν την ΕΔΑ ως κόμμα η ύπαρξη του οποίου κάνει περιττή την ύπαρξη και δράση του ΚΚΕ.

Για παράδειγμα, ο Μ. Γλέζος, γράφει για εκείνη την περίοδο: «Ποια πολιτική γραμμή έπρεπε να ακολουθηθεί; Από την ίδρυσή της το 1951, ως τη διάλυσή της το 1967, η ΕΔΑ αμφιταλαντεύονταν ανάμεσα σε δύο πολιτικές γραμμές. Στην ανεδαφική γραμμή που απαιτούσε να επιβάλει το ΠΓ του ΚΚΕ και στην προσγειωμένη πολιτική γραμμή που διαμόρφωνε η Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΔΑ (συνεργασία κομμουνιστών - σοσιαλιστών - αριστερών) άμεσα αντιμέτωπη με την ελληνική πραγματικότητα, όπως καθημερινά διαπλάσσονταν»⁶.

Και άλλα τότε στελέχη του ΚΚΕ έχουν την ίδια άποψη. Για παράδειγμα ο Παν. Κατερίνης γράφει: «Εμείς οι νεαροί βουλευτές διαπιστώσαμε αμέσως πως με την ΕΔΑ σαν να άνοιγαν οι πύλες να περάσει το προοδευτικό κίνημα στην ανοιχτή πολιτική ζωή και δράση. Οι υποψηφιότητες των Μπελογιάννη και Πλουμπίδη δημιουργούσαν σε όλους μας ανησυχία, και σ' εμάς που ήμαστε κομμουνιστές, ότι μπορούσαν να τινάξουν στον αέρα τη δυνατότητα της νόμιμης και μαζικής δράσης του κινήματος»⁷.Οπως, δηλαδή, γράφει και ο Λ. Κύρκος: «Το γάντζωμα της ΕΔΑ στη νόμιμη πολιτική σκηνή δεν έπρεπε να διακυβευτεί για κανένα λόγο»⁸!

Το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός διδάσκει πως ακόμη και στις πιο αδυσώπητες συνθήκες της ταξικής πάλης, με ήττα του λαϊκοεπαναστατικού κινήματος, με τον πιο άνισο σε βάρος του συσχετισμό, η ύπαρξη, η διαφύλαξη, η υπεράσπιση του Κομμουνιστικού Κόμματος ως επαναστατικού κόμματος της εργατικής τάξης και η αυτοτέλειά του είναι θεμελιακό καθήκον των κομμουνιστών και αποκλειστικά δική τους υπόθεση. Απέναντι στα κάθε άλλοθι της τότε περιόδου και ερμηνεία μαζί για τη στάση τους απέναντι στον Ν. Μπελογιάννη και το ΚΚΕ, που πάει να δικαιολογήσει τη μη υπεράσπισή τους, αλλά και για τους σημερινούς ομοϊδεάτες τους, που απεμπόλησαν μετά τις ανατροπές των σοσιαλιστικών καθεστώτων την κομμουνιστική τους ιδεολογία και ταυτότητα, για να αισθάνονται την πλάτη τους ζεστή από την ανάσα της προστασίας του συστήματος, που δε διστάζουν τώρα να «τιμούν» τάχα τον Μπελογιάννη ως «ανοιχτό μυαλό» κόντρα στα «παρωχημένα του ΚΚΕ» σήμερα (η μέγιστη υποκρισία για την υπόκλιση στον καπιταλισμό και την απεμπόληση του δίκιου της εργατικής τάξης), κλείνουμε αυτό το μικρό χρονικό με τα ίδια τα λόγια του Ν. Μπελογιάννη στην πρώτη του δίκη, το Νοέμβρη του 1951:

«...Η ζωή μου συνδέεται με την ιστορία του ΚΚΕ και τη δράση του... Δεκάδες φορές μπήκε μπροστά μου το δίλημμα: να ζω προδίδοντας τις πεποιθήσεις μου, την ιδεολογία μου, είτε να πεθάνω, παραμένοντας πιστός σ' αυτές. Πάντοτε προτίμησα το δεύτερο δρόμο και σήμερα τον ξαναδιαλέγω».

• Πηγή: Μάκης Μαΐλης, «Υπόθεση Μπελογιάννη», «Ριζοσπάστης», 29/3/1998.

1. Κ. Ζαμπαθά: «Ν. Μπελογιάννη - Ν. Πλουμπίδης», σελ. 86.

2. Σπ. Λιναρδάτου: «Από τον εμφύλιο στη χούντα», τ. Α΄, σελ. 273.

3. Σπ. Λιναρδάτου, ό.π.

4. Σπ. Λιναρδάτου: «Από τον εμφύλιο στη χούντα», τ. Α΄., σελ. 387-388.

5. Σπ. Λιναρδάτου «Από τον εμφύλιο στη χούντα» τ. Β΄, σελ. 21-22.

6. Ντ. Κουσίδου - Στ. Σταυρόπουλου, «Αριστερή Νεολαία Ελλάδας», σελ. 9.

7. Στ. Κασιμάτη: «Οι παράνομοι», σελ. 585-586.

8. Λ. Κύρκου: «ΑΝΑΤΡΕΠΤΙΚΑ», σελ. 153.