Σάββατο 18 Απρίλη 1998
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Σελίδα 20
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Ρόδος Βυζαντινών και Ιπποτών

Είκοσι ένα κατοικημένα νησιά, Ρόδος, Λίνδος, Σύμη, Πάτμος, Αμοργός, Αστυπάλαια... Μα ανάμεσά τους η Χάλκη, η Κάσος, οι Λειψοί, το Καστελλόριζο... 2.500 εντοπισμένα μνημεία από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια μέχρι τις αρχές του 19ου αι. Η 4η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου είναι η υπεύθυνη Υπηρεσία για τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της περιοχής, διαθέτοντας 115 μόνιμους ή συμβασιούχους υπαλλήλους που αυξάνονται μόνο κατά τη θερινή περίοδο. Την ίδια περίοδο βέβαια αυξάνονται και οι δυνατότητες μετακίνησης στα απομακρυσμένα νησιά, που αν το καλοκαίρι μπορεί κανείς να βρει ένα πλοίο, το χειμώνα ίσως το πλοίο να μην μπορεί καν να προσεγγίσει. Αυτό σημαίνει δυσκολίες και στη μεταφορά των απαραίτητων υλικών για τις εργασίες αναστήλωσης ή συντήρησης των μνημείων, που συνεπάγεται υψηλότερο κόστος των υλικών, αλλά και καθυστερήσεις στα έργα. Αλλά τέτοιες δυσκολίες προκύπτουν και... εντός των μικρών νησιών, όπου η προσέγγιση κάποιων αρχαιολογικών τόπων γίνεται μόνο με... τετράποδα. Παρ' όλα αυτά έργο διεξάγεται. Εργο συντήρησης, αναστήλωσης και συνέχισης της έρευνας στα ήδη αποκαλυμμένα μνημεία. Στο μεταξύ ο χώρος της Δωδεκανήσου εμπλουτίζει ακόμα την επιστήμη της αρχαιολογίας με νέα στοιχεία. Οι ανασκαφές ξεκινούν ως σωστικές, δεδομένου ότι η λαίλαπα του ανεξέλεγκτου τουρισμού έχει ως αποτέλεσμα αλλεπάλληλα αιτήματα ιδιωτών. Αλλά αυτές οι σωστικές ανασκαφές έγιναν η αιτία της αποκάλυψης μιας άλλης Ρόδου, διαφορετικής από εκείνης των Ιπποτών, που κατέλαβαν το νησί το 1309. Η Ρόδος των Βυζαντινών.

Σκιές Βυζαντινών

Στην ημερίδα που πραγματοποίησε ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων για το πρόσφατο έργο των Εφορειών στο Αιγαίο και τη Θράκη, ο προϊστάμενος της 4ης ΕΒΑ, Ηλίας Κόλιας,μίλησε αναλυτικά για τη δραστηριότητα της Εφορείας, ξεκινώντας, όχι τυχαία, από την πόλη της Ρόδου. Η "σκιά", η "αφηρημένη ιδέα" της βυζαντινής Ρόδου, όπως χαρακτηριστικά είπε ο Η. Κόλιας, με τις ανασκαφές της τελευταίας δεκαετίας άρχισε να γίνεται απτή πραγματικότητα.Η αποκάλυψη της προϊπποτικής, δηλαδή της βυζαντινής, οχύρωσης, η αποκάλυψη και τεκμηρίωση των οικοδομικών φάσεων των ιπποτικών οχυρώσεων και η διερεύνηση της παλαιοχριστιανικής, πρωτοβυζαντινής και βυζαντινής φάσης του οικισμού, καθώς και επέκτασή του στα χρόνια της ιπποτοκρατίας ήταν τα προβλήματα στα οποία αναζητούσε λύσεις η ανασκαφική έρευνα.

Ο,τι υπήρχε μέχρι πριν μία δεκαετία ήταν τα λείψανα ενός βαπτιστηρίου,που αποκάλυψε το 1930 η Ιταλική Αρχαιολογική Υπηρεσία και τα ερείπια της μεγάλης βασιλικής της Ρόδου,που ήρθαν στο φως στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Εκείνη την εποχή επιβεβαιώθηκε ότι "στα παλαιοχριστιανικά χρόνια η πόλη, ανοχύρωτη, συνέχισε το βίο της, στην ίδια θέση της ελληνιστικής περιόδου και είχε την ίδια περίπου έκταση. Από τα μέσα περίπου του 7ου αι. μ. Χ. συρρικνώθηκε και περιορίστηκε στη θέση της μεσαιωνικής πόλης".

Με αυτή τη δραστηριότητα προέκυψαν προβλήματα που ζητούσαν λύση: Ποια ήταν τα όρια του πρωτοβυζαντινού οικισμού; Ποια ήταν η εξέλιξή του στα μεσοβυζαντινά και υστεροβυζαντινά χρόνια μέχρι το 1309 που κατέλαβαν τη Ρόδο οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ; Πότε οχυρώθηκε ο οικισμός και ποια ήταν η εξέλιξη της οχύρωσης;

Υποθέσεις και απαντήσεις

Οι απαντήσεις που δίνονταν ήταν μόνο υποθετικές. Ωστόσο, αραβικές ιστορικές πηγές ανέφεραν ότι στο τελευταίο τέταρτο του 7ου αι. στη Ρόδο, εγκαθίστανται φρουρά και αποικία αραβική, που σε περίπτωση κινδύνου κατέφευγαν στο φρούριό της. Αρα η Ρόδος, που ήταν ανοχύρωτη μέχρι τις μεγάλες αραβικές επιδρομές, τότε οχυρώθηκε.Το πρωτοβυζαντινό τείχος, όμως, το κρατούσε η γη της Ρόδου. Ωσπου το μυστήριο άρχισε να λύνεται με 3 μεγάλες σωστικές ανασκαφές,που έγιναν σε ισάριθμα οικόπεδα τα τελευταία 10 χρόνια. Και τα αποτελέσματα ήταν αναπάντεχα, αφού αποκαλύφθηκαν λείψανα τείχους, προτειχίσματος και τάφρου, που ανήκαν στο φρούριο που οικοδομήθηκε στη Ρόδο το τελευταίο τέταρτο του 7ου αι. και καταλάμβανε το χώρο του καλούμενου στην Ιπποτοκρατία "Κολλάκιου".Τείχος και προτείχισμα είχαν η νότια, βόρεια και δυτική πλευρά του, αλλά για την ανατολική, προς την παραλία του λιμανιού, δεν υπάρχουν, έως τώρα τουλάχιστον, σχετικές ενδείξεις. Το φρούριο επισκευάστηκε και ενισχύθηκε στο τέλος του 11ου ή στις αρχές του 12ου αι. Τα ανασκαφικά δεδομένα δείχνουν ότι οι ιππότες διατήρησαν το προτείχισμα της νότιας πλευράς ως διαχωριστικό Κολλάκιου - Πόλης και εγκατέλειψαν το τείχος. Εξάλλου, τόσο οι αραβικές πηγές όσο και η ανασκαφική έρευνα επιβεβαιώνουν ότι στα πρωτοβυζαντινά χρόνια ο οικισμός απλωνόταν και εκτός των τειχών.

Πότε όμως η Ρόδος περιβλήθηκε με την οχύρωση την οποία συνάντησαν στις αρχές του 14ου αι. οι ιππότες του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ; Σε ποια χρονική στιγμή έγινε μία οχυρωμένη πολιτεία, εφαρμόζοντας το τριμερές αμυντικό σύστημα κατά το τυπικό όλων σχεδόν των μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών πόλεων (βλ. Σέρρες, Μυστρά, Αργος, Τραπεζούντα, Θεσσαλονίκη κ. ά.);

Απάντηση ακόμα δεν έχει δοθεί, πάντως τα παραπάνω σχηματίζουν το περίγραμμα της βυζαντινής Ρόδου. Αλλά... εντός του περιγράμματος υπήρχε μία πόλη ζωντανή, της οποίας οι αντανακλάσεις φαίνονται στην αρχιτεκτονική, κοσμική και αρχιτεκτονική, στη ζωγραφική (εικόνες, τοιχογραφίες), στα κειμήλια κ. α.

Ανασκάπτοντας και συντηρώντας

Εντούτοις τόσο η βυζαντινή όσο και η ιπποτική Ρόδος δέχονται ισόποσα τη φροντίδα της Εφορείας. Στη μεσαιωνική πόλη ήδη από το 1995 έχει ενταχθεί στα περιφερειακά κοινοτικά προγράμματα (ΠΕΠ) η συντήρηση, αποκατάσταση και ανάδειξη των βυζαντινών εκκλησιών και των ιπποτικών οχυρώσεων.Οπως ανέφερε ο προϊστάμενος της 4ης ΕΒΑ, έχουν συμπεριληφθεί 4 βυζαντινές εκκλησίες: Το μοναστηριακό συγκρότημα του Αγίου Γεωργίου στο δυτικό άκρο της πόλης, οι Αγιοι Απόστολοι,που στην Τουρκοκρατία είχε μεταβληθεί σε Ιμαρέτ, ο Αγιος Νικόλαος,αλλά και η μεγάλη ερειπωμένη εκκλησία γοτθικού ρυθμού,η λεγόμενη "κομμένη εκκλησία" στο ανατολικό τμήμα της μεσαιωνικής πόλης. Την τελευταία οι Ιταλοί την είχαν κόψει στα δύο, προκειμένου να περάσει ανάμεσά της δρόμος που θα ένωνε λιμάνι με το νότιο τμήμα της νέας πόλης. Αυτός ο δρόμος καταργήθηκε και η Εφορεία αποκατέστησε το περίγραμμα της εκκλησίας. Σε αυτό το μνημείο αποκαλύφθηκε κτιστός τάφος που περιείχε 40 ανθρώπινους σκελετούς και θησαυρός 500 αργυρών νομισμάτων της εποχής του Βαγιαζίτ Β και του Σελίμ Α. Το γεγονός ότι δύο από αυτά είναι της εποχής του μάγιστρου Del Corretto (1513-1521) οδηγεί στην εικασία ότι οι σκελετοί ανήκουν στους νεκρούς της τελευταίας πολιορκίας της Ρόδου το 1522. Οσον αφορά στις ιπποτικές οχυρώσεις η Εφορεία εκτελεί έργα στερέωσης του προμαχώνα της πύλης του Αγίου Ιωάννη, ενώ από πέρσι παραδόθηκε στο κοινό τμήμα του προμαχώνα του Αγίου Γεωργίου. Εκεί η Εφορεία σχεδιάζει να διαμορφώσει χώρο με σχέδια και φωτογραφίες για την εξέλιξη των ροδιακών μεσαιωνικών οχυρώσεων και γενικότερα για την εξέλιξη της οχυρωματικής.

Αυτές όμως οι οχυρώσεις δεν... αντιμετωπίζουν και τον σύγχρονο "εχθρό" της μεσαιωνικής πόλης, όπως και πολλών ιστορικών οικισμών της χώρας, δηλαδή την αλόγιστη τουριστική ανάπτυξη.Η προγραμματική σύμβαση που υπογράφτηκε το 1984 μεταξύ ΥΠΠΟ, Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Δήμου Ρόδου είχε στόχο όχι μόνο τον έλεγχο των χρήσεων,αλλά και την εξυγίανση, αποκατάσταση και ανάδειξη μνημείων της μεσαιωνικής πόλης,αφού πρώτα εξασφαλιζόταν στέγη για τις άπορες οικογένειες που κατοικούσαν σε πολλά από αυτά μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Μάλιστα σε μεσαιωνικές εκκλησίες, οι οποίες μετά την κατάληψη της Ρόδου (1522) από τους Τούρκους μεταβλήθηκαν σε τεμένη, είχαν βρει στέγη φτωχές μουσουλμανικές οικογένειες, για τις οποίες εξασφαλίστηκε επίσης η μεταστέγαση, αφού πρώτα επιτεύχθηκε η επαναχώρηση στην Αρχαιολογική Υπηρεσία των εκκλησιών.

Στο μεταξύ οι ανασκαφές συνεχίζονται εντός και εκτός της πόλης. Αξίζει να αναφερθεί το πολύ σημαντικό εύρημα στην ανατολική ακτή της Ρόδου, κοντά στο χωριό Μάσαρι,όπου αποκαλύφθηκε εργαστήριο επεξεργασίας ζάχαρης (ανάλογο εργαστήριο έχει εντοπιστεί στην Κύπρο) που χρονολογείται στην περίοδο της ιπποτοκρατίας. Η αρχαιολογική σκαπάνη εντόπισε τον υδρόμυλο που συνέθλιβε το ζαχαροκάλαμο, τμήματα των εγκαταστάσεων του εργαστηρίου επεξεργασίας και μεγάλος αριθμός πήλινων κωνικών αγγείων για τη διύλιση της ζάχαρης.

Κι ακόμα στην Κάλυμνο, την Κω, το Καστελλόριζο, τη Σύμη, την Τήλο, τη Λέρο και αλλού διεξάγονται σωστικές ανασκαφές και τα μνημεία τους συντηρούνται καιρού επιτρέποντος και όχι μόνο...

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ


Κορυφή σελίδας
Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ