Η χρησιμότητα του τρίτομου αυτού έργου είναι πολλαπλή. Παρέχει όμως και μια ξεχωριστή έμπρακτη απόδειξη της δύναμης που δίνει στον άνθρωπο ο αγώνας για μια καλύτερη και δικαιότερη κοινωνία, η στράτευση στον αγώνα για το σοσιαλισμό. Δίνει, με άλλα λόγια, την πλήρη επιβεβαίωση αυτού που έλεγε ο αείμνηστος Πορτογάλος κομμουνιστής ηγέτης Αλβάρο Κουνιάλ, ότι δηλαδή «η σωματική δύναμη ενός κομμουνιστή φτάνει ως το θάνατο ενώ η ηθική δύναμη των αρχών και του αγώνα του δεν τελειώνει ποτέ». Μ' αυτή την έννοια το έργο έχει ξεχωριστή αξία στην επαναστατική διαπαιδαγώγηση των εργαζόμενων μαζών, των κομμουνιστών και ειδικότερα της νεολαίας. Αλλωστε δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι στη Μακρόνησο μαρτύρησαν κυρίως νέα παιδιά, ο ανθός της ελληνικής νεολαίας.

Η ιστορία της Μακρονήσου είναι θεμελιώδες κεφάλαιο της ιστορίας του εμφυλίου πολέμου 1946 - 1949. Χωρίς τη Μακρόνησο - και τους άλλους, βεβαίως, τόπους εξορίας, τις φυλακές και τα κάθε λογής κάτεργα πολιτικών κρατουμένων - είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς ολοκληρωμένα τον εμφύλιο πόλεμο, κατά τον ίδιο τρόπο που είναι αδύνατο να μιλάμε για την ιστορία της ναζιστικής Γερμανίας χωρίς να κάνουμε την παραμικρή νύξη στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και τη σημασία που είχαν για το καθεστώς στην εδραίωση και εξέλιξή του.

Η Μακρόνησος έχει μια ποιοτική διαφορά από τους άλλους τόπους μαρτυρίου της περιόδου του εμφυλίου. Παρά το γεγονός πως στο έδαφός της «φιλοξενήθηκαν» και πολιτικοί κρατούμενοι, ο κύριος χαρακτήρας του στρατοπέδου ήταν στρατιωτικός. Η Μακρόνησος ιδρύθηκε και λειτούργησε κυρίως ως στρατιωτική μονάδα, στις τάξεις της οποίας εντάχθηκαν στρατευμένοι - στην πλειοψηφία τους κομμουνιστές - ΕΑΜίτες, αριστεροί, αλλά και ευρύτερα δημοκρατικοί πολίτες - οι οποίοι δεν ενέπνεαν την παραμικρή εμπιστοσύνη στο καθεστώς, με σκοπό κατ' αρχήν να εμποδιστεί η μεταπήδησή τους στο Δημοκρατικό Στρατό (ΔΣΕ) αλλά και να «αναμορφωθούν» με κάθε μέσο και τρόπο, δηλαδή να αλλάξουν πολιτικοϊδεολογική συνείδηση, να αποστατήσουν από το στρατόπεδο του εργαζόμενου λαού και να περάσουν στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης ή αλλιώς να συντριβούν ψυχικά και σωματικά.

«Εθνική κολυμβήθρα» και «σύγχρονος Παρθενώνας» ονομάστηκε η Μακρόνησος από την εγχώρια κοινωνική, οικονομική, πολιτική, αλλά και πνευματική ολιγαρχία.

Το τρίτομο έργο για την ιστορία της Μακρονήσου, που ολοκληρώθηκε με την πρόσφατη έκδοση του τελευταίου τόμου, έχει μια ξεχωριστή αξία, μια ποιοτική διαφορά, σε σχέση με τα ίδιου θέματος βιβλία, άρθρα, μελέτες και επιστημονικά συνέδρια που κατά καιρούς έχουν δει το φως της δημοσιότητας. Περιέχει πλήθος αναμνήσεων, από τους ίδιους τους Μακρονησιώτες. Περιέχει μελέτες που συνθέτουν στοιχεία από πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές και προσεγγίζουν το θέμα με επιστημονική ακρίβεια και ευσυνειδησία. Περιέχει πλήθος πρωτογενούς υλικού που η σπανιότητά του το καθιστά πλέον αρχειακό. Καταγράφει και παρουσιάζει τα στοιχεία που υπάρχουν διάσπαρτα σε όλη τη σχετική βιβλιογραφία και δεν παραλείπει καμία πλευρά, μέσω της οποίας δόθηκαν στοιχεία για το Μακρονήσι. Ιδιαίτερη αξία έχουν οι παρουσιάσεις του λογοτεχνικού υλικού, που αποτελούν ένα τεράστιο κεφάλαιο στο λαϊκό μας πολιτισμό. Με δυο λόγια, πρόκειται για ένα έργο που συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία και τις μορφές του ιστορικού λόγου, γεγονός που το καθιστά μοναδικό.

Για την οικονομία του χώρου, κι έχοντας υπόψη ότι πολλοί αναγνώστες γνωρίζουν το έργο από τους δύο τόμους που προηγήθηκαν, θα περιορίσουμε τις αναφορές μας για το έργο στα περιεχόμενα του τρίτου τόμου. Εκεί ο αναγνώστης θα βρει απομνημονεύματα του ακαδημαϊκού Κ. Δεσποτόπουλου για την περίοδο από τον Οκτώβρη του 1947 ως τον Ιούλη του 1950, πολλές μαρτυρίες και αναμνήσεις αγωνιστών, αναλυτικά στοιχεία για τις αποστολές Μακρονησιωτών στο μέτωπο και τις λιποταξίες - δραπετεύσεις προς το ΔΣΕ, στοιχεία για τις εξόριστες γυναίκες και τα παιδιά, συνθετικές μελέτες γύρω από την αγγλοαμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα και τη διεθνιστική αλληλεγγύη στον αγωνιζόμενο ελληνικό λαό, τον ψυχικό πόνο που προκαλούσε το κάτεργο στους έγκλειστούς του, μελέτες για την αποτύπωση της Μακρονήσου στις τέχνες, στοιχεία για το νομικό καθεστώς που διέπει τη Μακρόνησο σήμερα, αρχειακό υλικό, καθώς και στοιχεία αναφορικά με τις πρόσφατες ενέργειες του ΚΚΕ, ώστε η Μακρόνησος να διασωθεί ως ιστορικός τόπος.

Οι αναγνώστες που έχουν μελετήσει τους δύο πρώτους τόμους, απ' όσα αναφέραμε αντιλαμβάνονται πλήρως της αξία που έχει και η μελέτη του τρίτου. Εκείνοι όμως που θα πάρουν στα χέρια τους μόνο τον τρίτο τόμο και θα επιχειρήσουν μια ανάποδη προσέγγιση του έργου θα αντιληφθούν την αξία του αναζητώντας με όρους φυσικής αναγκαιότητας να προμηθευτούν τους τόμους που προηγήθηκαν. Διότι το δέσιμο όλου του υλικού είναι τέτοιο που αδυνατεί κανείς να το προσεγγίσει ολοκληρωμένα, χωρίς να το έχει ολόκληρο στα χέρια τους. Χωρίς να επιχειρήσει να καλύψει τα κενά. Η αναγκαιότητα αυτή καθίσταται ακόμη πιο επιτακτική αν αναλογιστούμε ότι ζούμε σε μια εποχή που η προσπάθεια αναθεώρησης της Ιστορίας προς όφελος της κυρίαρχης τάξης και των ξένων προστατών της είναι συνεχής και συστηματική.

Για του λόγου το αληθές θα πάμε μερικά χρόνια πίσω, στο Συνέδριο που οργανώθηκε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο από 20 ως 23 Οκτώβρη του 1999 με θέμα «Ο ελληνικός εμφύλιος: από τη Βάρκιζα στο Γράμμο». Στο Συνέδριο εκείνο, μεταξύ άλλων παρουσιάστηκε και μια εισήγηση του καθηγητή του Ιονίου Πανεπιστημίου Διονύση Μοσχόπουλου με θέμα «Πολιτικοί κρατούμενοι στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου». Από την έκδοση του υλικού του Συνεδρίου σε βιβλίο η εισήγηση αυτή παραλήφθηκε. Ετσι θα σταθούμε στο περιεχόμενό της από μια παρουσίασή της που κυκλοφόρησε τότε στο διαδίκτυο. Στην εισήγησή του ο κ. καθηγητής, μας προτείνει μια νέα θεώρηση του ζητήματος των πολιτικών κρατουμένων της εποχής του εμφυλίου πολέμου, σύμφωνα με την οποία «οι αντιμαχόμενες πλευρές εντάσσουν τους πολιτικούς κρατούμενους στο ιδεολογικό και πολιτικό οπλοστάσιό τους, με μέσο τη δοκιμασία συνείδησης, όπως αυτή εκδηλώνεται με τις δηλώσεις μετανοίας». Ας προσέξουμε λίγο τον τρόπο παρουσίασης του θέματος. «Οι αντιμαχόμενες πλευρές - μας λέει αυτός ο κύριος - εντάσσουν τους πολιτικούς κρατούμενους στο πολιτικό και ιδεολογικό τους οπλοστάσιο». Δηλαδή οι πολιτικοί κρατούμενοι δεν είναι συγκεκριμένα άτομα, με συγκεκριμένη ιδεολογική και πολιτική ταυτότητα, δεν ανήκουν σε μία από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές, δεν είναι ΕΑΜίτες, κομμουνιστές, αριστεροί, προοδευτικοί πολίτες, δεν είναι καν εκείνοι οι πολίτες που δεν εμπνέουν εμπιστοσύνη στο καθεστώς. Είναι μια τρίτη κατηγορία πολιτών, που την εντάσσουν στο πολιτικό και ιδεολογικό τους οπλοστάσιο οι αντιμαχόμενες πλευρές του εμφυλίου!!! Ετσι, αν μη τι άλλο, και οι δύο πλευρές εξισώνονται, γίνονται συνυπεύθυνες για το δράμα των πολιτικών κρατουμένων. Πώς όμως εντάσσουν τους πολιτικούς κρατουμένους στο ιδεολογικό και πολιτικό τους οπλοστάσιο; «Με μέσο τη δοκιμασία συνείδησης - μας λέει ο εισηγητής -, όπως αυτή εκδηλώνεται με τις δηλώσεις μετανοίας». Μ' άλλα λόγια και δυο αντιμαχόμενες πλευρές είναι το ίδιο συνυπεύθυνες για τη δοκιμασία συνείδησης των πολιτικών κρατουμένων και φυσικά για τις δηλώσεις μετανοίας. Πιο εξωφρενική θεώρηση του θέματος των πολιτικών κρατουμένων της εποχής του εμφυλίου, πιο χοντροκομμένη, πιο προκλητική διαστρέβλωση της Ιστορίας δε θα μπορούσε να υπάρξει. Στη συνέχεια ο κ. καθηγητής, μας πληροφορεί πως διερευνά την απήχηση που είχε αυτή η δοκιμασία συνείδησης στις αντιμαχόμενες πλευρές, καθώς και τους μηχανισμούς «που συνέβαλαν στην επιτυχία αυτού του εγχειρήματος». Μα πάνω απ' όλα, μας πληροφορεί πως διερευνά την «αδυναμία των κρατικών δομών και της πολιτικής ηγεσίας να αποτρέψουν την παραπάνω στρατηγική». Δηλαδή το κράτος και η πολιτική ηγεσία εκείνης της εποχής εμφανίζονται εδώ ουδέτερα, εμφανίζονται πως ήταν έξω από την εμφύλια σύγκρουση, πως δε συμφωνούσαν με τη στρατηγική των αντιμαχόμενων πλευρών να εντάξουν στο πολιτικό και ιδεολογικό τους οπλοστάσιο τους πολιτικούς κρατούμενους, με μέσο τη δοκιμασία της συνείδησής τους διά των δηλώσεων μετανοίας, αλλά δεν είχαν τη δύναμη να αποτρέψουν μια τέτοια εξέλιξη!!! Αθώο λοιπόν το κράτος, για τις ανάγκες του οποίου δημιουργήθηκε και λειτούργησε το βάρβαρο καθεστώς των πολιτικών κρατουμένων, αθώα και η πολιτική ηγεσία που εμπνεύστηκε ένα τέτοιο καθεστώς κι έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι της να το οικοδομήσει. Αλλά τη χαριστική βολή ο εν λόγω εισηγητής μάς την αφήνει για το τέλος, όταν ισχυρίζεται πως υπήρξε «έλλειμμα κρατικής συνείδησης των πολιτών κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο» με αποτέλεσμα να οδηγηθούμε στον εμφύλιο πόλεμο, που ο ίδιος χαρακτηρίζει «αδιέξοδη αντιπαράθεση». Συνεπώς, αν το καθεστώς των πολιτικών κρατουμένων ήταν προϊόν της εμφύλιας διαμάχης, την κύρια ευθύνη φέρνουν οι πολίτες που είχαν έλλειμμα κρατικής συνείδησης, δηλαδή τα θύματα αυτού του καθεστώτος!!!

Τα σχόλια ασφαλώς περιττεύουν. Οι άνθρωποι ασφαλώς τη δουλιά τους κάνουν. Ομως εκείνο που έχει περισσότερη σημασία είναι η επιβεβαίωση της μαρξιστικής αλήθειας ότι η Ιστορία «όντας μια κοινωνική επιστήμη, αντανάκλαση της πάλης των τάξεων, δεν μπορεί παρά να δυναμώνει μέσα από την ταξική πάλη». Η δύναμή της φαίνεται από έργα σαν αυτό που εξετάζουμε σε τούτο το άρθρο και η μετατροπή της σε δύναμη στα χέρια τον λαϊκών μαζών έρχεται μέσα από τη μελέτη τέτοιων έργων, για τη γνώση της ιστορικής αλήθειας η οποία, σημειωτέον, υπήρξε πάντοτε με τη μεριά της επανάστασης.