Κυριακή 30 Ιούλη 2006
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Σελίδα 9
ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ: "7 ΜΕΡΕΣ ΜΑΖΙ"
ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
*Επίκαιρες παιδοψυχολογικές αντιλήψεις του σοβιετικού παιδαγωγικού συστήματος

Μέρος δεύτερο

Ο κοινωνικός χαρακτήρας της παιδικής ανάπτυξης και η μόρφωση

Στον τομέα της Παιδοψυχολογίας, δηλαδή της Παιδαγωγικής Ψυχολογίας, είναι ιδιαίτερα σημαντικό το πώς προσεγγίζεται η ανάπτυξη του παιδιού, η μόρφωσή του και η σχέση αυτών των δύο.

Κατ' αρχήν, η ανάπτυξη του παιδιού θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια διαδικασία καταπίεσης από τους γονείς ή και γενικότερα από την υπόλοιπη κοινωνία; Είναι γνωστή η φροϋδιστική αντίληψη που θεμελιώνει θεωρητικά αυτή την «αντίθεση», στη βάση της σύγκρουσης των ορμών και ενστίκτων με τους κανόνες και την πίεση της κοινωνίας. Στη βάση αυτών των θέσεων βάδισαν και συνεχίζουν να κινούνται οι παιδαγωγικές θεωρίες περί «αντιαυταρχικής αγωγής». Η λογική αυτή, όπως μέσα από άλλο δρόμο και του Πιαζέ, οδηγεί στην αντίληψη ότι η όποια ανάπτυξη του παιδιού είναι μια «διαδικασία προσαρμογής» στις συνθήκες του περιβάλλοντος.

Σε αντίθεση με αυτές τις απόψεις η σοβιετική ψυχολογία και παιδαγωγική έψαξε την απάντηση στο ερώτημα για την ανάπτυξη του παιδιού στη θεωρία των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ενγκελς, οι οποίοι σημείωναν πως βασικοί παράγοντες ανάπτυξης της ανθρώπινης συνείδησης ήταν η εργασία και η γλώσσα: «Στην αρχή η εργασία και στη συνέχεια μαζί και ο αρθρωμένος λόγος αποτέλεσαν τα δυο πιο βασικά κίνητρα, κάτω από την επίδραση των οποίων ο εγκέφαλος του πιθήκου μετατράπηκε σε ανθρώπινο εγκέφαλο...»3. Ετσι, ήδη στη δεκαετία του '20 - αρχές '30, μπήκαν οι βάσεις για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος. Ο Λεβ Βιγκότσκι ξεχωρίζει δύο «γραμμές» στην ανάπτυξη του παιδιού: α) Τη σταδιακή ωρίμανση του ίδιου του παιδικού οργανισμού, β) τη διαμόρφωση των ψυχολογικών λειτουργιών4. Ο ίδιος έδειξε πως στον άνθρωπο εμφανίζεται ένα ιδιαίτερο είδος ψυχικών λειτουργιών, που τις ονόμασε «ανώτατες ψυχικές λειτουργίες» και οι οποίες τον διαχωρίζουν πλήρως από τα ζώα. Αυτές οι λειτουργίες αποτελούν το ανώτατο επίπεδο του ψυχισμού του ανθρώπου, τη συνείδησή του και διαμορφώνονται κατά τη διάρκεια και χάρη στις σχέσεις του ατόμου με την κοινωνία. Από δω προκύπτει πως έχουν καθαρά κοινωνική φύση.

Ψυχολογικά «εργαλεία» από τους κοινωνικούς κανόνες και αξίες

Επισημαίνονται επίσης δύο πολύ σημαντικές διαφορές για την ανάπτυξη του ανθρώπου, σε σχέση με την ανάπτυξη των ζώων, τις οποίες είχαν εντοπίσει και οι κλασικοί του μαρξισμού: α) Αλλάζουν ριζικά οι σχέσεις του ατόμου με το περιβάλλον, β) ο άνθρωπος αρχίζει να επιδρά και να αλλάζει το περιβάλλον. Μέσα σ' αυτά τα νέα πλαίσια, ο άνθρωπος μπορεί να «κατακτά», δηλαδή να ορίζει την ίδια του τη συμπεριφορά, να αυτοοργανώνεται. Σε αυτή του την προσπάθεια τον βοηθούν μια σειρά «εργαλεία». Η αφομοίωση του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο επιτυγχάνεται με τη βοήθεια ειδικών, ψυχολογικών «εργαλείων», που δεν είναι άλλα από τους κοινωνικούς κανόνες, αξίες κ.ά. που χαρακτηρίζουν την κοινωνία και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Το παιδί, λοιπόν, μέσα από την ανάπτυξή του καλείται όλα αυτά να τα «εσωτερικεύσει».

Αυτή η αντίληψη της σοβιετικής ψυχολογίας (η πολιτιστικο-ιστορική αντίληψη) είχε τεράστια «πρακτική» σημασία για την «οικοδόμηση» του συστήματος Παιδείας. Κατ' αρχήν, αποδεχόμενοι τη συγκεκριμένη θέση, ότι δηλαδή η ανάπτυξη του ανθρώπου είναι διαφορετική από την ανάπτυξη των ζώων, αφού σε αυτή βάζει τη σφραγίδα της η ίδια η κοινωνία των ανθρώπων, γίνεται φανερή η ανάγκη σοβαρής οργάνωσης αυτής της διαδικασίας που λέγεται αγωγή. Ο Βιγκότσκι αναφέρει ότι θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τη συγκεκριμένη διαδικασία κι ως «τεχνική ανάπτυξης του παιδιού»5, από την άποψη ότι εδώ πλέον παρεμβάλλεται σ' αυτήν την «ανάπτυξη», με τον τρόπο της, ολόκληρη η κοινωνία. Αν λοιπόν αποκτά τεράστια σημασία αυτή η διαδικασία, που όχι μόνο δεν είναι σε αντίθεση με τη «φύση» του ανθρώπου, αλλά στηρίζεται ακριβώς στην ίδια τη φύση του, είναι φανερό ότι θα πρέπει να ξεκινά όσο το δυνατό νωρίτερα. Ετσι, χωρίς να θέλουμε να υποτιμήσουμε κι άλλους λόγους όπως ήταν η μεγαλύτερη απελευθέρωση της γυναίκας, είναι φανερό πως εδώ υπάρχει κι ένας επιπλέον επιστημονικός λόγος που το σύστημα της προσχολικής αγωγής είχε τεράστια και πρωτοπόρα ανάπτυξη στη Σοβιετική Ενωση. Με βάση τα τελευταία στοιχεία που διαθέτουμε, το 1984 στην ΕΣΣΔ υπήρχαν 134.000 ιδρύματα προσχολικής αγωγής, στα οποία παρακολουθούσαν 15,5 εκατομμύρια παιδιά, ενώ σ' αυτά εργάζονταν πάνω από ένα εκατομμύριο νηπιαγωγοί και διευθυντές παιδικών σταθμών. Ταυτόχρονα υπήρχαν στη χώρα 60 παιδαγωγικά ΑΕΙ και 276 μέσες παιδαγωγικές σχολές6.

Κοινή δραστηριότητα με τους άλλους...

Η παραπάνω θέση, για τον κοινωνικό χαρακτήρα της ανάπτυξης του παιδιού, έχει σημασία και για τη διδακτική και την αξιολόγηση του μαθητή. Αφού ο άνθρωπος σε διάκριση από τα ζώα δεν αναπτύσσεται, ούτε συμπεριφέρεται στη βάση της κληρονομικότητας, αλλά στη βάση της ενεργούς αφομοίωσης, της κατάκτησης της πείρας που έχει συσσωρευτεί από την ανθρωπότητα, η κατάκτηση της γνώσης θεωρείται ως μια εξελικτική διαδικασία, στην οποία ιδιαίτερο ρόλο παίζει τόσο η κολεκτίβα (η σχολική κι εξωσχολική ομάδα), όσο κι ο ενήλικας (ο δάσκαλος, ο γονιός και άλλοι). Οπως σημειώνει ο κορυφαίος Σοβιετικός ψυχολόγος Αλεξέι Λεόντιεφ: «Μια τέτοια, όμως, δραστηριότητα δεν μπορεί να διαμορφωθεί στο παιδί από μόνη της, αλλά διαμορφώνεται στην πρακτική και γλωσσική επικοινωνία με τους ανθρώπους που το περιβάλλουν, στην κοινή δραστηριότητα μ' αυτούς!»7.

Συμπερασματικά, βγαίνουν μηνύματα για το σήμερα, όπως π.χ. για την αξιολόγηση των παιδιών. Σήμερα στη χώρα μας η εκπαιδευτική αντιδραστική μεταρρύθμιση στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σ' εκείνες τις αστικές αντιλήψεις οι οποίες θέλουν την ανάπτυξη του παιδιού ως μια διαδικασία είτε «προσαρμογής» της ανάπτυξης του παιδιού στον κόσμο των ενηλίκων είτε ανάπτυξης των έμφυτων «ικανοτήτων», «δυνατοτήτων» που έχει το κάθε παιδί. Αυτές, θεωρείται, πως έχουν μεγάλη απόκλιση από παιδί σε παιδί, οπότε κάποια παιδιά «παίρνουν» τα «γράμματα» και πρέπει από νωρίς να τους ανοίξουμε το δρόμο, ενώ κάποια άλλα παιδιά δεν τα «παίρνουν» τα γράμματα, οπότε το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι από νωρίς να τα οδηγήσουμε σε μια στενή κατάρτιση για να βγάζουν τον «επιούσιο». Οι αντιλήψεις αυτές, όπως βλέπουμε, χρησιμοποιούνται σήμερα για να ορθώσουν ακόμη περισσότερο τους ταξικούς φραγμούς στην εκπαίδευση.

Αντίθετα η σοβιετική παιδαγωγική και ψυχολογία, αντιμετωπίζοντας την ανάπτυξη ως μια διαδικασία «κατάκτησης» από το συγκεκριμένο παιδί της συσσωρευμένης πείρας της ανθρωπότητας, της «κοινωνικής κληρονομιάς», κάνει διαφορετικές επιλογές. Απορρίπτει την πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου και προκρίνει την πλήρη, γενική και υποχρεωτική μόρφωση, που θα πρέπει να αποτελεί τη βάση κάθε παραπέρα ειδικής γνώσης, εξειδίκευσης. Μάλιστα αυτή η υποχρεωτική μόρφωση στο λαϊκό σύστημα Παιδείας, παίρνει χαρακτήρα γενικό (χωρίς να εξαιρείται κανένα παιδί), δημόσιο (καταργώντας την ιδιωτική «πρωτοβουλία» και τους άλλους ταξικούς φραγμούς στη μόρφωση), ενιαίο (μέσα από ένα εκπαιδευτικό σύστημα, που δε διασπάται σε πολλές ασύνδετες ενότητες).

3. Κ. ΜΑΡΞ, Φ. ΕΝΓΚΕΛΣ: ΑΠΑΝΤΑ, τ. 20, σελ. 490. (2η ρωσική έκδοση).

4. Λ.Σ. ΒΙΓΚΟΤΣΚΙ: «Το πρόβλημα της πολιτιστικής ανάπτυξης του παιδιού». ΑΠΑΝΤΑ, τ. 3, σελ. 302, (στα ρώσικα).

5. Λ.Σ. ΒΙΓΚΟΤΣΚΙ: ΑΠΑΝΤΑ. «Η εργαλειακή μέθοδος στην ψυχολογία», τ. 1, σελ. 107, (στα ρώσικα).

6. Β. ΓΙΑΝΤΕΣΚΟ, Φ. ΣΟΧΙΝΑ: «Προσχολική Παιδαγωγική», 1986, Μόσχα, (στα ρώσικα).

7. Α. Ν. ΛΕΟΝΤΙΕΦ: «Αρχές της ψυχικής ανάπτυξης και το πρόβλημα της διανοητικής ανεπάρκειας. «Ζητήματα ψυχικής ανάπτυξης»», 4η έκδοση, εκδοτικό Πανεπιστημίου της Μόσχας, 1981, σελ. 538-557, (στα ρώσικα).

*Το κείμενο προέρχεται από Διάλεξη στο Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών στις 19 Φλεβάρη 2004.

(Συνεχίζεται)


Του Ελισαίου ΒΑΓΕΝΑ*
*Ο Ελισσαίος Βαγενάς είναι μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ και μέλος του Τμήματος Διεθνών Σχέσεων της ΚΕ του Κόμματος.


Κορυφή σελίδας
Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ