Τη Δευτέρα 26 Ιούνη του 2000 ομάδες επιστημόνων ανακοίνωσαν ταυτόχρονα, σε πολλές χώρες του κόσμου, τη χαρτογράφηση κατά 97% του γενετικού κώδικα του ανθρώπου. Ενα μέρος από το υπόλοιπο 3% θεωρείται ότι δεν περιέχει ουσιαστικές πληροφορίες και ένα άλλο είναι διαφορετικό ανάλογα με τον συγκεκριμένο άνθρωπο του οποίου μελετάται ο γενετικός κώδικας. Κινδυνεύοντας με υπεραπλούστευση, θα λέγαμε ότι εκείνο που ολοκληρώθηκε ήταν η καταγραφή, ένα προς ένα, των κομματιών των παζλ, που αποτελούν κομμάτια ενός μεγαλύτερου παζλ. Τα μικρά παζλ είναι τα γονίδια και το μεγάλο, που έχει τα μικρά σαν κομμάτια του, είναι το πλήρες γονιδίωμα. Ούτε η ανακάλυψη και καταγραφή όλων των γονιδίων έγινε, ούτε κατανοήθηκε ο τρόπος λειτουργίας τους μεμονωμένα και σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα.

Με αυτή την έννοια μπορούμε να μιλάμε για μεγάλο επιστημονικοτεχνολογικό επίτευγμα, αλλά όχι για επαναστατική ανακάλυψη. Τεχνολογικό και όχι μόνο επιστημονικό, γιατί η ολοκλήρωση του έργου μόλις μέσα σε μια δεκαετία ήταν αποτέλεσμα και των αλματωδών εξελίξεων που μεσολάβησαν στην Πληροφορική. Μάλιστα, το μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου γονιδιώματος χαρτογραφήθηκε τα τελευταία τρία χρόνια. Επίτευγμα, και όχι ανακάλυψη, γιατί αποτελεί την ολοκλήρωση μιας μακρόχρονης προσπάθειας, που βασίζεται στην προ δεκαετιών ανακάλυψη του DNA, της δομής του και του ρόλου του στη μεταβίβαση των γενετικών χαρακτηριστικών. Το παγκόσμιο επιστημονικό δίκτυο με την ονομασία «Σχέδιο Ανθρώπινου Γονιδιώματος», που έφερε σε πέρας αυτό το σπουδαίο έργο δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να εφαρμόσει με υπομονή και ευρηματικότητα τις ήδη υπάρχουσες γενετικές γνώσεις και τη σύγχρονη τεχνολογία.

Ωστόσο, ο κουρνιαχτός που σηκώθηκε με την ανακοίνωση της Δευτέρας δεν είναι αδικαιολόγητος. Αδικαιολόγητη -αν και κατανοητή- ήταν η προσπάθεια των ηγετών των καπιταλιστικών χωρών να εκμεταλλευτούν την περίσταση, αλλά και να παρουσιάσουν το γεγονός κατά πώς τους βολεύει. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπιλ Κλίντον, ως άλλος ελέω θεού βασιλεύς, αλλά και για να κατευνάσει τυχόν ανησυχίες και αντιδράσεις ενός θρησκόληπτου, ή κατ' επίφαση θρησκόληπτου αμερικανικού κοινού, παρουσίασε το γεγονός σαν ένα νέο κεφάλαιο στη θεολογία, αντί στη Βιολογία λέγοντας: «Σήμερα μαθαίνουμε τη γλώσσα με την οποία ο Θεός δημιούργησε τη ζωή... Είμαστε γεμάτοι δέος για την πολυπλοκότητα, την ομορφιά και τα θαύματα του πιο ιερού και θείου δώρου του Θεού».

Ταυτόχρονα, η χρονική στιγμή της ανακοίνωσης, μόλις λίγο καιρό πριν τις αμερικανικές εκλογές βάζει σε υποψίες, αφού είναι γνωστό ότι ο Κλίντον παρενέβη προσωπικά, ώστε να παραμεριστούν οι διαφορές των επιστημόνων του «Σχεδίου Ανθρώπινου Γονιδιώματος» και του διευθύνοντα την εταιρεία «Σελέρα Τζενόμικς», Κρεγκ Βέντερ, που πραγματοποιούσε παράλληλα το ίδιο έργο χαρτογράφησης, ώστε να γίνει η σχετική ανακοίνωση ταυτόχρονα από όλους και χωρίς αντιδικίες. Ετσι πρόλαβε και το ενδεχόμενο η «Σελέρα» να προχωρούσε σε ανακοίνωση πριν από το κρατικά χρηματοδοτούμενο «Σχέδιο Ανθρώπινου Γονιδιώματος», δημιουργώντας ακόμα μεγαλύτερες ανησυχίες στον κόσμο για τους τρόπους αξιοποίησης του επιτεύγματος.

Η καταγραφή των πληροφοριών του γενετικού κώδικα έγινε. Τώρα πρέπει να γίνει η οργάνωσή τους, έργο πολύ μεγαλύτερο και πολυπλοκότερο. Οι ερευνητές θα πρέπει να εντοπίσουν μέσα στο γενετικό κώδικα τα τμήματα που αποτελούν γονίδια. Μετά θα πρέπει να προσδιορίσουν ποια πρωτεΐνη ή ποιο μόριο RNA παράγει το συγκεκριμένο γονίδιο και στη συνέχεια να καταλάβουν τη λειτουργία αυτής της πρωτεΐνης ή του RNA στο ανθρώπινο σώμα. Μόνο τότε θα μπορέσουν να κατανοήσουν το μηχανισμό μιας γενετικής ασθένειας και ενδεχομένως να βρουν θεραπεία. Μεσοπρόθεσμα ίσως γίνει δυνατή η ίαση με επέμβαση στο ίδιο το γονίδιο, ή με αντικατάσταση της προβληματικής πρωτεΐνης που παράγει, ή ακόμα και με απενεργοποίηση του γονιδίου.

Απώτερος στόχος του «Σχεδίου Ανθρώπινου Γονιδιώματος» είναι η απάντηση σε ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ζωής: Πώς το γονιμοποιημένο ωάριο «ξέρει» να δώσει απογόνους τα διαφοροποιημένα κύτταρα, που σχηματίζουν τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους ιστούς, όπως οι μύες, ο εγκέφαλος, η καρδιά, τα μάτια, το δέρμα κτλ. Για να αναπτυχθεί ομαλά ένας οργανισμός το κάθε γονίδιο πρέπει να ενεργοποιηθεί την κατάλληλη στιγμή στο κατάλληλο σημείο του σώματος. Η χαρτογράφηση του γονιδιώματος ανοίγει το δρόμο προς την κατανόηση των σχετικών μηχανισμών. Το μη γονιδιακό μέρος του γενετικού κώδικα είναι μάλλον εκείνο που θα αποδειχθεί όχι σκουπίδι - απομεινάρι της εξελικτικής πορείας του ανθρώπου, όπως πιστεύουν ορισμένοι, αλλά ο απολύτως απαραίτητος «χορογράφος» της κυτταρικής δραστηριότητας.

Επιστρέφοντας στα πιο άμεσα αποτελέσματα, αξίζει να σημειωθεί ότι αν και οι περισσότερες από τις 3.000 διαταραχές που είναι ήδη γνωστό ότι οφείλονται σε μεμονωμένα αλλοιωμένα γονίδια είναι σπάνιες, από αυτές πεθαίνουν συνολικά κάθε χρόνο εκατομμύρια άνθρωποι. Πολλοί περισσότεροι πεθαίνουν από καρκίνο, που φαίνεται να σχετίζεται όχι με ένα, αλλά με αρκετά γονίδια. Αρκετές ακόμα από τις αρρώστιες και τις διαταραχές της υγείας του ανθρώπου έχουν να κάνουν με το γενετικό του κώδικα, τουλάχιστον σαν βάση προδιάθεσης για την ασθένεια, η οποία εκδηλώνεται μόνο αν συνδράμουν και οι παράγοντες του περιβάλλοντος. Οι καρδιοπάθειες, ο διαβήτης, οι διαταραχές του ανοσοποιητικού συστήματος και τα προβλήματα εκ γενετής είναι μερικές απ' αυτές. Η χαρτογράφηση του γενετικού κώδικα ενισχύει καταλυτικά την ερευνητική προσπάθεια για αντιμετώπιση όλων των παραπάνω ασθενειών και διαταραχών. Σαν παρενέργεια, μακροπρόθεσμα, η γνώση που θα αποκτηθεί για τις λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού ενδέχεται να επιδράσει θετικά στην ιατρική αντιμετώπιση ακόμα και των ιογενών και μικροβιακών λοιμώξεων. Μακροπρόθεσμα, επίσης, η γενετική πρόγνωση και θεραπεία πολλών ασθενειών θα οδηγήσει σε επιμήκυνση του μέσου όρου ζωής του ανθρώπου.

Ολες οι ωφέλειες από τη χρήση της νέας γνώσης στη γενετική, θα αφορούν κυρίως τα κράτη και τις ενώσεις κρατών, που στα πλαίσια του ιμπεριαλιστικού καταμερισμού εκμεταλλεύονται τις υπανάπτυκτες και αναπτυσσόμενες χώρες. Και μέσα σε κάθε κράτος οι ωφέλειες αυτές και πάλι θα αφορούν κυρίως την ολιγαρχία του πλούτου. Αυτό δεν είναι θεωρία. Ηδη σήμερα, πρόσβαση σε επαναστατικές ιατρικές τεχνικές και θεραπείες γενετικού ή μη χαρακτήρα έχουν κυρίως οι πιο εύποροι. Για τους υπόλοιπους αυτά είναι το πολύ πολύ αντικείμενο αναγνωσμάτων στον κυριακάτικο Τύπο. Η σχεδιαζόμενη κατάρρευση του συστήματος καθολικής ασφάλισης σε χώρες που ακόμη το διαθέτουν και η κατάργηση των όποιων υπολειμμάτων του «κράτους πρόνοιας» θα οδηγήσει σε ακόμη μεγαλύτερες διακρίσεις στο δικαίωμα στην υγεία.

Πέρα από τις διακρίσεις ανάλογα με το εισόδημα στη θετική αξιοποίησή της, η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος μπορεί να έχει και άμεσα αρνητικές συνέπειες μέσα στο ιστορικό πλαίσιο που πραγματοποιήθηκε. Αν δεν υπάρξει ευαισθητοποίηση και δραστηριοποίηση σε επίπεδο κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων, στο κοντινό μέλλον μπορεί:

• ο εργαζόμενος να μη βρίσκει δουλιά γιατί ο γενετικός του κώδικας δεν ταιριάζει στα πρότυπα της εταιρίας ή ταιριάζει αλλά δείχνει ότι είναι πιθανό να αρρωστήσει
• εκείνος που επιδιώκει ιδιωτική ασφάλιση να μη βρίσκει ασφαλιστική εταιρία που να τον δέχεται, ή να του ζητούν αυξημένα ασφάλιστρα, γιατί το γενετικό του προφίλ δείχνει αυξημένη πιθανότητα ασθένειας
• εκτός από τους άλλους παράγοντες ρατσιστικών διακρίσεων (με βάση το χρώμα του δέρματος, το θρησκευτικό πιστεύω κτλ.) να προστεθούν και γενετικές διακρίσεις (αρρωστιάρης υπάνθρωπος από τη μια, δυνατός και υγιής σαν... άριος από την άλλη)
• να γίνει χρήση, με στόχο την ευγονική για την παραγωγή ανθρώπων βάσει προδιαγραφών ως προς το γενετικό τους κώδικα με όλες τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει στις σχέσεις των ανθρώπων, αλλά και στη μακροπρόθεσμη υγεία και επιβίωση του ανθρώπινου είδους
• μηχανισμοί τύπου Σένγκεν, αξιοποιώντας το γενετικό κώδικα, να δώσουν τελείως άλλη διάσταση στο ζήτημα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, αλλά και της ίδιας της ανθρώπινης ζωής

Πολλά ερωτήματα πρέπει να απαντηθούν ακόμα και για τις θετικές εφαρμογές της νέας γνώσης. Πρέπει να γνωστοποιείται στον ενδιαφερόμενο μια διάγνωση προδιάθεσης για βαριά ή θανατηφόρα ασθένεια που δε θεραπεύεται; Μήπως κάτι τέτοιο τον οδηγήσει σε μίζερη ζωή ή ακόμα και στην αυτοκτονία, όταν στην πραγματικότητα δεν επρόκειτο να εκδηλωθεί σ' αυτόν η ασθένεια; Ποια θα είναι η ψυχολογική επίδραση στο νέο άνθρωπο της γνώσης του διαφορετικού σημείου εκκίνησης σε σχέση με τους συνομηλίκους του. Εξίσου καθοριστικός με τα γονίδια, αν όχι πολύ σημαντικότερος, είναι ο παράγοντας του περιβάλλοντος σχετικά με την εξέλιξη ενός παιδιού. Αλλά δεν απέχει ο καιρός που θα μπορεί να γίνει σύγκριση του διαφορετικού βιολογικού υλικού, που έχει στη διάθεσή του ο καθένας για να χτίσει την προσωπικότητά του.

Η επιστημονική πρόοδος δεν μπορεί να σταματήσει. Εκείνο που μπορεί, και πρέπει να γίνει, είναι να στρέφεται πάντα σε χρήσιμες για την ανθρωπότητα κατευθύνσεις και να βάζει προτεραιότητες, έτσι ώστε η κοινωνία να μπορεί να την παρακολουθήσει χωρίς κινδύνους και με ελάχιστες αρνητικές παρενέργειες. Οσοι μιλάνε για ελευθερία της επιστημονικής έρευνας ας σταματήσουν να υποκρίνονται. Ελάχιστοι επιστημονικοί κλάδοι μπορούν να έχουν σήμερα σοβαρή πρόοδο χωρίς σημαντική χρηματοδότηση της ερευνητικής προσπάθειας. Η ίδια η χαρτογράφηση του γενετικού κώδικα δε θα είχε γίνει αν δεν υπήρχε τέτοια χρηματοδότηση.

Ποιος κατευθύνει, όμως, την έρευνα σήμερα; Οι καπιταλιστές που ελπίζουν να δημιουργήσουν νέες μονοπωλιακές αγορές (βλ. Βέντερ και «Σελέρα») και τα κράτη - διαχειριστές της εξουσίας τους, που προσπαθούν να αποκτήσουν το επιστημονικοτεχνικό πλεονέκτημα απέναντι στους αντιπάλους τους. Μάλιστα, μεγάλο μέρος της έρευνας στις ΗΠΑ χρηματοδοτείται κατευθείαν από το Πεντάγωνο και το στρατιωτικοβιομηχανικό σύμπλεγμα. Και με ποιο δικαίωμα μοιράζουν πατέντες για γονίδια σε εταιρίες; Πατέντες δίνονται για εφευρέσεις όχι για ανακαλύψεις ή καταγραφές της φυσικής πραγματικότητας.

Οι ηγέτες των μεγάλων καπιταλιστικών χωρών και ενώσεων, που έκαναν δηλώσεις, υπογράμμισαν ότι η γνώση του ανθρώπινου γονιδιακού χάρτη πρέπει να ανήκει σε όλους. Ακόμα και αν τα καπιταλιστικά κράτη πραγματικά εννοούσαν την πρόθεσή τους για χρήση της νέας γνώσης σε όφελος όλης της ανθρωπότητας, όσα κατασταλτικά μέτρα και να 'παιρναν, εξ ορισμού δε θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν κάτι τέτοιο μέσα στις κοινωνίες που κυριαρχεί η ανισότητα και το κυνήγι του κέρδους. Πολύ περισσότερο, που τα κράτη αυτά (κυβερνήσεις, αστυνομία, στρατός, άλλες αρχές) είναι οι θεματοφύλακες των συμφερόντων των καπιταλιστών. Ο περιορισμός της ασυδοσίας των τελευταίων και στον τομέα της γενετικής θα γίνει από τα κράτη μόνο στο βαθμό που θα διαπιστωθεί ότι κινδυνεύει το ίδιο το σύστημα. Αν βέβαια, η διαπίστωση αυτή γίνει έγκαιρα...

Για κάθε προοδευτικό άνθρωπο η θετική στάση απέναντι στη γνώση είναι μονόδρομος. Είναι αλήθεια ότι η ανεξέλεγκτη και ιδιοτελής χρήση της μπορεί να οδηγήσει πίσω στα σπήλαια (ο κίνδυνος αυτός υπήρχε ήδη από την εποχή της διάσπασης του ατόμου). Αλλά και η όποια συνεπής άρνησή της οδηγεί κατευθείαν και πάλι εκεί. Οι μεμονωμένοι επιστήμονες και η επιστημονική κοινότητα στο σύνολό της έχουν ευθύνη να περιφρουρήσουν τον ανθρωπισμό της επιστημονικής έρευνας. Ούτε οι δυνατότητές τους, όμως, φτάνουν να εξασφαλίσουν κάτι τέτοιο, ούτε όλη η ανθρωπότητα που χρηματοδοτεί και την οποία αφορά άμεσα αυτή η έρευνα πρέπει να μείνει θεατής. Πρέπει να παρέμβει και όχι μόνο μέσα από επιτροπές βιοηθικής.

Δεν είναι μόνο η γενετική μηχανική και η βιοτεχνολογία, είναι και η έρευνα για τεχνητή νοημοσύνη, η ολοκλήρωση τηλεπικοινωνιών και πληροφορικής, η εικονική πραγματικότητα και μια σειρά άλλοι κλάδοι με προόδους που ήδη έχουν ή μπορεί να έχουν στο κοντινό μέλλον τεράστιες κοινωνικές επιπτώσεις (θετικές ή αρνητικές, εξαρτάται) μερικές από τις οποίες ίσως είναι μη αναστρέψιμες. Τις επιπτώσεις αυτές διαχειρίζονται σήμερα εκ των πραγμάτων ο «πλανητάρχης» Κλίντον και η κουστωδία του, για λογαριασμό του κεφαλαίου. Αν αφεθούν κατά μέρος προκαταλήψεις και αντικομμουνιστικές αγκυλώσεις, η επιστημονικοτεχνική πρόοδος και τα διλήμματα που θέτει οδηγούν σε ένα όλο και πιο φανερό συμπέρασμα: η κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο και η αντικατάσταση του καπιταλιστικού συστήματος από το ανθρωποκεντρικό σύστημα, τον κομμουνισμό, είναι η μόνη ελπίδα επιβίωσης της ανθρωπότητας, τουλάχιστο με τρόπο που να είναι ευχάριστος, όχι για μια μειοψηφία, αλλά για την πλειοψηφία των ανθρώπων.

Ενα μέρος του πνευματικού βόρβορου του σημερινού εκμεταλλευτικού συστήματος θα ακολουθεί την ανθρωπότητα στο μεταβατικό στάδιο, το σοσιαλισμό και αυτή θα είναι η πιο κρίσιμη περίοδος. Στο στάδιο αυτό θα πέσει το μεγαλύτερο βάρος της σωστής κατεύθυνσης της επιστημονικής έρευνας και κυρίως της ανάπτυξης της ανθρωπιστικής συνείδησης σε κοινωνικό επίπεδο. Οσοι έχουν απορρίψει το σοσιαλισμό σαν σύστημα, στη βάση των αδυναμιών του σοσιαλισμού που γνωρίσαμε ως τώρα, ας το ξανασκεφτούν. Κι όσοι συνεχίζουν να τον θεωρούν σαν τη μόνη λύση στο σημερινό στάδιο εξέλιξης της ανθρωπότητας, ας παλέψουν πιο δυνατά, πριν είναι αργά.