Ανθρωπος και χιμπατζής έχουν κοινό πρόγονο. Εδώ και πολλά χρόνια, οι επιστήμονες γνωρίζουν ότι ο γενετικός κώδικας των δύο ειδών διαφέρει μόνο κατά 2%, αλλά μόλις πριν από τέσσερις μήνες έγινε η πλήρης καταγραφή του γονιδιώματος του χιμπατζή, επιτρέποντας τη σύγκρισή του γονίδιο προς γονίδιο με το γονιδίωμα του ανθρώπου. Πώς εξηγεί αυτή η μικρή διαφορά στο γενετικό κώδικα τη μεγάλη διαφορά των δύο ειδών, όχι μόνο στην εμφάνιση, αλλά κυρίως στη δημιουργία πολιτισμού από το ένα είδος και στην παραμονή στην άγρια κατάσταση από το άλλο;

Σε χοντρές γραμμές, ένα μέρος από το 2% της διαφοράς αφορά διαφορές ενός νουκλεοτίδιου εδώ και ενός νουκλεοτίδιου εκεί (μεταλλάξεις) που δεν τροποποιούν τη λειτουργία των γονιδίων, αφού κωδικοποιούν σχεδόν πανομοιότυπες πρωτεΐνες. Ενα άλλο μέρος των διαφορών αφορά γονίδια που κωδικοποιούν τους ρυθμιστικούς παράγοντες που ελέγχουν την ενεργοποίηση και το βαθμό ενεργοποίησης ενός ή, συνήθως, πολλών άλλων γονιδίων. Αυτές οι διαφορές έχουν σημαντική επίπτωση στην ανατομία και το μεταβολισμό του ζώου που προκύπτει. Ενα τρίτο μέρος των διαφορών αφορά επιπλέον ή ελλείποντα νουκλεοτίδια μέσα σε ένα γονίδιο, διαφορές που επίσης μπορούν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις, αφού αλλάζουν αρκετά, ορισμένες φορές και καθοριστικά τις κωδικοποιούμενες πρωτεΐνες.

Σημαντικότερο ίσως από το είδος της διαφοράς, είναι η θέση της πάνω στο γονιδίωμα. Οι γενετικές μεταλλάξεις, για να διατηρηθούν από γενιά σε γενιά, πρέπει να προσφέρουν κάποιο εξελικτικό πλεονέκτημα. Το 2% των διαφορών μεταξύ γενετικού κώδικα ανθρώπων και χιμπατζήδων εμφανίζεται σε σημαντικά σημεία, αλλά χωρίς κάτι που να κάνει κάποια από τις διαφορές εξαιρετική. Για παράδειγμα, οι χιμπατζήδες έχουν πολύ περισσότερα γονίδια που σχετίζονται με την όσφρηση και σαν αποτέλεσμα η όσφρησή τους είναι πολύ καλύτερη από των ανθρώπων. Αρκετές διαφορές υπάρχουν στο ανοσοποιητικό σύστημα, την αντοχή απέναντι σε παράσιτα και διάφορες λοιμώδεις ασθένειες. Οι χιμπατζήδες είναι ανθεκτικοί στην ελονοσία, ενώ οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν καλύτερα τη φυματίωση.

Μια σημαντική διαφορά βρίσκεται, βέβαια, στον εγκέφαλο των δύο ειδών. Οι επιστήμονες μελέτησαν τα στοιχεία επισταμένα, ωστόσο δε βρέθηκε κάποια σημαντική γονιδιακή διαφορά που να σχετίζεται με το νευρικό σύστημα. Από μια πρώτη ματιά αυτό φαίνεται παράξενο, αλλά δεν είναι. Σε τελευταία ανάλυση, οι νευρώνες του θαλάσσιου γυμνοσάλιαγκα, του βατράχου, του ποντικού, του χιμπατζή και του ανθρώπου είναι ανατομικά ίδιοι και λειτουργούν με τον ίδιο μηχανισμό σαν αντλίες νατρίου, καλίου και ασβεστίου. Εχουν πολλές δενδριτικές απολήξεις και έναν άξονα, στον οποίο μεταβιβάζουν ηλεκτρικούς παλμούς όταν ερεθιστούν κατάλληλα, ενώ χρησιμοποιούν ακόμα και τους ίδιους νευροδιαβιβαστές: σεροτονίνη, ντοπαμίνη κτλ.

Η βασική διαφορά βρίσκεται απλώς στον αριθμό των νευρώνων. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει 100 εκατομμύρια φορές όσους νευρώνες έχει ο θαλάσσιος γυμνοσάλιαγκας. Από πού προκύπτουν αυτές οι ποσοτικές διαφορές; Σε κάποια στιγμή της εμβρυακής ανάπτυξης, το έμβρυο (ανθρώπινο, χιμπατζή, ποντικού, βατράχου ή γυμνοσάλιαγκα) αποκτά ένα κύτταρο που έχει διαφοροποιηθεί για να ξεκινήσει τη δημιουργία του νευρικού συστήματος. Αυτό το κύτταρο διαιρείται και δίνει 2 άλλα νευρικά κύτταρα. Αυτά διαιρούνται και δίνουν με τη σειρά τους 4, μετά 8, μετά 16 κ.ο.κ.

Υστερα από 12 κύκλους κυτταρικών διαιρέσεων υπάρχουν αρκετά νευρικά κύτταρα για να αποτελέσουν το νευρικό σύστημα του γυμνοσάλιαγκα. Αλλες 25 κυτταρικές διαιρέσεις και υπάρχουν αρκετά κύτταρα για τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Δύο κυτταρικές διαιρέσεις νωρίτερα και οι νευρώνες φτάνουν για τον εγκέφαλο ενός χιμπατζή. Φυσικά, η γενικότερη ανατομία του ζώου (π.χ. μέγεθος εγκεφαλικής κοιλότητας) εξελικτικά έχει συγχρονιστεί με τον αριθμό των κυτταρικών διαιρέσεων, ώστε να μπορεί να δεχτεί τον παραγόμενο νευρικό ιστό. Το αποτέλεσμα είναι ριζικά διαφορετικό, αλλά προέρχεται από έναν πολύ μικρό αριθμό γονιδίων που ρυθμίζουν πόσες κυτταρικές διαιρέσεις θα γίνουν πριν σταματήσει η ανάπτυξη του νευρικού συστήματος. Και πραγματικά, αυτά τα γονίδια εμφανίζονται στη λίστα διαφορών του γενετικού κώδικα ανθρώπου και χιμπατζή.

Οι άνθρωποι για να είναι άνθρωποι δε χρειάζεται να εξελιχτούν, ώστε να εμφανίσουν γονίδια που θα κατασκευάζουν νέους τύπους νευρώνων ή νευροδιαβιβαστών, ή πιο σύνθετο ιππόκαμπο για να έχουν καλύτερη μνήμη, ή πιο σύνθετο μετωπικό λοβό για υψηλότερη νοημοσύνη. Χρειάζονται μόνο, πάνω κάτω το συγκεκριμένο αριθμό των συνήθων νευρώνων που έχουν και τα άλλα ζώα. Η διαφορά είναι κυρίως ποσοτική. Οταν η ποσοτική διαφορά περάσει ένα όριο, τότε εμφανίζεται και ποιοτική διαφορά. Τα γονίδια σχετίζονται με αυτή την ποσότητα και σαν αποτέλεσμα με την πολυπλοκότητα της ποιότητας που προκύπτει στη νευρική λειτουργία. Ωστόσο, κανένα γονίδιο ή γονιδίωμα δε θα μας πει ποτέ τι είδους θα είναι αυτές οι ποιοτικές διαφορές.

Είναι προφανές ότι οι διαφορές στην ποσότητα της εγκεφαλικής ουσίας δεν καθορίζουν μοναδικά τις ικανότητες ενός είδους. Υπάρχουν θηλαστικά, όπως ο ελέφαντας και η φάλαινα, που έχουν πολύ μεγαλύτερο εγκέφαλο από τον άνθρωπο, αλλά δεν ανέπτυξαν πολιτισμό. Επίσης, τα μωρά διάφορων ζώων γεννιούνται με διαφορετικές ικανότητες. Αλλα έχουν τις απαραίτητες νοητικές ικανότητες για να ζήσουν από μόνα τους από την πρώτη στιγμή και άλλα χρειάζονται ώρες, μέρες, βδομάδες, μήνες ή και χρόνια (ανθρώπινα μωρά) για να μπορέσουν να επιζήσουν χωρίς τη βοήθεια των γονιών τους και γενικότερα των μεγαλυτέρων. Αυτό σημαίνει ότι οι διασυνδέσεις μεταξύ των νευρώνων στα νεογέννητα ορισμένων ειδών είναι σε μεγάλο βαθμό πραγματοποιημένες στο στάδιο της εμβρυικής ανάπτυξης, ενώ σε άλλα είναι πιο δεκτικές στη διαμόρφωσή τους από την αλληλεπίδραση του νεογέννητου με το περιβάλλον.

Η εξέλιξη του ανθρώπου, αυτού του «γίγαντα» μέσα στο γήινο ζωικό βασίλειο, ήταν οπωσδήποτε αποτέλεσμα της όρθιας στάσης, που επέτρεψε την εξέλιξη των χεριών του, ώστε να έχουν τις ιδιαίτερες ικανότητες που του επιτρέπουν την κατασκευή λεπτών και πολύπλοκων εργαλείων. Στην κατασκευή των εργαλείων βοηθούσε, φυσικά, ο μεγαλύτερος εγκέφαλος. Ωστόσο, ο άνθρωπος δε θα ανέπτυσσε πολιτισμό αν δεν αξιοποιούσε (κάτω από εξελικτικές πιέσεις) αυτά τα βιολογικά προσόντα που απέκτησε σταδιακά για να εργαστεί, δηλαδή να κάνει μια οργανωμένη από κοινού με άλλους ανθρώπους προσπάθεια για την επίτευξη συγκεκριμένου αποτελέσματος. Προσπάθεια που άλλοτε είχε σκοπό να τον προφυλάξει από τα θηρία και άλλοτε να του επιτρέψει να μην πεθάνει από την πείνα. Μέσα από το σχηματισμό των γενών, των φυλών και αργότερα των εθνών, ο άνθρωπος άλλαξε τον κόσμο και άλλαξε κι ο ίδιος.

Τα παιδιά των ανθρώπων δε γεννιούνται πιο έξυπνα σήμερα, γίνονται πιο έξυπνα γιατί ζουν σε περιβάλλον που τους δίνει περισσότερα μέσα και ερεθίσματα, και φροντίζει για τη γνωριμία τους με τον πολιτιστικό πλούτο της ανθρωπότητας. Μακριά από τον πολιτισμό τα παιδιά μεγαλώνουν σε άγρια κατάσταση. Δεν είναι η «φύση του ανθρώπου» που τον πήγε στο φεγγάρι, είναι οι δυνατότητες που του έδωσε η κοινωνική ζωή, η ανάπτυξη πολιτισμού. Βέβαια, δεν μπορείς να πάρεις ένα χιμπατζή, να τον μεγαλώσεις μέσα στην κοινωνία και να περιμένεις να αναπτυχθεί σαν άνθρωπος. Υπάρχει διαλεκτική αλληλεπίδραση ανάμεσα στο βιολογικό και το κοινωνικό υπόβαθρο, που καθορίζει το αποτέλεσμα.