Η σημερινή καπιταλιστική κοινωνία κλείνει στα σπλάχνα της πολλές τέτοιες περιπτώσεις φτώχειας και καταπίεσης, που δε χτυπούν αμέσως στο μάτι. Οι κατακομματιασμένες οικογένειες των μικροαστών, των επαγγελματιών, των εργατών, των υπαλλήλων, των μικρο-υπαλλήλων υποφέρουν αφάνταστα, δύσκολα τα βγάζουν πέρα και στην καλύτερη εποχή. Εκατομμύρια και εκατομμύρια γυναίκες τέτοιων οικογενειών ζουν (ή μάλλον βασανίζονται) μια ζωή «σκλάβων του σπιτιού», που προσπαθούν να ταΐσουν και να ντύσουν την οικογένεια με πενταροδεκάρες, με απεγνωσμένες καθημερινές προσπάθειες και «οικονομίες» σε όλα, εκτός από την ατομική τους εργασία.

Από τις γυναίκες αυτές το κεφάλαιο παίρνει προθυμότατα τις εργάτριες που δουλεύουν στο σπίτι, που είναι έτοιμες να δουλέψουν με μια φοβερά μικρή αμοιβή, για να «βγάλουν συμπληρωματικά» για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους ένα κομμάτι ψωμί. Από αυτές ακριβώς τις γυναίκες οι καπιταλιστές όλων των χωρών παίρνουν (όπως οι δουλοκτήτες της αρχαιότητας και οι φεουδάρχες του μεσαίωνα) όσες μετρέσες θέλουν με την πιο «προσιτή» τιμή. Και καμιά «ηθική αγανάκτηση» (υποκριτική στις 99 από τις εκατό περιπτώσεις) για την πορνεία δε θα μπορέσει να κάνει τίποτε ενάντια σ' αυτό το εμπόριο της γυναικείας σάρκας: εφόσον υπάρχει η μισθωτή σκλαβιά, θα υπάρχει αναπόφευκτα και η πορνεία. Ολες οι καταπιεζόμενες κι εκμεταλλευόμενες τάξεις στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών ήταν πάντα αναγκασμένες (σ' αυτό βρίσκεται και η εκμετάλλευσή τους) να δίνουν στους καταπιεστές, πρώτα, την απλήρωτη εργασία τους και, δεύτερο, τις γυναίκες τους για μετρέσες των «κυρίων».

Η δουλεία, η δουλοπαροικία και ο καπιταλισμός δε διαφέρουν από την άποψη αυτή. Αλλάζει μόνο η μορφή της εκμετάλλευσης, η εκμετάλλευση παραμένει.

Στο Παρίσι, στην «πρωτεύουσα του κόσμου», στο κέντρο του πολιτισμού, άνοιξε τις μέρες αυτές έκθεση έργων «των εκμεταλλευομένων εργατριών που δουλεύουν στο σπίτι».

Στο κάθε αντικείμενο της έκθεσης βλέπουμε μια μικρή ετικέτα που δείχνει πόσο παίρνει για την κατασκευή του η εργάτρια που δουλεύει στο σπίτι και πόσα μπορεί να κερδίσει με τη δουλιά αυτή τη μέρα και την ώρα.

Και τι βγαίνει: Πάνω από 1 1/4 του φράγκου, δηλαδή 50 καπίκια, σε κανένα εμπόρευμα δεν μπορεί να βγάλει η εργάτρια που δουλεύει στο σπίτι. Ενώ η τεράστια μάζα των εργασιών αποδίδει ένα μεροκάματο αφάνταστα πιο χαμηλό. Να, λόγου χάρη, τα αμπαζούρ. Πληρωμή 4 καπίκια η ντουζίνα. Είτε οι χαρτοσακούλες, 15 καπίκια η χιλιάδα, οι αποδοχές είναι έξι καπίκια την ώρα. Να, τα μικρά παιχνίδια με κορδέλες κλπ., 2 1/2 καπίκια την ώρα. Να, οι δουλιές για την κατασκευή λουλουδιών, δυο-τρία καπίκια την ώρα. Να, τα αντρικά και γυναικεία εσώρουχα από δυο με έξι καπίκια την ώρα. Και αυτό συνεχίζεται δίχως τέλος.

Θα έπρεπε και τα δικά μας εργατικά σωματεία και συνδικάτα να οργανώσουν μια τέτοια «έκθεση». Δεν πρόκειται μια τέτοια έκθεση να δώσει κολοσσιαία κέρδη, που δίνουν οι εκθέσεις της αστικής τάξης. Η έκθεση της προλεταριακής γυναικείας φτώχειας κι εξαθλίωσης θα έχει ένα άλλο όφελος: θα βοηθήσει τους μισθωτούς εργάτες και τις σκλάβες να νιώσουν τη θέση τους, να ρίξουν μια ματιά στη «ζωή» τους, να σκεφτούν τις συνθήκες της απαλλαγής από τούτο τον αιώνιο ζυγό της φτώχειας, της εξαθλίωσης, της πορνείας και όλων των ταπεινώσεων των φτωχών.

(Β. Ι. Λένιν, Απαντα, τομ. 23, σελ. 138 - 139).

(...)

Αν οι Γάλλοι επιμένουν λιγότερο από τους Γερμανούς στον περιορισμό της εργασίας των γυναικών, αυτό οφείλεται στο ότι συγκριτικά η εργοστασιακή δουλιά των γυναικών παίζει στη Γαλλία, ιδιαίτερα στο Παρίσι, δευτερεύοντα ρόλο. Ιση αμοιβή και για τα δύο φύλα, για ίση δουλιά, ωσότου καταργηθεί γενικά η μισθοδοσία, απαιτούν απ' ό,τι ξέρω, όλοι οι σοσιαλιστές. Το ότι η εργαζόμενη γυναίκα έχει ανάγκη, λόγω των ειδικών φυσιολογικών λειτουργιών της, από ιδιαίτερη υποστήριξη στον αγώνα ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση, είναι για μένα ολοκάθαρο. Οι περισσότεροι από τους Αγγλους, που υποστηρίζουν το τυπικό δικαίωμα των γυναικών να υποβάλλονται από τους καπιταλιστές στην ίδια εκμετάλλευση με τους άντρες, ενδιαφέρονται στην ουσία, άμεσα είτε έμμεσα, για την καπιταλιστική εκμετάλλευση των εργαζόμενων και των δύο φύλων. Ομολογώ ωστόσο ότι εμένα μ' ενδιαφέρει πιο πολύ η υγεία της επερχόμενης γενιάς απ' ό,τι η απόλυτη τυπική ισότητα των δύο φύλων κατά τα τελευταία χρόνια ύπαρξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η πραγματική ισοτιμία της γυναίκας και του άντρα μπορεί, κατά τη γνώμη μου να επιτευχθεί μόνον όταν καταργηθεί, η κεφαλαιοκρατική εκμετάλλευση των γυναικών και των αντρών, ενώ η διαχείριση του νοικοκυριού, που σήμερα αποτελεί ατομική απασχόληση, θα μετατραπεί σε τομέα της κοινωνικής παραγωγής.

(Ενγκελς προς την Γκερτρούντε Γκιλιόμ - Σακ στις 5 περίπου του Ιούλη 1885).

(Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, Απαντα, τόμ. 36, σελ. 292 - 294).

Στο Λονδίνο τέλειωσε πριν από λίγο καιρό «το πέμπτο διεθνές συνέδριο για την πάλη ενάντια στο εμπόριο κοριτσιών».

Ξεσπάθωσαν οι δούκισσες, οι κόμισσες, οι επίσκοποι, οι πάστορες, οι ραβίνοι, οι αστυνομικοί υπάλληλοι και κάθε λογής αστοί φιλάνθρωποι! Πόσα επίσημα γεύματα παρατέθηκαν και πόσες πολυτελείς επίσημες δεξιώσεις έγιναν! Πόσοι πανηγυρικοί λόγοι εκφωνήθηκαν για τη βλαβερότητα και το αίσχος της πορνείας!

Ποια μέσα πάλης όμως ζήτησαν οι κομψιπρεπείς αστοί αντιπρόσωποι του συνεδρίου; Κυρίως δυο: τη θρησκεία και την αστυνομία. Είναι, λέει, τα πιο καλά και αποτελεσματικά μέσα ενάντια στην πορνεία. Ενας Αγγλος αντιπρόσωπος, όπως γράφει από το Λονδίνο ο ανταποκριτής της «Λαϊκής Εφημερίδας»* της Λειψίας, καυχήθηκε για το ότι εισηγήθηκε στη Βουλή τη σωματική ποινή για τους τραυματισμούς. Ορίστε ποιος είναι ο σύγχρονος «πολιτισμένος» ήρωας της πάλης ενάντια στην πορνεία!

Μια κυρία από τον Καναδά είναι ενθουσιασμένη με την αστυνομία και τη γυναικεία αστυνομική επιτήρηση των γυναικών που «ξέπεσαν ηθικά», όσο για την αύξηση του μεροκάματου παρατήρησε πως οι εργάτες δεν αξίζουν καλύτερη πληρωμή.

Ενας Γερμανός πάστορας κατακεραύνωσε το σύγχρονο υλισμό που διαδίνεται τάχα όλο και περισσότερο μέσα στο λαό και βοηθάει στη διάδοση του ελεύθερου έρωτα.

Οταν ο Αυστριακός αντιπρόσωπος Γκέρτνερ δοκίμασε να ανακινήσει το ζήτημα για τα κοινωνικά αίτια της πορνείας, το ζήτημα της ανέχειας και της εξαθλίωσης των εργατικών οικογενειών, της εκμετάλλευσης της παιδικής εργασίας, των ανυπόφορων συνθηκών κατοικίας κ.ο.κ., ανάγκασαν τον ομιλητή να σωπάσει με εχθρικά ξεφωνητά!

Αντίθετα, για τις υψηλές προσωπικότητες διηγούνταν - ανάμεσα στις ομάδες των αντιπροσώπων - διδακτικά και αξιοσημείωτα πράγματα. Οταν, λόγου χάρη, η αυτοκράτειρα της Γερμανίας επισκέπτεται κανένα μαιευτήριο στο Βερολίνο, στις μανάδες των «εξώγαμων» παιδιών τους περνάνε δαχτυλίδι, για να μη σοκάρεται η υψηλή προσωπικότητα, βλέποντας αστεφάνωτες μανάδες!!

Από αυτό μπορεί κανείς να κρίνει τι αηδιαστική υποκρισία βασιλεύει σε αυτά τα αριστοκρατικά αστικά συνέδρια. Οι ακροβάτες της αγαθοεργίας και οι αστυνομικοί συνήγοροι του εμπαιγμού της ανέχειας και της εξαθλίωσης μαζεύονται για να κάνουν «πάλη ενάντια στην πορνεία», που την υποστηρίζει ακριβώς η αριστοκρατία και η αστική τάξη...

(Β. Ι. Λένιν, Απαντα, τομ. 23, σελ. 332 - 333).

*«Λαϊκή εφημερίδα της Λειψίας» (Leipziger Voikszeitung»), γερμανική σοσιαλδημοκρατική καθημερινή εφημερίδα. Εβγαινε από το 1894 έως το 1933.

Κατάργηση της οικογένειας! Ακόμα και οι πιο ριζοσπάστες αγανακτούν γι' αυτή την επαίσχυντη πρόθεση των κομμουνιστών.

Πάνω σε ποια βάση στηρίζεται η σημερινή, η αστική οικογένεια; Πάνω στο κεφάλαιο, πάνω στο ατομικό κέρδος. Η οικογένεια αυτή στην ολωσδιόλου αναπτυγμένη μορφή της υπάρχει στην αναγκαστική έλλειψη της οικογένειας για τον προλετάριο και στη δημόσια πορνεία.

Η αστική οικογένεια εξαλείφεται φυσικά μαζί με την εξάλειψη αυτού του συμπληρώματός της, και το ένα όσο και το άλλο εξαφανίζονται μαζί με την εξαφάνιση του κεφαλαίου.

Μας κατηγοράτε γιατί θέλουμε να καταργήσουμε την εκμετάλλευση των παιδιών από τους γονείς τους; Το ομολογούμε αυτό το έγκλημα.

Μας λέτε όμως ότι καταργούμε τις πιο προσφιλείς σχέσεις αντικατασταίνοντας τη σπιτική ανατροφή με την κοινωνική ανατροφή.

Και μήπως και η δική σας ανατροφή δεν καθορίζεται απ' την κοινωνία; Μήπως δεν καθορίζεται από τις κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ανατρέφετε τα παιδιά σας με την άμεση ή έμμεση ανάμειξη της κοινωνίας, με το σχολειό κλπ.; Την επίδραση της κοινωνίας στην ανατροφή δεν την εφευρίσκουν οι κομμουνιστές, μόνο που αλλάζουν το χαρακτήρα της, αποσπούν την ανατροφή από την επίδραση της κυρίαρχης τάξης.

Οι αστικές φλυαρίες για την οικογένεια και την ανατροφή, για τις προσφιλείς σχέσεις των γονιών με τα παιδιά, γίνονται τόσο πιο αηδιαστικές, όσο περισσότερο, εξαιτίας της μεγάλης βιομηχανίας, σπάνε όλοι οι οικογενειακοί δεσμοί για τους προλετάριους και τα παιδιά μεταβάλλονται σε απλά είδη του εμπορίου και σε όργανα εργασίας. Μα εσείς οι κομμουνιστές θέλετε να φέρετε την κοινοκτημοσύνη των γυναικών, φωνάζει «εν χορώ» ολόκληρη η αστική τάξη.

Ο αστός βλέπει στη γυναίκα του ένα απλό εργαλείο παραγωγής. Ακούει να λένε πως τα εργαλεία παραγωγής πρόκειται να τα εκμεταλλεύονται από κοινού και φυσικά δεν μπορεί να σοφιστεί τίποτα άλλο, παρά ότι η μοίρα της κοινοκτημοσύνης θα βρει και τις γυναίκες.

Δεν υποπτεύεται καν, πως πρόκειται ακριβώς να καταργηθεί η θέση της γυναίκας σαν απλό εργαλείο παραγωγής.

Κατά τα άλλα, δεν υπάρχει τίποτα που να είναι πιο γελοίο από την υπερηθική φρίκη που προκαλεί στους αστούς μας η δήθεν επίσημη κοινοκτημοσύνη των γυναικών από τους κομμουνιστές. Οι κομμουνιστές δεν έχουν ανάγκη να καθιερώσουν την κοινοκτημοσύνη των γυναικών: αυτή υπήρχε σχεδόν πάντα.

Οι αστοί μας, μη όντας ευχαριστημένοι απ' το γεγονός ότι έχουν στη διάθεσή τους τις γυναίκες και τις θυγατέρες των εργατών τους, χωρίς καν να γίνεται λόγος για την επίσημη πορνεία, βρίσκουν μιαν ιδιαίτερη ευχαρίστηση να ξελογιάζουν ο ένας τη γυναίκα του άλλου.

Ο αστικός γάμος είναι στην πραγματικότητα η κοινοκτημοσύνη των παντρεμένων γυναικών. Το πολύ - πολύ θα μπορούσαν να κατηγορήσουν τους κομμουνιστές ότι θέλουν στη θέση μιας υποκριτικά σκεπασμένης κοινοκτημοσύνης των γυναικών να βάλουν μια επίσημη, ανοιχτόκαρδη κοινοκτημοσύνη των γυναικών. Κατά τα άλλα είναι αυτονόητο πως με την κατάργηση των σημερινών σχέσεων παραγωγής εξαφανίζεται και η κοινοκτημοσύνη των γυναικών που απορρέει από αυτές, δηλαδή η επίσημη και η ανεπίσημη πορνεία.

(Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 42 - 43).

Πάρτε τη θέση της γυναίκας. Κανένα δημοκρατικό κόμμα στον κόσμο σε καμιά από τις προχωρημένες αστικές δημοκρατίες δεν έκανε από αυτή την άποψη μέσα σε ολόκληρες δεκαετίες ούτε το ένα εκατοστό από όσα κάναμε εμείς στον πρώτο κιόλας χρόνο της εξουσίας μας. Δεν αφήσαμε, με την πραγματική σημασία της λέξης, πέτρα πάνω στην πέτρα από τους αισχρούς εκείνους νόμους για την ανισοτιμία της γυναίκας, για τους περιορισμούς στα διαζύγια, για τις απαίσιες διατυπώσεις που περιβάλλανε το διαζύγιο, για τη μη αναγνώριση των εξώγαμων παιδιών, για την αναζήτηση των πατεράδων τους κτλ., νόμους που τα υπολείμματά τους είναι πάρα πολλά σε όλες τις πολιτισμένες χώρες, προς αίσχος της αστικής τάξης του καπιταλισμού. Εχουμε χιλιάδες φορές το δικαίωμα να είμαστε περήφανοι για όσα κάναμε σ' αυτό τον τομέα. Οσο πιο παστρικά όμως καθαρίζουμε το έδαφος από τη σαβούρα των παλιών αστικών νόμων και θεσμών, τόσο πιο ξεκάθαρο γίνεται για μας ότι πρόκειται μονάχα για το καθάρισμα του εδάφους πριν από την ανοικοδόμηση, όχι όμως ακόμη και για την ίδια την ανοικοδόμηση.

Η γυναίκα εξακολουθεί να είναι σκλάβα του σπιτιού, παρ' όλους τους απελευθερωτικούς νόμους, γιατί την πιέζει, την πνίγει, την αποβλακώνει, την ταπεινώνει το μικρό σπιτικό νοικοκυριό, που την καρφώνει στην κουζίνα και στα παιδιά και σπαταλά την εργατική της δύναμη σε μια δουλιά μέχρι εξωφρενισμού, μη παραγωγική, τιποτένια, εκνευριστική, αποβλακωτική, βασανιστική. Η πραγματική απελευθέρωση της γυναίκας, ο πραγματικός κομμουνισμός θα αρχίσει μόνο εκεί και τότε, όπου κι όταν αρχίσει η μαζική πάλη (καθοδηγούμενη από το προλεταριάτο που κατέχει την κρατική εξουσία) ενάντια σ' αυτό το μικρό σπιτικό νοικοκυριό, ή πιο σωστά η μαζική ανασυγκρότησή του σε μεγάλο σοσιαλιστικό νοικοκυριό.

Δίνουμε άραγε στην πράξη αρκετή προσοχή σ' αυτό το θεωρητικά αδιαφιλονίκητο ζήτημα για κάθε κομμουνιστή; Φυσικά όχι. Δείχνουμε άραγε αρκετή φροντίδα για τα φυντάνια του κομμουνισμού, που υπάρχουν τώρα κιόλας σ' αυτό τον τομέα; Ακόμη μια φορά όχι και όχι. Οι κοινές εστίες φαγητού, οι βρεφικοί σταθμοί, οι παιδικοί κήποι - να τα δείγματα αυτών των φυντανιών, να τα απλά, τα καθημερινά μέσα που δεν έχουν τίποτε το πομπώδες, το μεγαλόστομο, το πανηγυρικό και που στην πράξη είναι ικανά να απελευθερώσουν τη γυναίκα, στην πράξη είναι ικανά να ελαττώσουν και να εξαλείψουν την ανισοτιμία της με τον άντρα, σ' ό,τι αφορά το ρόλο της στην κοινωνική παραγωγή και στην κοινωνική ζωή. Τα μέσα αυτά δεν είναι καινούργια, έχουν δημιουργηθεί (όπως και όλες γενικά οι υλικές προϋποθέσεις του σοσιαλισμού) από το μεγάλο καπιταλισμό, όμως μέσα στο καπιταλιστικό καθεστώς κατάντησαν πρώτο κάτι το σπάνιο, δεύτερο - πράγμα ιδιαίτερα σπουδαίο - έγιναν μικροεμπορικές επιχειρήσεις με όλες τις χειρότερες πλευρές της κερδοσκοπίας, του κέρδους, της απάτης, της νοθείας, είτε κατάντησαν «ακροβατισμοί της αστικής φιλανθρωπίας», που οι καλύτεροι εργάτες με το δίκιο τους τη μισούσαν και την περιφρονούσαν.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρχίσαμε να έχουμε περισσότερα απ' αυτά τα ιδρύματα και ότι αρχίζουν να αλλάζουν το χαρακτήρα τους. Δεν υπάρχει επίσης αμφιβολία ότι ανάμεσα στις εργάτριες και τις αγρότισσες υπάρχουν πολύ περισσότερα οργανωτικά ταλέντα από όσα ξέρουμε, άνθρωποι δηλαδή που έχουν την ικανότητα να οργανώνουν την πρακτική δουλιά με τη συμμετοχή μεγάλου αριθμού εργαζόμενων και ακόμη μεγαλύτερου αριθμού καταναλωτών, χωρίς εκείνες τις άφθονες φράσεις, τις φασαρίες, τα τσακώματα, τις φλυαρίες για σχέδια, συστήματα κτλ., που από αυτά «πάσχει» μόνιμα η «διανόηση», η οποία έχει υπερβολικά μεγάλη ιδέα για τον εαυτό της, ή οι πρώιμοι «κομμουνιστές». Εμείς όμως δεν περιποιούμαστε όπως πρέπει αυτά τα φυντάνια του καινούργιου.

Κοιτάξτε την αστική τάξη. Πόσο θαυμάσια ξέρει να διαφημίζει εκείνο που της χρειάζεται! Πώς εξυμνούνται σε εκατομμύρια αντίτυπα των εφημερίδων τους οι «υποδειγματικές» στα μάτια των καπιταλιστών επιχειρήσεις. Πώς γίνονται αντικείμενο εθνικής περηφάνειας τα «υποδειγματικά» αστικά ιδρύματα! Ο Τύπος μας δε φροντίζει καθόλου ή σχεδόν καθόλου να περιγράφει τις καλύτερες εστίες φαγητού ή τους καλύτερους βρεφικούς σταθμούς, να επιμένει καθημερινά για να μετατραπούν ορισμένοι από αυτούς σε υποδειγματικά ιδρύματα, να τους διαφημίζει, να περιγράφει λεπτομερειακά τι οικονομία ανθρώπινης δουλιάς και τι άνεση για τον καταναλωτή εξασφαλίζεται, τι εξοικονόμηση σε προϊόντα, τι απελευθέρωση της γυναίκας από τη σπιτική σκλαβιά και τι καλυτέρευση των υγιεινών όρων πετυχαίνεται με την υποδειγματική κομμουνιστική δουλιά και πώς ακόμη μπορεί αυτό να επιτευχθεί και να επεκταθεί σε όλη την κοινωνία, σε όλους τους εργαζόμενους...

(Β.Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 39, σελ. 23 - 25).

Β. Ι. ΛΕΝΙΝ

ΓΙΑ ΤΑ ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ

ΤΟΥ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ

ΣΤΗ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ IV ΕΞΩΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΡΙΩΝ ΤΗΣ ΜΟΣΧΑΣ 23 ΤΟΥ ΣΕΠΤΕΜΒΡΗ 1919

Συντρόφισσες, με μεγάλη χαρά χαιρετίζω τη συνδιάσκεψη των εργατριών. Θα μου επιτρέψετε να μη θίξω τα θέματα και τα ζητήματα που ασφαλώς συγκινούν τώρα περισσότερο από καθετί άλλο κάθε εργάτρια και κάθε συνειδητό άνθρωπο από τις εργαζόμενες μάζες. Τα ζητήματα αυτά - τα πιο φλέγοντα - είναι το ζήτημα του ψωμιού και της πολεμικής μας κατάστασης. Οπως ξέρω όμως, απ' ό,τι γράφουν οι εφημερίδες για τις συνεδριάσεις σας, τα ζητήματα αυτά έχουν εκτεθεί εδώ εξαντλητικά από τον σ. Τρότσκι σχετικά με την πολεμική κατάσταση και από τη σ. Γιάκοβλεβα και τον σ. Σβιντέρσκι - σχετικά με το ζήτημα του ψωμιού και γι' αυτό επιτρέψτε μου να μη θίξω τα ζητήματα αυτά.

Θα ήθελα να πω λίγα λόγια για τα γενικά καθήκοντα του γυναικείου εργατικού κινήματος στη Σοβιετική Δημοκρατία, τόσο για τα καθήκοντα που συνδέονται με το πέρασμα στο σοσιαλισμό γενικά, όσο και για τα καθήκοντα που προβάλλουν τώρα πολύ επιτακτικά στην πρώτη σειρά. Συντρόφισσες, το ζήτημα της θέσης της γυναίκας το έβαλε από μιας αρχής η Σοβιετική εξουσία. Μου φαίνεται πως το καθήκον κάθε εργατικού κράτους που περνάει στο σοσιαλισμό θα είναι διττό. Και η μια πλευρά αυτού του καθήκοντος είναι σχετικά απλή και εύκολη. Αφορά τους παλιούς νόμους που έβαζαν τη γυναίκα σε μειονεκτική θέση απέναντι στον άνδρα.

Από πολύ παλιά οι εκπρόσωποι όλων των απελευθερωτικών κινημάτων στη Δυτική Ευρώπη στη διάρκεια όχι μόνο δεκαετιών, αλλά και αιώνων, πρόβαλλαν το αίτημα της κατάργησης των απαρχαιωμένων αυτών νόμων και της νομικής εξίσωσης της γυναίκας με τον άνδρα, κανένα όμως ευρωπαϊκό δημοκρατικό κράτος, καμιά από τις πρωτοπόρες Δημοκρατίες δεν κατόρθωσε να το πραγματοποιήσει, γιατί εκεί όπου υπάρχει καπιταλισμός, εκεί όπου διατηρείται η ατομική ιδιοκτησία της γης, η ατομική ιδιοκτησία στις φάμπρικες και στα εργοστάσια, εκεί όπου διατηρείται η εξουσία του κεφαλαίου, εκεί θα διατηρούνται και τα προνόμια των ανδρών. Στη Ρωσία αυτό μπόρεσε να εφαρμοστεί μόνο επειδή από τις 25 του Οχτώβρη 1917 εγκαθιδρύθηκε η εξουσία των εργατών. Η Σοβιετική εξουσία έβαλε από μιας αρχής καθήκον της να υπάρχει σαν εξουσία των εργαζόμενων, εχθρική προς οποιαδήποτε εκμετάλλευση. Εβαλε καθήκον της την εξάλειψη της δυνατότητας για τους τσιφλικάδες και τους καπιταλιστές να εκμεταλλεύονται τους εργαζόμενους, την εξάλειψη της κυριαρχίας του κεφαλαίου. Επιδίωξη της Σοβιετικής εξουσίας ήταν να πετύχει να οργανώνουν οι εργαζόμενοι τη ζωή τους χωρίς την ατομική ιδιοκτησία της γης, χωρίς την ατομική ιδιοκτησία στις φάμπρικες και στα εργοστάσια, χωρίς την ατομική εκείνη ιδιοκτησία που παντού, σε όλο τον κόσμο, ακόμη και σε συνθήκες πλήρους πολιτικής ελευθερίας, ακόμη και στις πιο ρεπουμπλικανικές δημοκρατίες, στην πραγματικότητα οδήγησε τους εργαζόμενους σε κατάσταση αθλιότητας και μισθωτής δουλείας, και έκανε τη γυναίκα διπλή σκλάβα.

Η Σοβιετική εξουσία, σαν εξουσία των εργαζόμενων, από τους πρώτους ήδη μήνες της ύπαρξής της, επέφερε στη νομοθεσία που αφορούσε τη γυναίκα την πιο ριζική ανατροπή. Από τους νόμους που έβαζαν τη γυναίκα σε κατάσταση υποταγής δεν έμεινε στη Σοβιετική Δημοκρατία πέτρα πάνω στην πέτρα. Μιλάω κυρίως για τους νόμους που εκμεταλλεύονταν ειδικά τη μειονεκτικότερη θέση της γυναίκας, βάζοντάς τη σε ανισότιμη και συχνά μάλιστα σε ταπεινωτική θέση, δηλαδή για τους νόμους σχετικά με το διαζύγιο και τα εξώγαμα τέκνα και σχετικά με το δικαίωμα της γυναίκας να ενάγει τον πατέρα του παιδιού για τη συντήρησή του.

Σ' αυτόν ακριβώς τον τομέα πρέπει να πούμε πως η αστική νομοθεσία, ακόμη και στις πιο προηγμένες χώρες, εκμεταλλεύεται την ασθενέστερη θέση της γυναίκας, την έκανε ανισότιμη και την ταπείνωσε. Και σ' αυτόν ακριβώς τον τομέα η Σοβιετική εξουσία δεν άφησε πέτρα πάνω στην πέτρα από τους παλιούς, άδικους νόμους, που ήταν ανυπόφοροι για τους εκπροσώπους της εργαζόμενης μάζας. Και τώρα, μπορούμε να πούμε περήφανα και χωρίς καμιά υπερβολή ότι, εκτός από τη Σοβιετική Ρωσία, δεν υπάρχει άλλη χώρα στον κόσμο, όπου να υπάρχει πλήρης ισοτιμία των γυναικών και όπου η γυναίκα να μη βρίσκεται σε ταπεινωτική θέση, πράγμα που είναι εξαιρετικά αισθητό στην καθημερινή, την οικογενειακή ζωή. Αυτό ήταν ένα από τα πρώτα και τα πιο σπουδαία καθήκοντά μας.

...Βλέπουμε ότι σε όλες τις ρεπουμπλικανικές δημοκρατίες διακηρύσσεται η ισότητα, αλλά στους νόμους που αφορούν τα δικαιώματα του πολίτη και τα δικαιώματα της γυναίκας σχετικά με τη θέση της στην οικογένεια, σχετικά με το διαζύγιο, σε κάθε βήμα βλέπουμε την ανισότητα και την ταπείνωση της γυναίκας και λέμε ότι αυτό αποτελεί παράβαση της δημοκρατίας και μάλιστα σε βάρος των καταπιεζομένων. Η Σοβιετική εξουσία πραγματοποίησε τη δημοκρατία περισσότερο απ' όλες τις άλλες χώρες, ακόμη και τις πιο προηγμένες, μην αφήνοντας στους νόμους της ούτε τον παραμικρότερο υπαινιγμό για την ανισοτιμία της γυναίκας. Επαναλαβαίνω, κανένα κράτος και καμιά δημοκρατική νομοθεσία δεν έκανε για τη γυναίκα ούτε τα μισά από όσα έκανε η Σοβιετική εξουσία στους πρώτους κιόλας μήνες της ύπαρξής της.

Φυσικά, δε φτάνουν μόνο οι νόμοι, και εμείς σε καμιά περίπτωση δεν αρκούμαστε μόνο στα διατάγματα. Αλλά στον τομέα της νομοθεσίας κάναμε ό,τι οφείλαμε να κάνουμε για την εξίσωση της θέσης της γυναίκας με τη θέση του άνδρα, και με το δίκιο μας μπορούμε να περηφανευόμαστε γι' αυτό. Η θέση της γυναίκας στη Σοβιετική Ρωσία είναι τώρα τέτια που να θεωρείται ιδανική σε σχέση με τη θέση της στα πιο προηγμένα κράτη. Εμείς όμως παραδεχόμαστε πως αυτό, φυσικά, δεν είναι ακόμη παρά μόνο η αρχή.

Η γυναίκα, εφόσον ασχολείται με το νοικοκυριό του σπιτιού, εξακολουθεί να παραμένει σε μειονεκτική θέση. Για να απελευθερωθεί ολοκληρωτικά η γυναίκα και για να εξισωθεί πραγματικά με τον άνδρα πρέπει να υπάρχει κοινωνική οικονομία και η γυναίκα να συμμετέχει στην κοινωνική παραγωγική εργασία. Τότε η γυναίκα θα κατέχει την ίδια θέση με τον άνδρα.

Φυσικά, εδώ δεν πρόκειται για εξίσωση της γυναίκας σε ό,τι αφορά την παραγωγικότητα της εργασίας, τον όγκο της εργασίας, τη διάρκειά της, τους όρους δουλιάς κτλ. αλλά πρόκειται για το εξής: η γυναίκα να μην είναι καταπιεζόμενη λόγω της οικονομικής της θέσης σε διάκριση από τον άνδρα. Ξέρετε όλοι σας πως ακόμη και σε συνθήκες πλήρους ισοτιμίας εξακολουθεί στην πραγματικότητα αυτή η καταθλιπτική κατάσταση της γυναίκας, γιατί τη φορτώνουν με όλο το νοικοκυριό του σπιτιού. Αυτό το νοικοκυριό του σπιτιού στις περισσότερες περιπτώσεις είναι η πιο αντιπαραγωγική, η πιο βάρβαρη και η πιο επίμοχθη δουλιά που κάνει η γυναίκα. Είναι δουλιά εντελώς τιποτένια, χωρίς κανένα περιεχόμενο που να συμβάλλει κάπως στην ανάπτυξη της γυναίκας.

Επιδιώκοντας το σοσιαλιστικό ιδανικό, θέλουμε να παλέψουμε για την πλήρη πραγματοποίηση του σοσιαλισμού, και εδώ ανοίγεται για τη γυναίκα ευρύ πεδίο δράσης. Κάνουμε τώρα σοβαρές ετοιμασίες για να ξεκαθαρίσουμε το έδαφος για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση, μα η ίδια η οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας θα αρχίσει μόνο όταν εμείς, αφού πετύχουμε την πλήρη ισότητα της γυναίκας, καταπιαστούμε με την καινούρια δουλιά μαζί με τη γυναίκα, που θα έχει απαλλαγεί απ' αυτή την τιποτένια αποβλακωτική και αντιπαραγωγική δουλιά. Το έργο αυτό θα απαιτήσει από μας πολλά, πάρα πολλά χρόνια.

Η δουλιά αυτή δεν μπορεί να δώσει γρήγορα αποτελέσματα και δεν προκαλεί μεγάλη εντύπωση.

Δημιουργούμε υποδειγματικά ιδρύματα, εστίες, βρεφικούς σταθμούς που θα απαλλάξουν τη γυναίκα από το νοικοκυριό του σπιτιού. Και εδώ ακριβώς στις γυναίκες πέφτει προπαντός αυτή η δουλιά της οργάνωσης όλων αυτών των ιδρυμάτων. Πρέπει να παραδεχτούμε πως τώρα στη Ρωσία είναι πολύ λίγα τα ιδρύματα αυτά που θα βοηθούσαν τη γυναίκα να βγει από τη θέση σκλάβας του σπιτιού. Ο αριθμός τους είναι ασήμαντος και οι συνθήκες στις οποίες βρίσκεται τώρα η Σοβιετική Δημοκρατία - συνθήκες και πολεμικές και επισιτιστικές, για τις οποίες σας μίλησαν εδώ διεξοδικά οι σύντροφοι - μας εμποδίζουν σ' αυτή τη δουλιά. Πρέπει, ωστόσο, να πούμε ότι τα ιδρύματα αυτά, που απαλλάσσουν τις γυναίκες από τη θέση σκλάβας του σπιτιού εμφανίζονται παντού, όπου υπάρχει και η παραμικρότερη δυνατότητα γι' αυτό.

Λέμε πως η απελευθέρωση των εργατών πρέπει να είναι έργο των ίδιων των εργατών και ακριβώς το ίδιο και η απελευθέρωση των εργατριών πρέπει να είναι έργο των ίδιων των εργατριών. Οι ίδιες οι εργάτριες πρέπει να φροντίζουν για την ανάπτυξη αυτών των ιδρυμάτων, και η δράση αυτή της γυναίκας θα φέρει την πλήρη αλλαγή της παλιάς θέσης της στην καπιταλιστική κοινωνία.

Στην παλιά καπιταλιστική κοινωνία, για να ασχοληθεί κανείς με την πολιτική απαιτούνταν ειδική προπαίδευση και γι' αυτό η συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική, ακόμη και στις πιο προηγμένες και ελεύθερες καπιταλιστικές χώρες, ήταν μηδαμινή. Το καθήκον μας είναι να κάνουμε την πολιτική προσιτή στην κάθε εργαζόμενη γυναίκα. Από τη στιγμή που καταργήθηκε η ατομική ιδιοκτησία της γης και των εργοστασίων και ανατράπηκε η εξουσία των τσιφλικάδων και των καπιταλιστών, τα καθήκοντα της πολιτικής για την εργαζόμενη μάζα και για τις εργαζόμενες γυναίκες γίνονται απλά, σαφή και ολότελα προσιτά σε όλους. Στην καπιταλιστική κοινωνία η γυναίκα βρίσκεται σε τέτοια μειονεκτική θέση, που η συμμετοχή της στην πολιτική είναι ασήμαντη σε σύγκριση με τον άνδρα. Για να αλλάξει η κατάσταση αυτή πρέπει η εξουσία να βρίσκεται στα χέρια των εργαζόμενων, οπότε τα κύρια καθήκοντα της πολιτικής θα περιλαβαίνουν όλα τα ζητήματα που αφορούν άμεσα τις τύχες των ίδιων των εργαζόμενων.

Και στον τομέα αυτό η συμμετοχή της εργάτριας όχι μόνο της κομματικής και της συνειδητής, αλλά και της εξωκομματικής και της πιο καθυστερημένης είναι απαραίτητη. Στον τομέα αυτό η Σοβιετική εξουσία ανοίγει για την εργάτρια ευρύ πεδίο δράσης.

Συναντήσαμε μεγάλες δυσκολίες στην πάλη κατά των εχθρικών προς τη Σοβιετική Ρωσία δυνάμεων, που ανέλαβαν εκστρατεία εναντίον της. Μας ήταν δύσκολο να παλεύουμε και στον πολεμικό τομέα ενάντια στις δυνάμεις που κήρυξαν τον πόλεμο κατά της εξουσίας των εργαζόμενων, και στον επισιτιστικό τομέα κατά των κερδοσκόπων, γιατί δεν είναι αρκετά μεγάλος ο αριθμός των ανθρώπων, ο αριθμός των εργαζόμενων που θα προσφέρονταν να μας βοηθήσουν ολόπλευρα με την ίδια τους τη δουλιά. Και εδώ η Σοβιετική εξουσία εκτιμά όσο τίποτε άλλο τη βοήθεια της πλατιάς μάζας των εξωκομματικών εργατριών. Ας ξέρουν οι γυναίκες ότι στην παλιά αστική κοινωνία, για την πολιτική δράση απαιτούνταν ίσως πολύπλοκη προπαίδευση, και αυτό ήταν ανέφικτο για τη γυναίκα. Ενώ η Σοβιετική Δημοκρατία βάζει σαν κύριο καθήκον της πολιτικής της δράσης την πάλη ενάντια στους τσιφλικάδες, τους καπιταλιστές, την πάλη για την εξάλειψη της εκμετάλλευσης και γι' αυτό στη Σοβιετική Δημοκρατία για τις εργάτριες ανοίγεται πεδίο πολιτικής δράσης, που θα συνίσταται στο να βοηθάει η γυναίκα με τις οργανωτικές της ικανότητες τον άνδρα.

Μας χρειάζεται οργανωτική δουλιά όχι μόνο σε κλίμακα που να αγκαλιάζει εκατομμύρια ανθρώπους. Μας χρειάζεται οργανωτική δουλιά και στην πιο μικρή κλίμακα που δίνει τη δυνατότητα να εργάζονται και οι γυναίκες. Η γυναίκα μπορεί να δουλεύει και σε πολεμικές συνθήκες σε ζητήματα που αφορούν τη βοήθεια προς το στρατό, τη ζύμωση στις γραμμές του. Η γυναίκα πρέπει να συμμετέχει ενεργά σε όλα αυτά, για να βλέπει ο Κόκκινος Στρατός ότι φροντίζουν γι' αυτόν, νοιάζονται γι' αυτόν. Η γυναίκα μπορεί να δουλεύει επίσης και στον επισιτιστικό τομέα - στην κατανομή των προϊόντων, για τη βελτίωση της διατροφής των μαζών, για την ανάπτυξη των εστιών που τόσο πλατιά διάδοση πήραν τώρα στην Πετρούπολη.

Να σε ποιους τομείς η δράση της εργάτριας αποκτά πραγματική οργανωτική σημασία. Η συμμετοχή της γυναίκας είναι απαραίτητη και στην οργάνωση μεγάλων πειραματικών νοικοκυριών και στην παρακολούθησή τους, για να μην είναι η δουλιά αυτή στη χώρα μας δουλιά μεμονωμένων ανθρώπων. Το έργο αυτό δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, αν δεν πάρει μέρος σ' αυτό ένας μεγάλος αριθμός εργαζόμενων γυναικών. Και η εργάτρια μπορεί θαυμάσια να καταπιαστεί μ' αυτή τη δουλιά τόσο στην επίβλεψη της κατανομής των προϊόντων, όσο και στην επίβλεψη για την ευχερέστερη προμήθεια των προϊόντων. Το καθήκον αυτό δεν είναι καθόλου πάνω από τις δυνάμεις της εξωκομματικής εργάτριας, και παράλληλα η πραγματοποίηση αυτού του καθήκοντος θα συντελέσει πάνω απ' όλα στη στερέωση της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Καταργώντας την ατομική ιδιοκτησία στη γη και καταργώντας τη σχεδόν ολοκληρωτικά και στις φάμπρικες και στα εργοστάσια, η Σοβιετική εξουσία επιδιώκει τη συμμετοχή στην οικονομική αυτή οικοδόμηση όλων των εργαζομένων όχι μόνο των κομματικών, αλλά και των εξωκομματικών και όχι μόνο των ανδρών, αλλά και των γυναικών. Το έργο αυτό που άρχισε η Σοβιετική εξουσία μπορεί να πάει μπροστά μόνο όταν τη θέση μερικών εκατοντάδων γυναικών σε ολόκληρη τη Ρωσία, που συμμετέχουν σ' αυτό, την πάρουν εκατομμύρια και εκατομμύρια γυναίκες. Τότε είμαστε βέβαιοι πως το έργο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης θα εδραιωθεί. Τότε οι εργαζόμενοι θα αποδείξουν πως μπορούν να ζουν και μπορούν να κυβερνούν και δίχως τους τσιφλικάδες και τους καπιταλιστές. Τότε η σοσιαλιστική οικοδόμηση θα καταστεί στη Ρωσία τόσο σταθερή, που η Σοβιετική Δημοκρατία δε θα φοβάται κανέναν εξωτερικό και εσωτερικό εχθρό.

(Β.Ι. Λένιν, Απαντα, τόμ. 39, σελ. 198-200 και 201 - 205).

ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ Β.Ι. ΛΕΝΙΝ

«Η ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ

ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ»

Η θέση της γυναίκας δείχνει πολύ παραστατικά τη διαφορά ανάμεσα στην αστική και στη σοσιαλιστική δημοκρατία, απαντά πολύ πειστικά στο παραπάνω ερώτημα.

Στην αστική δημοκρατία (δηλ. εκεί που υπάρχει ατομική ιδιοκτησία στη γη, στις φάμπρικες, στα εργοστάσια, στις μετοχές κτλ.), ας είναι και η πιο ρεπουμπλικανική δημοκρατία, η θέση της γυναίκας πουθενά στον κόσμο, σε καμιά χώρα, ακόμη και στην πιο προηγμένη δεν έγινε απόλυτα ισότιμη. Και αυτό παρά το γεγονός ότι από τον καιρό της μεγάλης γαλλικής (αστικοδημοκρατικής) επανάστασης πέρασαν πάνω από 125 χρόνια.

Η αστική δημοκρατία υπόσχεται στα λόγια την ισότητα και την ελευθερία. Στην πραγματικότητα καμιά αστική δημοκρατία, ακόμη και η πιο προηγμένη δεν έδωσε στις γυναίκες, που αποτελούν το μισό ανθρώπινο γένος ούτε την πλήρη νομική ισότητα με τον άνδρα, ούτε την ελευθερία από την κηδεμονία και την καταπίεση του άνδρα.

Η αστική δημοκρατία είναι δημοκρατία πομπωδών φράσεων, πανηγυρικών λόγων, μεγαλόστομων υποσχέσεων, ηχηρών συνθημάτων για ελευθερία και ισότητα, ενώ στην πραγματικότητα αυτά συγκαλύπτουν τη σκλαβιά και την ανισοτιμία της γυναίκας, τη σκλαβιά και την ανισότητα των εργαζομένων και εκμεταλλευομένων.

... Δεν μπορεί να υπάρχει, δεν υπάρχει, και ούτε θα υπάρξει πραγματική «ελευθερία», ωσότου δε λυτρωθεί η γυναίκα από τα προνόμια που ο νόμος παραχωρεί στον άνδρα, δε λυτρωθεί ο εργάτης από το ζυγό του κεφαλαίου, δε λυτρωθεί ο εργαζόμενος αγρότης από το ζυγό του καπιταλιστή, του τσιφλικά, του εμπόρου.

Μέσα σε δυο χρόνια, σε μια από τις πιο καθυστερημένες χώρες της Ευρώπης, η Σοβιετική εξουσία έκανε για την απελευθέρωση της γυναίκας, για την ισοτιμία της με το «ισχυρό» φύλο τόσα όσα δεν έκαναν μέσα σε 130 χρόνια όλες μαζί οι προηγμένες, φωτισμένες ρεπουμπλικανικές «δημοκρατίες» όλου του κόσμου.

Παιδεία, κουλτούρα, πολιτισμός, ελευθερία - όλα αυτά τα παχιά λόγια σε όλες τις καπιταλιστικές, αστικές δημοκρατίες του κόσμου συνδυάζονται με πρωτάκουστα - ποταπούς, αποκρουστικά -βρωμερούς, κτηνωδώς - βάναυσους νόμους για την ανισοτιμία της γυναίκας, όπως είναι οι νόμοι για το γάμο και το διαζύγιο, για την ανισότητα ανάμεσα στο εξώγαμο και στο «νόμιμο» παιδί, οι νόμοι που θεσπίζουν τα προνόμια του άνδρα, την ταπείνωση και τον εξευτελισμό της γυναίκας.

Ο ζυγός του κεφαλαίου, η καταπίεση της «ιερής ατομικής ιδιοκτησίας», ο δεσποτισμός της μικροαστικής μωρίας, της απληστίας του μικρονοικοκύρη - να τι εμπόδισε τις πιο ρεπουμπλικανικές δημοκρατίες της αστικής τάξης να θίξουν αυτούς τους βρωμερούς και επαίσχυντους νόμους.

Η Σοβιετική Δημοκρατία, Δημοκρατία των εργατών και αγροτών, σάρωσε αμέσως αυτούς τους νόμους, δεν άφησε πέτρα πάνω στην πέτρα από τα οικοδομήματα της αστικής ψευτιάς και της αστικής υποκρισίας...

(Β.I. Λένιν, Απαντα, τόμ. 39, σελ. 285, 286, 287).

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΝ Κ. ΜΑΡΞ ΚΑΙ Φ. ΕΝΓΚΕΛΣ

«ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ»

Μαζί με την κατανομή της εργασίας, που περιέχει όλες τις αντιφάσεις, οι οποίες με τη σειρά τους έχουν τις ρίζες στην κατανομή της εργασίας, που εμφανίστηκε μέσα στην οικογένεια με τη διάσπαση της κοινωνίας σε ξεχωριστές, αντιτιθέμενες οικογένειες, - μαζί μ' αυτή την κατανομή της εργασίας έχουμε και τον καταμερισμό, που είναι, ανάμεσα στ' άλλα, τόσο ποσοτικά, όσο και ποιοτικά, άνισος καταμερισμός της εργασίας και των προϊόντων της. Επομένως, έχουμε και την ιδιοχτησία, της οποίας το έμβρυο και η αρχική μορφή υπάρχουν ήδη στη σημερινή οικογένεια, όπου η γυναίκα και τα παιδιά είναι δούλοι του άντρα. Η δουλεία μέσα στην οικογένεια - βέβαια, μια δουλεία πολύ πρωτόγονη ακόμα και συγκαλυμμένη - είναι η πρώτη ιδιοκτησία, η οποία, άλλωστε, έστω και μ' αυτή τη μορφή αντιστοιχεί πλήρως στον ορισμό των σύγχρονων οικονομολόγων, σύμφωνα με τον οποίο ιδιοκτησία είναι η διαχείριση ξένης εργατικής δύναμης. Αλλωστε, η κατανομή της εργασίας και η ατομική ιδιοκτησία είναι δυο ταυτόσημες εκφράσεις: στη μια περίπτωση πρόκειται για τη δραστηριότητα, το ίδιο όπως στην άλλη γίνεται λόγος για το προϊόν της δραστηριότητας.

Στη συνέχεια, μαζί με την κατανομή της εργασίας, έχουμε και την αντίφαση ανάμεσα στο συμφέρον του ξεχωριστού ατόμου ή της ξεχωριστής οικογένειας και στο γενικότερο συμφέρον όλων των ατόμων που έρχονται σε επαφή το ένα με το άλλο...

(Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, Απαντα, τόμ. 3, σελ. 31).

... Ας συγκρίνει ο άγιος Σάντσο τον πρωσικό νόμο του γάμου, που υπάρχει μόνο στο κεφάλι του συγγραφέα του, με τις διατάξεις του Code civil* που ισχύει σήμερα και τότε θα δει τη διαφορά ανάμεσα στους ιερούς και τους κοσμικούς νόμους του γάμου. Στην πρωσική φαντασμαγορία η ιερότητα της οικογένειας οφείλει, από την άποψη του κράτους, να είναι πραγματική τόσο για τον άντρα, όσο και για τη γυναίκα, ενώ κατά τη γαλλική πραχτική, όπου η γυναίκα θεωρείται ατομική ιδιοκτησία του άντρα, για το παράπτωμα της συζυγικής απιστίας τιμωρείται μόνο η γυναίκα, κι αυτό μόνο όταν το ζητήσει ο άντρας, ασκώντας το δικαίωμα του της ιδιοκτησίας...

(Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, Απαντα, τόμ. 3, σελ. 334).

* Του γαλλικού Αστικού Κώδικα (Συντ.)