Από την Πάτρα μέχρι τους Ευζώνους, η γνωστή ΠΑΘΕ, από την Πύλο έως τα σύνορα με την Αλβανία, από το Μαραθώνα έως την Ελευσίνα, από την Ηγουμενίτσα ως τον Εβρο, η περίφημη Εγνατία Οδός. Ολόκληρη η Ελλάδα, οριζοντίως και καθέτως, οργώνεται από μηχανήματα που ανοίγουν νέους δρόμους, «αναπτυξιακής» πολιτικής. Βέβαια, πρόκειται για τους δρόμους που απλώς διευκολύνουν το ρόλο που έχει πάρει η Ελλάδα στη μοιρασιά: παροχή υπηρεσιών. Διότι, αν κάποτε ανοίγονταν δρόμοι για να διακινούνται τα εμπορεύματα και να επικοινωνούν οι πολιτισμοί, σήμερα σε αυτή τη χώρα ανοίγονται δρόμοι για να εξυπηρετείται η μετακίνηση των εισαγόμενων προϊόντων και να διευκολύνεται ο τουρισμός.

Σε αυτές τις οριζόντιες και κάθετες διαδρομές που χαράχτηκαν πάνω ακριβώς στους αρχαίους δρόμους η Αρχαιολογική Υπηρεσία δίνει τη δική της μάχη προκειμένου να περισώσει ό,τι προλάβει, διότι κατά τη συνήθη τακτική οι χαράξεις και τα σχέδια γίνονται εν αγνοία της Υπηρεσίας. Η συνέχεια είναι περίπου αυτή που ζήσαμε τα τελευταία χρόνια με το μετρό της Αθήνας. Προηγούνται οι αρχαιολόγοι για να κάνουν την ανασκαφή, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις η σπουδαιότητα του δημόσιου έργου υπερκαλύπτει τη σπουδαιότητα του ευρήματος. Αλλωστε, σε δεδομένα σχέδια οι αλλαγές των χαράξεων σημαίνει απώλεια χρόνου και χρήματος για τον εκάστοτε εργολάβο. Στις περισσότερες των περιπτώσεων ο χώρος παραδίδεται ελεύθερος για να περάσει ο δρόμος. Επίσης, σχεδόν πάντα οι ρυθμοί του έργου βρίσκουν απροετοίμαστες τις Εφορείες Αρχαιοτήτων, που δε διαθέτουν ούτε αρκετό προσωπικό ούτε όμως και χώρους αποθήκευσης των ευρημάτων.

Πρόσφατα έγινε στην Ηγουμενίτσα η παρουσίαση του συνόλου των ευρημάτων στην πορεία που ακολουθεί η Εγνατία Οδός στο Νομό Θεσπρωτίας. Οι αρχαιολόγοι της Η΄ ΕΠΚΑ, Γ. Ρήγινος, Χ. Κυριάκης, Αντ. Παπαδέα, Ο. Πάλλη, Αν. Χριστοφιλοπούλου και της 8ης ΕΒΑ, Νίκη Βασιλικού, παρουσίασαν τα αποτελέσματα των ανασκαφών.

Η έρευνα αποκάλυψε μαρτυρίες κατοίκησης από τα Παλαιολιθικά Χρόνια. Ξεκινώντας από κει ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ευρήματα στα τμήματα της Εγνατίας στις περιοχές Μεσοβουνίου (μεταξύ των δύο υπό κατασκευή σηράγγων), Νεοχωρίου (στο σημείο κατασκευής της γέφυρας) και κυρίως στην Κρυσταλλοπηγή - Ψηλορράχη, όπου μέσα σε πλούσιες αποθέσεις ερυθρογής περισυνελέγησαν 60.000 χιλιάδες λίθινα εργαλεία Παλαιολιθικής Εποχής. Πρόκειται για λίθινα εργαλεία, με την ευρεία σημασία του όρου, λαξευμένα σε πυριτόλιθο, τη γνωστή τσακμακόπετρα ή στουρναρόπετρα. Αν και δεν είναι γνωστή η ακριβής προέλευση του πυριτόλιθου των προαναφερόμενων λίθινων εργαλείων, τονίζεται το γεγονός ότι υπάρχει εν αφθονία, κυρίως υπό τη μορφή βοτσάλων, κοντά σε χειμάρρους ή στα ποτάμια της ευρύτερης περιοχής, όπως στον Κωκυτό, στον Καλαμά ή στον Αχέροντα. Τα ευρήματα αυτά αποτελούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό σύνολο, λόγω του πλήθους των πληροφοριών που μπορούν να μας δώσουν για την ανθρώπινη δραστηριότητα στη Θεσπρωτία, και κατ' επέκταση στην Ηπειρο, την παραπάνω περίοδο. Τα περισσότερα λίθινα εργαλεία ανήκουν στη Μέση (300.000 - 35.000 π.Χ.) και στην Ανώτερη Παλαιολιθική Περίοδο (35.000 - 10.000 π.Χ.). Η χρονολόγησή τους στηρίχτηκε σε χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων, όπως στις ράσπες, στις εγκοπές, στις αιχμές, στις μουστέριες αιχμές, εργαλεία σε φολίδα με ιδιαίτερη δευτερογενή επεξεργασία, χαρακτηριστική της Μέσης Παλαιολιθικής Περιόδου. Ιδιαίτερη θέση κατέχει η τεχνική Levallois, βασική τεχνική της Μέσης Παλαιολιθικής Περιόδου. Στην Ανώτερη Παλαιολιθική Περίοδο αποκαλύφθηκαν χαρακτηριστικοί τύποι, όπως τα ξέστρα, εργαλεία τα οποία παρουσιάζουν στο ένα ή στα δύο άκρα κυκλικό μέτωπο διαμορφωμένο με δευτερογενή επεξεργασία καθώς και άλλοι τύποι, όπως οι γλυφίδες, οι οπείς, οι λεπίδες με ράχη, οι ωρινιάκιες λεπίδες κλπ. Στην επιφάνεια των λίθινων εργαλείων σώζονται ίχνη της χρήσης τους, καθώς και υπολείμματα φυτικών ουσιών, τα οποία είναι ορατά μόνο με τη βοήθεια ισχυρών μικροσκοπίων. Μετά την καταγραφή και ταξινόμηση του υλικού θα πραγματοποιηθεί η συντήρηση και ο καθαρισμός των ευρημάτων.

Στο 1ο χιλιόμετρο της Εγνατίας Οδού, στον Κόμβο Ηγουμενίτσας, δηλαδή σε περιφερειακό δρόμο της Εγνατίας, στην περιοχή του κάμπου του Λαδοχωρίου, ήρθε στο φως κτίριο, πιθανότατα αγροικία, των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων. Το Λαδοχώρι μέχρι προ πενταετίας ήταν γνωστό στην επιστημονική έρευνα για τη ρωμαϊκών χρόνων βίλα του, που είχε ανασκαφεί στη δεκαετία του '70. Από τον ιδιαίτερα καλά σωζόμενο νεκρικό θάλαμο, που αποκαλύφθηκε κοντά στη ρωμαϊκή βίλα, προέρχονται οι ανάγλυφες μαρμάρινες ρωμαϊκές σαρκοφάγοι, που βρίσκονται στις αίθουσες του Μουσείου Ιωαννίνων. Αυτό το κτίριο καταχώθηκε παρόλο που, όπως σημειώθηκε στην ημερίδα, στην περιοχή Λαδοχωρίου τα τελευταία πέντε χρόνια, με σωστικού χαρακτήρα ανασκαφές, αποκαλύπτεται ένας αρκετά εκτεταμένος οικισμός των ύστερων ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών χρόνων.

Στη θέση «Λιθάρια Μονοβύζας» σώζονται λείψανα ελληνιστικού οικοδομήματος. Αυτό, σύμφωνα με απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, προβλεπόταν να απομακρυνθεί. Το κτίριο αυτό, που κατά το μεγαλύτερο μέρος του είναι λαξευμένο στο φυσικό βράχο της περιοχής, παραμένει τελικά εκτός του άξονα της Εγνατίας, η νέα χάραξη της οποίας παρακάμπτει το συγκεκριμένο σημείο. Οχι όμως επειδή το ΚΑΣ αποφάσισε να σώσει τελικά το εύρημα, αλλά γιατί η συγκεκριμένη θέση αποδείχτηκε ότι δεν ήταν ευνοϊκή για το δρόμο, αφού περνούσε πολύ κοντά από σύγχρονο οικισμό. Μεγάλο μέρος του οικοδομικού υλικού του αρχαίου κτιρίου έχει λεηλατηθεί και χρησιμοποιηθεί σε οικίες της γύρω περιοχής. Δύο από τους γωνιολίθους του έχουν πακτωθεί σε κοντινό σημείο και συνδεθεί με την τοπική λαϊκή παράδοση της Θεσπρωτίας, την αναφερόμενη στη «Μονοβύζα». Τα ελάχιστα ευρήματα που είχαν απομείνει ύστερα από τη συστηματική σύληση του χώρου, περισυνελέγησαν κατά τις εργασίες καθαρισμού, που πραγματοποιήθηκαν από την Η΄ ΕΠΚΑ.

Στη θέση Αμυγδαλεώνας Γραικοχωρίου αποκαλύφθηκαν πέντε καλυβίτες τάφοι. Στην περιοχή του χωριού Μακρυχώρα (Βασιλικός) αποκαλύφθηκε κεραμικός κλίβανος, εντός του οποίου σωζόταν τμήμα της εσχάρας. Πλούσια σε ευρήματα διαφόρων περιόδων αποδείχτηκε η ευρύτερη περιοχή του χωριού Γκρίκα. Στη θέση «Στένες» Γκρίκας ήρθε στο φως κτίριο, στο εσωτερικό του οποίου υπήρχε πλούσια κτερισμένος τάφος. Στο γύρω χώρο εντοπίστηκαν δεκαεφτά ακόμη ταφές, πολλές από τις οποίες συνοδεύονταν από κτερίσματα. Διάσπαρτη προϊστορικών χρόνων κεραμική με κομβιόσχημη διακόσμηση εντοπίστηκε, ύστερα από επιφανειακή έρευνα, στο τέλος του όγδoου χιλιομέτρου, σε λόφο που απέχει εκατόν πενήντα μέτρα από τον άξονα της Εγνατίας Οδού. Αλλωστε, το πρώτο τμήμα κατασκευής της Εγνατίας Οδού αποτελεί φυσική δίοδο, που συνδέει το λιμένα της Ηγουμενίτσας με την ενδοχώρα και εκεί υπήρχαν μονοπάτια από την αρχαιότητα και κατά μήκος του άξονα αυτού διαπιστώνονται πολλές φάσεις κατοίκησης.