Σκηνή από το ντοκιμαντέρ «Ου τόπος - Ιστορίες από την Αφρική»

Για όγδοη χρονιά συνέβαλε κι αυτό ώστε να αναγνωριστεί στην Ελλάδα σαν μια μορφή τέχνης το ντοκιμαντέρ, που άλλοτε το χρησιμοποιούσαν σαν σφήνα ή συμπλήρωμα, προκειμένου να κλείσει τις «τρύπες» του προγράμματος.

Το Φεστιβάλ, που γίνεται κάθε φθινόπωρο στην ακριτική Σάμο και οργανώνεται από το Σωματείο Ελλήνων Σκηνοθετών - Παραγωγών Κινηματογράφου, καθώς από και το Πνευματικό Ιδρυμα «Νικόλαος Δημητρίου», δεν περιορίζεται σε κάποιο είδος ή σε μια μόνο συγκεκριμένη θεματική, ούτε είναι διαγωνιστικό: Προσφέρει στους θεατές τη δυνατότητα να παρακολουθούν ταινίες - μερικές από τις οποίες δεν μπορούν να δουν ούτε στην τηλεόραση, ούτε στους κινηματογράφους της πρωτεύουσας, από τις πιο παλιές δημιουργίες μέχρι τις πιο πρόσφατες νέων Ελλήνων σκηνοθετών.

Ωστόσο, η προσφορά του δεν αφορά μόνο το κοινό. Αφορά και τους σκηνοθέτες ντοκιμαντέρ, που, όπως είπε η «ψυχή» του Φεστιβάλ Βασίλης Βαφέας, μαστίζονται από ανεργία και πολλοί δεν έχουν τη δυνατότητα να προβάλλουν τη δουλιά τους πουθενά αλλού.

Η Μεσόγειος είναι μια θάλασσα που βρέχει χώρες με μεγάλο πολιτισμό. Η τέχνη των λαών της καθώς και η ιστορία τους ακολουθούν παράλληλους δρόμους, τα προβλήματα είναι συχνά αλληλένδετα. Αυτό φάνηκε και από το πανόραμα των ταινιών που παρακολουθήσαμε, όχι μόνο από την Ελλάδα, αλλά και σκηνοθετών από τις Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Ισραήλ, Κύπρο και Τουρκία. Πολυσυλλεκτικό το Φεστιβάλ, φιλοξένησε ντοκιμαντέρ ποικίλης όσο και ενδιαφέρουσας θεματολογίας.

Ο πόλεμος και η μετανάστευση «πρωταγωνιστούσαν» σε μερικά από τα ντοκιμαντέρ, όπως στην κουρδοτουρκική συμπαραγωγή «The Distant», σε σκηνοθεσία του Καζίμ Οζ (αναφέρεται σ' ένα κουρδικό χωριό που έχει ερημωθεί από τη μετανάστευση και κατοικείται από γέρους. Ο φακός παρακολουθεί επίσης τους νέους που για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στις μεγάλες πόλεις της Τουρκίας ή στη Γερμανία και την αποξένωση μεταξύ παλιάς και νέας γενιάς, που χάνει τις ρίζες της).

Τα «Παράλληλα μονοπάτια», συμπαραγωγή Κύπρου - Τουρκίας, σε σκηνοθεσία Πανίκου Χρύσανθου και Ντέρβις Ζαΐμ, φιλοδοξούν να προβάλλουν την ανάγκη ειρηνικής συμβίωσης των δυο κοινοτήτων. Ωστόσο η ταινία είναι άνιση, τόσο καλλιτεχνικά όσο και πολιτικά, χωρίς να δίνει έμφαση στην τουρκική κατοχή που εδώ και πάνω από τριάντα χρόνια δημιουργεί τα γνωστά προβλήματα στους κατοίκους του νησιού.

Η Μεσόγειος όμως βρέχει και τα παράλια της Αφρικής - μιας ηπείρου από την οποία προέρχονται πολλοί πρόσφυγες που ζουν στην Ελλάδα. Πρωταγωνιστές της ταινίας του Γιώργου Κολόζη «Ου τόπος - Ιστορίες από την Αφρική» είναι τέσσερις νέες γυναίκες που ο εμφύλιος πόλεμος στις χώρες τους τις ανάγκασε να παραμείνουν στον τόπο μας, προσπαθώντας να ενώσουν τις δυνάμεις τους για να επιβιώσουν. Για μια ακόμα φορά το Φεστιβάλ προβάλλει τα προβλήματα των μεταναστών και των προσφύγων στην Ελλάδα...

Η καταγραφή της ελληνικής ιστορίας, του πολιτισμού και της νεοελληνικής καθημερινότητας περνάνε μέσα από μια πλειάδα ελληνικών ταινιών, όπως το «Σαμποτάζ του Εβρου» του Βαγγέλη Δημητρίου και το «Ενας από το εκτελεστικό απόσπασμα» του Μάνου Ζαχαριά που αναφέρονται στην εποχή της χούντας.

Φέτος, όμως, νομίζουμε ότι αυτό που κυριάρχησε ήταν η νεοελληνική κοινωνία σε κρίση, μέσα από την παρακμή του συστήματος: Η μετανάστευση, ο τουρισμός, το ξεπούλημα των πάντων στο όνομα του κέρδους, η ρύπανση και η καταστροφή του περιβάλλοντος, η οικοπεδοποίηση, η αποβιομηχάνιση, όπως και η βίαιη επέμβαση στην πολιτιστική μας παράδοση, η επίδραση της κακογουστιάς στην ψυχοσύνθεσή μας, ήταν μερικά από τα θέματα που θίχτηκαν. Παράδειγμα, η ταινία του Αλέξανδρου Παπαηλιού «Ζόναρς», που παρουσιάζει τις τρεις τελευταίες ημέρες του παλιού ομώνυμου αθηναϊκού καφεζαχαροπλαστείου, με συνεντεύξεις παλιών θαμώνων, καθώς και τη μετατροπή του σ' έναν τεράστιο εμπορικό χώρο, όπου έκαναν την εμφάνισή τους σύγχρονα αστέρια του τηλεοπτικού σταρ-σίστεμ.

Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει για την ταινία του Θόδωρου Μαραγκού «Ο Θεός είναι αόρατος γιατί είναι μικροσκοπικός», που αναφέρεται στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τα Φιλιατρά Μεσσηνίας. Τα προβλήματα της ελληνικής επαρχίας, το κιτς μαζί με την πολιτιστική της παράδοση δοσμένα με αγάπη και χιούμορ, σε συνάρτηση με τις κοινωνικές παραμέτρους και εξελίξεις.

Ομως, η ταινία που στάθηκε για μας η μεγάλη έκπληξη προερχόταν από έναν Ελληνα που ζει στη Σουηδία, τον Μαθιό Γιαμαλάκη, και είχε τίτλο «Αγάπη, η Κρήτη τον Αύγουστο». Ο σκηνοθέτης και εικαστικός (που το έργο του έχει τιμηθεί στη Σουηδία, παραμένει όμως αγνοημένος στην Ελλάδα) μας δείχνει μια Κρήτη διαφορετική: Το οδοιπορικό του δεν προβλήθηκε, όπως είπε, από την ΕΤ γιατί δείχνει την αλήθεια: Μια Κρήτη που εκτός από τα όμορφα τοπία και τη λεβεντιά της αντιμετωπίζει την πραγματικότητα του ξεπουλήματός της στον τουρισμό και τους «προστάτες» των βάσεων: την οικολογική καταστροφή (βλέπε και απόβλητα Κουρουπητού), την ιμπεριαλιστική εισβολή στην πολιτιστική μας παράδοση - μια εισβολή που είναι ένας Δούρειος Ιππος - κι ακόμα την επέλαση της πορνείας και των ναρκωτικών. Δείχνει όμως και την προσπάθεια των νέων να θωρακίσουν τον τόπο τους με μια οργανωμένη αντίσταση. Ο σκηνοθέτης γύρισε μόνος του αυτό το ντοκιμαντέρ, που ευχής έργο θα ήταν να το δουν όσο το δυνατό περισσότεροι νέοι και νέες...

Αρκετές από τις προβολές ήταν αφιερωμένες στην ελληνική βιομηχανία και τους εργάτες της: «Νεώριο, ο φρουρός των πλοίων» του Χρήστου Βούπουρα, «Οι εποχές των ορυκτών στο Αιγαίο» του Νίκου Ελληνικάκη, «Ανθρακωρυχεία Αλιβερίου» του Σταύρου Ιωάννου και το γνωστότερο «Μαζί με τα Συνδικάτα» του Διονύση Γρηγοράτου. Οι περισσότεροι από τους σκηνοθέτες δεν υπέκυψαν στον πειρασμό να προβάλλουν τις απόψεις των εργοδοτών και τα προγράμματα της ΕΕ, αλλά αποκάλυψαν τον αβάσταχτο μόχθο χιλιάδων εργατών, τους αγώνες τους - μερικοί από τους οποίους είναι άγνωστοι στο ευρύ κοινό (όπως το ξεσήκωμα των εργατών στα ορυχεία της Σερίφου, με νεκρούς) την αποβιομηχάνιση, τις ιδιωτικοποιήσεις και την αχρήστευση αξιόλογων πηγών ορυκτού πλούτου (και εργασίας) στην Ελλάδα εν ονόματι του τουρισμού και του περιβάλλοντος...

Ιδιαίτερα εντυπωσίασαν οι «Μητροπόλεις» του Κώστα Σφήκα, ταινία πειραματική και γυρισμένη ολόκληρη στην τρικέζα - μια ατμοσφαιρική «τοιχογραφία» της ιστορικής πορείας του δυτικού κόσμου με τις εκατόμβες των θυμάτων μέχρι την έκρηξη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου.

Κι ακόμα η συμβολική ταινία του Βασίλη Μαζωμένου «Το χρήμα - μια μυθολογία του σκότους», η πρώτη μεγάλη ευρωπαϊκή ταινία που έγινε με την τεχνική του 3D ANIMATION.

Αξίζει επίσης να αναφέρουμε ανάμεσα σε άλλες την ταινία της Αννέτας Παπαθανασίου «Θα βγάλω φτερά», μια αισιόδοξη ματιά στο θέμα της αναπηρίας.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες οι «προσωπογραφίες» της Τόνιας Μαρκετάκη από τον Κώστα Μαχαίρα, του συνθέτη Γιάννη Χρήστου από τον Κωστή Ζουλιάτη, του Μάνου Ζαχαριά από τον Στέλιο Χαραλαμπόπουλο, του Βασίλη Μάρου «πατέρα του ελληνικού ντοκιμαντέρ» από τον Λάκη Παπαστάθη και του Ντίνου Κατσουρίδη από τον Ηλία Γιαννακάκη.

Φέτος, εκτός από τους θεματικούς άξονες Εργασία, Πολιτικό ντοκιμαντέρ και Προσωπογραφίες προβλήθηκαν και «video art» Ελλήνων και ξένων δημιουργών (όπως το «Πόπολο» του Κλαούντιο Ζανκάν, το «Ματς» της Μαρίας Παπαδημητρίου και το «City-l-og» του Χρήστου Κανάκη. Επίσης ένας καινούριος θεματικός άξονας ήταν το «Σινεμά και η Ζωγραφική», αρχής γενομένης με έκθεση έργων του Βακιρτζή σε συνεργασία με το Μουσείο Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, και το ντοκιμαντέρ «Καταλανοί ζωγράφοι στη Σαρδηνία» του Μάρκο Αντόνιο Πάνι.

Με αφορμή το ντοκιμαντέρ του Γιώργου Καβαγιά για το κιτς έγινε δημόσια συζήτηση για την κακογουστιά που σήμερα χειροτερεύει, καθώς η τηλεόραση δρα πολλαπλασιαστικά διαδίδοντάς την.