«Μικρός λαός και πολεμά/ δίχως σπαθιά και βόλια». Ετσι, άοπλο άφησε η φασιστική μεταξική δικτατορία να βρεθεί ο ελληνικός λαός απέναντι στην πάνοπλη πολεμική «μηχανή» του ιταλο - γερμανο - βουλγάρικου εισβολέα. Κι όμως, αυτός ο άοπλος και μικρός λαός (περίπου 8,5 εκατομμύρια) πολέμησε με έναν αξιοθαύμαστο, μοναδικό σε όλη τη Δυτική Ευρώπη, καθοριστικό για την Αντιφασιστική Νίκη των λαών, ηρωισμό, με αμέτρητες θυσίες (500.000 νεκροί και εκατοντάδες ολοκαυτώματα σε όλη τη χώρα). Και πολέμησε «για όλου του κόσμου το ψωμί/ το φως και το τραγούδι», όπως λέει στα «Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» ο ποιητής της Ρωμιοσύνης, Γιάννης Ρίτσος.

Ο μικρός και άοπλος λαός μας, όμως, διέθετε ένα άλλο «όπλο». Πολύ μεγάλο, πολύμορφο, πολύτροπο, πολύφωνο, ασίγαστο σ' όλη τη διάρκεια του αντιφασιστικού αγώνα του λαού μας. «Οπλο», που όμοιό του, σε μαζικότητα και δύναμη, δεν είχε άλλος δυτικοευρωπαϊκός λαός. Το «όπλο» των Γραμμάτων και Τεχνών και μάλιστα τον «ανθό» της ελληνικής λογοτεχνίας και τέχνης, που κατά το εθνεγερτικό παράδειγμα του Ρήγα Φεραίου, εμψύχωνε, προπαγάνδιζε, στήριξε, υμνούσε τον απελευθερωτικό αγώνα των γνήσιων, ασυμβίβαστων, οραματικών δυνάμεων, των «ταπεινών και καταφρονεμένων» του λαού μας, των «ξυπόλυτων που τους έλεγαν αλήτες». Του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) και του λαογέννητου στρατού του (ΕΛΑΣ).

Το σημείωμα αυτό προσπαθεί να συνοψίσει την τεράστιας σημασίας και έκτασης συμβολή της ελληνικής ποίησης και πεζογραφίας στον αντιφασιστικό, απελευθερωτικό αγώνα. Κύρια βοηθήματα της προσπάθειά μας στάθηκαν το πολύτιμο βιβλίο του Ευάγγελου Μαχαίρα «Η Τέχνη της Αντίστασης» και ο β' τόμος της σπουδαίας, τρίτομης (βραβευμένης με Α' Κρατικό Βραβείο) «Ιστορίας της ελληνικής λογοτεχνίας (και η πρόσληψή της σε δύστηνους καιρούς)» του Αλέξανδρου Αργυρίου (εκδόσεις Καστανιώτη, και τα δύο).

28 Οκτωβρίου του 1940, ο Μουσολίνι επιτίθεται στην Ελλάδα. Ο λαός μας του απαντά με στεντόρειο «ΟΧΙ». Στις 15/11/1940, με μανιφέστο τους, καταδικάζουν το μουσολινικό φασισμό συγγραφείς και διανοούμενοι. Ανάμεσά τους οι: Ελ. Αλεξίου, Ν. Βρεττάκος, Κ.Θ. Δημαράς, Ο. Ελύτης, Μ. Καραγάτσης, Λ. Κουκούλας, Λ. Νάκου, Σ. Μαυροειδή - Παπαδάκη, Κλ. Παράσχος, Γ. Σεφέρης, Αγ. Τερζάκης, Δ. Φωτιάδης, Αιμ. Χουρμούζιος. Στον αντιφασιστικό αγώνα, με το φύλλο του της 2/11/1940, έχει ήδη μπει το περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα» (διευθυντής ο κομμουνιστής Δημήτρης Φωτιάδης) με άρθρα των Δ. Φωτιάδη, Ασ. Πανσέληνου, Δ. Μέξη, Μ. Καραγάτση, Γ. Κορδάτου. Στην εφημερίδα «Πρωΐα» αντιφασιστική φωνή υψώνουν, πρώτοι, οι κομμουνιστές Ν. Καρβούνης και Κ. Βάρναλης, αλλά και ο Μ. Καραγάτσης. Ο ασφαλίτης Μανιαδάκης ζητά «να συλληφθούν άπαντες, συμπεριλαμβανομένου και του Καραγάτση, να κρατηθούν όρθιοι δύο μέρες στην Ασφάλεια, σε συνθήκες υποδίκων». Τη δεύτερη μέρα, ο υποδιοικητής της Ασφάλειας, Παξινός, ελευθερώνει μεν τους συλληφθέντες, αλλά τους απειλεί με εξορία αν ξαναγράψουν αντιφασιστικά άρθρα.

Στις 19/11/1940, ο κορυφαίος πανεπιστημιακός δάσκαλος Κ.Θ. Δημαράς στο «Ελεύθερον Βήμα» αρθρογραφεί για «Το χρέος των διανοουμένων», απέναντι «στον πόλεμο που μας επεβλήθη». Ακολουθούν κι άλλα αντιφασιστικά άρθρα του. Στο χριστουγεννιάτικο τεύχος (1940) της «Νέας Εστίας», μεταξύ άλλων λογοτεχνών, ο Αγγελος Σικελιανός κηρύσσει την «Ελληνική πνευματική επιστράτευση», ενώ ο Ν. Βρεττάκος στέλνει από το μέτωπο και δημοσιεύει το «Γράμμα στον Μουσολίνι». Πλήθος κείμενα (ποιήματα, πεζά, άρθρα, ακόμα και αλληγορικά δοκίμια περί λογοτεχνίας) λογοτεχνών δημοσιεύονται στα περιοδικά της εποχής.

Στα «Νεοελληνικά Γράμματα» (1/2/1941), ο Σικελιανός, με το ποίημά του «Κλεισούρα», βροντοφωνάζει: «Οχι πια λόγια,/ όχι τα μάταια, τα τετριμμένα λόγια του Επους!/ Με τη λόγχη Σας μόνο,/ με τη λόγχη σας και με την ψυχή Σας,/ γυμνές και τις δύο,/ ας ορμήσουμε χέρι με χέρι πιασμένοι,/ στον υπέρτατο αντρίκιο χορό μας,/ για την Εφοδο του Υψους! (...)». Δεν ήταν αυτό το μόνο ποίημα - αντιφασιστικό «σάλπισμα» του Σικελιανού. Ακολούθησαν πολλά άλλα (λ.χ. «Γράμμα από το μέτωπο», «Στυγός όρκος», «Το πανανθρώπινο εμβατήριο της Ελλάδας», «Πρωτέας»).

Η «στρατιά» των συνειδητών αντιφασιστών λογοτεχνών μεγαλώνει. Αποτελεί την τεράστια πλειοψηφία στο λογοτεχνικό χώρο. Συμπαρασύρει και λογοτέχνες, προσκείμενους μέχρι τότε στην αστική τάξη. Χαρακτηριστική περίπτωση ο Γ. Σεφέρης (λ.χ. με τα «Ημερολόγια καταστρώματος», αλλά και θεόπικρα ποιήματά του για τη - μετά τον Δεκέμβρη του 1944 - αντιΕΑΜική πολιτική των Αγγλων στη Μ. Ανατολή). Γράφονται σημαντικά (και από λογοτεχνική άποψη) ποιήματα, από πολλούς. Ανάμεσά τους το έξοχο «Ο χαμένος Ανθυπολοχαγός της Αλβανίας» του Ελύτη, ποίημα - προάγγελος των αριστουργηματικών «Ηλιος ο πρώτος» και «Αξιον Εστί».

Η περιορισμένος χώρος αποκλείει την παράθεση όλων των περιοδικών, των αμέτρητων τίτλων ποιημάτων, διηγημάτων, ακόμα και μυθιστορημάτων, που διεκτραγωδούσαν τον τιτάνιο απελευθερωτικό αγώνα και τα «προμηθεϊκά» πάθη του λαού από την τριπλή φασιστική κατοχή. Δε «χωρά» το αντιφασιστικό παιδαγωγικό και συγγραφικό έργο λιγοστών, βέβαια, τολμηρών πανεπιστημιακών καθηγητών, λ.χ. του Νίκου Βέη. Ενδεικτικά αναφέρουμε το γραμμένο στη δημοτική, «εγερτήριο» μάθημα (εκδόθηκε και σε βιβλίο) του Ι.Θ. Κακριδή «Η ελληνική κλασική παιδεία», για το οποίο διώχθηκε ο καθηγητής, παρά τη μαζική διαμαρτυρία των προοδευτικών λογοτεχνών και διανοουμένων.

Εισβάλλουν οι Γερμανοί. Στις 29/4/1941, ο Βάρναλης, από την «Πρωΐα», με το χρονογράφημά του «Το αηδόνι» διαλαλεί: «Α, δε θαμπώνει τη λαλιά μου/ θανάτου φοβέρα...». Επειτα καλεί «Να πλησιάσουν οι πνευματικοί άνθρωποι το Λαό, να βάλουν την καρδιά τους πάνω στην καρδιά του Λαού για να χτυπήσει ομόθυμα μ' εκείνην», γιατί «δεν έχουν το δικαίωμα ν' αρνηθούν αυτό το καθήκον με διάφορες θεωρίες "φυγής προς το Εγώ" (...)». Η «Πρωΐα», με πρωτοπόρους τους κομμουνιστές Βάρναλη και Νίκο Καρβούνη, γίνεται αντιφασιστικό «βήμα» δεκάδων λογοτεχνών και πανεπιστημιακών καθηγητών, μεταξύ των οποίων οι: Ρώτας, Καραγάτσης, Βενέζης, Τερζάκης, Γ. Λαμπρινός, Εμ. Κριαράς, Μ. Χατζηδάκης, Βρεττάκος, Λουντέμης, Λαπαθιώτης, Βαλέτας, Λυγίζος. Το ίδιο συμβαίνει και με τα περιοδικά «Πειραϊκά Γράμματα», «Νέα Εστία», «Φιλολογικά Χρονικά», «Καλλιτεχνικά Νέα», «Νέα Γράμματα».

Με την ίδρυση του ΕΑΜ η συντριπτική πλειοψηφία των λογοτεχνών - άλλοι αμέσως, άλλοι σταδιακά, άλλοι έμμεσα - «συστρατεύεται» στον αγώνα του. Οι λογοτέχνες οργανώνουν συσσίτια, λογοτεχνικά «πάρτι» για την προπαγάνδιση και την οικονομική ενίσχυση του ΕΑΜ. Γράφουν πλήθος ποιημάτων και παρά την αδίστακτη γερμανική λογοκρισία εκδίδουν και βιβλία. Τα «Ακριτικά» του Σικελιανού, το «Μέσ' από τα τείχη» του Σωτήρη Σκίπη, «Η δρακογενιά» του Αγι Θέρου, «Η ηρωική συμφωνία» του Βρεττάκου, «Οι τρεις δρόμοι» του Λέοντα Κουκούλα, μεταξύ πολλών άλλων ποιητικών έργων συνεπαίρνουν το χιλιοβασανισμένο από τους κατακτητές λαό.

Το σύνολο, σχεδόν, των μελών της «Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών», με πρόεδρο τον Σικελιανό (διετέλεσε Γραμματέας του ΕΑΜ Λογοτεχνών), εντάσσεται και οργανωτικά στο ΕΑΜ, εκτός από τους υπερήλικες Παλαμά, Δροσίνη, Ξενόπουλο, Καμπούρογλου, Μαλακάση, Τραυλαντώνη (και αυτοί στήριζαν το ΕΑΜ). Στο ΕΑΜ εντάσσονται και πολλά μέλη του «Συλλόγου Νέων Λογοτεχνών». Στην πρώτη ΕΑΜική αντιστασιακή ομάδα που δημιουργήθηκε εντάχθηκαν οι: Σικελιανός, Κ.Θ. Δημαράς, Γ. Θεοτοκάς, Λ. Ακρίτας, Ηλ. Βενέζης, Μ. Αυγέρης. Η ομάδα αυτή κυκλοφόρησε και την εφημερίδα «Ελευθερία», η οποία απαγορεύτηκε από τους Ιταλούς, όταν μετά το τέταρτο φύλλο της συνελήφθη ο τυπογράφος της. ΕΑΜικές ομάδες λογοτεχνών δημιουργήθηκαν και σε συνοικίες της Αθήνας: Λ.χ. στους Αμπελόκηπους, στην Καλλιθέα, στο Φάληρο και αλλού. Δική τους ομάδα είχαν οι Κρητικοί λογοτέχνες.

Σύμφωνα με μαρτυρία της Ελλης Αλεξίου (η οποία συμμετείχε και στην ομάδα της Καλλιθέας και των Κρητικών) και του Γιώργου Βαλέτα, στο ΕΑΜ Λογοτεχνών εντάχθηκαν και γνωστά ονόματα. Αξίζει να τα παραθέσουμε:

Σικελιανός, Αυγέρης, Λ. Ακρίτας, Μ. Αναγνωστάκης, Π. Ανταίος, Φ. Αστέρης, Μ. Αλεξίου, Μ. Αξιώτη, Τ. Αδάμος, Λ. Αλεξίου, Μ. Αλεξανδρόπουλος, Κ. Βάρναλης, Δ. Μοάτσου -Βάρναλη, Ν. Βρεττάκος, Ηλ. Βενέζης, Δ. Βουτυράς, Στ. Βαλιούλης, Ελ. Βοΐσκου - Μάρταλη, Τ. Βαρβιτσιώτης, Χρ. Γανιάρης, Ε. Γανιάρη, Στ. Γεράνης, Φ. Γιοφύλης, Ιωάννης Γρυπάρης (ο κορυφαίος μεταφραστής των τραγικών ποιητών και ποιητής), Τ. Γκρίτση - Μιλιέξ, Δ. Γιάκος, Σπ. Γιαννάτος, Ειρ. Γαλανού, Γ. Γρηγόρης, Κ.Θ. Δημαράς, Μ. Δημάκης, Στρ. Δούκας, Αγ. Δόξας, Μ. Δαβαρούκα, Β. Δαμιανάκου, Οδ. Ελύτης, Κ. Ελατος, Φ. Ευαγγελάτος, Ν. Ζακόπουλος, Κ. Ζαμπαθάς, Αγ. Θέρος, Β. Θεοδώρου, Γρ. Θεοχάρης, Λ. Ιερόπαις, Λ. Καστανάκης, Γ. Καζαντζάκη, Ν. Κατηφόρης, Μ. Καραγάτσης, Μ. Καλατζής (Θεσσαλός), Γ. Καφετζάκης, Γ. Κουτσοχέρας, Λ. Κουκούλας, Γ. Κοτζιούλας, Κ. Κουλουφάκος, Θ. Κορνάρος, Π. Κριναίος, Ν. Λαπαθιώτης, Γ. Λαμπρινός, Χρ. Λεβάντας, Μ. Λουντέμης, Μ. Λυγίζος, Β. Λαγανάς, Η. Λαμπίρη, Η. Λεφούσης, Κ. Μαρίνης, Π. Μαρκάκης, Σ. Μαυροειδή - Παπαδάκη, Απ. Μελαχρινός, Γ. Μυλωνογιάννης, Κλεαρέτη Δίπλα - Μαλάμου, Α. Μάρταλης, Γ. Μαγκλής, Λ. Μωραΐτης, Ομ. Μπεκές, Ν. Χάγερ - Μπουφίδης, Στ. Μάστορας, Μυρτιώτισσα, Γ. Μαρούδης, Μ. Μηλολιδάκη, Π. Μπρεδήμας, Β. Μοσκόβης, Γ. Μπενέκος, Μ. Νικολαΐδης, Λ. Νάκου, Κ. Ουράνης, Στ. Ξεφλούδας, Ελ. Παπαδημητρίου, Ν. Παπακόγκος, Θ. Πιερίδης, Λ. Παπαδάκης, Ν. Παπαγεωργίου, Γ. Παπακώστας, Ασ. Πανσέληνος, Εφ. Πλιάτσικα -Πανσελήνου. Χρ. Πανάγος, Ν. Προεστόπουλος, Κ. Παππά, Ν. Παππάς, Ρ. Μπούμη - Παππά, Δ. Παναγιώτου, Μ. Παναγιωτόπουλος, Σπ. Πλασκοβίτης, Ν. Παπαπερικλής, Ι. Περσάκη, Γ. Πιερίδης, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Σ. Πατατζής, Π. Παναγιωτούνης, Αδ. Παπαδήμας, Γ. Ρίτσος, Β. Ρώτας, Δ. Ραβάνης - Ρεντής, Α. Ραμπαβίλας, Π. Δημαράς, Μ. Σγούρος, Ε. Σαραντάκου, Τ. Σινόπουλος, Η. Σιμόπουλος, Απ. Σπήλιος, Ζ. Σκάρος, Μ. Σκουλούδης , Αγ. Τερζάκης, Αλ. Τροπαιάτης, Α. Τσαπάρας, Στ. Τηλικίδης, Δ. Φωτιάδης, Θ. Φωτιάδης, Γ. Χατζίνης, Π. Χρονόπουλος, Κ. Χαριάτη - Σισμάνη, Δ. Χατζής.

Οπως όλοι οι αγωνιστές του ΕΑΜ, και ο χώρος των λογοτεχνών υπέστη διώξεις, συλλήψεις, φυλακίσεις, εκτελέσεις. Λ.χ. μεταξύ άλλων συνελήφθη ο Βενέζης. Ο Χρ. Γανιάρης έμεινε πολλούς μήνες σε κελί μελλοθανάτων. Η Ε. Γανιάρη εκτελέστηκε. Ο Φ. Γιοφύλης κλείστηκε στο Γουδί. Οι Δόξας, Κορνάρος, Λαμπρινός, στο Χαϊδάρι. Ο Σκίπης στο άντρο της οδού Μέρλιν. Ο Ν. Χάγερ - Μπουφίδης στις φυλακές Χατζηκώστα. Ο Σκάρος στο Χαϊδάρι, στις φυλακές Αβέρωφ και σε κλούβες. Υπήρξαν και εκτελέσεις λογοτεχνών, θάνατοι, ακόμα και αυτοκτονία (Λαπαθιώτης) εξαιτίας της αβάσταχτης πείνας.

Δεν ονομάζουμε τα περιοδικά που από το 1942 - 1944 αυξάνονταν συνεχώς, αφού ο αντιφασιστικός αγώνας γινόταν παλλαϊκός και η αντιφασιστική λογοτεχνία «φούντωσε» με το σικελιανικό ύμνο για την Αντίσταση του ΕΛΑΣ: «Δεν είναι τούτο πάλεμα σε μαρμαρένια αλώνια,/ εκεί να στέκει ο Διγενής και μπρος να στέκει ο Χάρος./ Εδώ σηκώνετ' όλ' η γη με τους αποθαμένους,/ και με τον ίδιο θάνατο πατάει το θάνατό της./(...) Η Ελλάδα σέρνει το χορό, ψηλά με τους αντάρτες,/ -χιλιάδες δίπλες ο χορός, χιλιάδες τα τραπέζια-/ κ' είν' οι νεκροί, στα ξάγναντα, πρωτοπανηγυριώτες». Και με τον ποιητικό σάλπισμά του, στην κηδεία του εθνικού ποιητή Κωστή Παλαμά. Ενδεικτικά θα σημειώσουμε τα ΕΠΟΝίτικα περιοδικά «Νεανική Φωνή», «Πρωτοπόροι», «Φοιτητική Τέχνη», «Ξεκίνημα». Δυστυχώς, δε θα αναφερθούμε στους ΕΠΟΝίτες ποιητές και πεζογράφους της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, οι οποίοι, επίσης, υπέστησαν πολλές διώξεις, βασανιστήρια, φυλακίσεις και εξορίες στα εμφυλιακά και μετεμφυλιακά χρόνια. Ούτε στην ΕΑΜίτικη και ΕΠΟΝίτικη φοιτητική πνευματική αντίσταση στη Θεσσαλονίκη, με την καθοδήγηση των καθηγητών Γ. Ιμβριώτη, Δ. Καββάδα, Χ. Θεοδωρίδη, Γ. Τενεκίδη (οι οποίοι συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν), τη δράση του «Οίκου Φοιτητών» και κυρίως τις λογοτεχνικές εκδηλώσεις και εκδόσεις του «Εκπολιτιστικού Ομίλου Πανεπιστημίου». Ούτε στον αγώνα των αντιφασιστών λογοτεχνών στη Μέση Ανατολή, στα περιοδικά τους «Αιγυπτιώτης Ελληνας» και «Ελλην» και στα βιβλία που εξέδιδαν, καθώς οι καιροί εκείνοι, όπως έγραφε ο Νίκος Γκάτσος έκαναν την Τέχνη «μαμή της Ιστορίας».

Οπως σωστά επισημαίνει ο Ευάγγελος Μαχαίρας στο βιβλίο του, η ελληνική αντιφασιστική λογοτεχνία «ήταν ένα φαινόμενο που ανάλογό του δεν υπήρξε σε καμιά από τις κατεχόμενες χώρες της Ευρώπης». Σημαντικό (ποιοτικά και ποσοτικά) μέρος της ελληνικής αντιφασιστικής λογοτεχνίας πρωτόδε το φως της δημοσιότητας με μια δίτομη ανθολογία ποιημάτων και πεζών, σε επιμέλεια της Ελλης Αλεξίου, που εξέδωσε στη δεκαετία του 1960 η Ακαδημία Επιστημών της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας, καθώς και σε διάφορες ανθολογίες που κυκλοφόρησαν μετά τη μεταπολίτευση, οι οποίες περιέλαβαν ποιήματα και διηγήματα, γραμμένα στη διάρκεια της κατοχής, αλλά και μετά από αυτήν.

Η ελληνική αντιφασιστική λογοτεχνία αποτελεί μια ανεκτίμητης καλλιτεχνικής, ιστορικής και παιδαγωγικής αξίας «κληρονομιά» του λαού μας, ένα μοναδικής ομορφιάς «θησαυρό», που σήμερα τον κρύβουν τα «σκοτάδια» του εκπαιδευτικού μας συστήματος και οι βουλές της νέας ιμπεριαλιστικής τάξης πραγμάτων.

Κλείνοντας το σημείωμά μας, σταχυολογούμε πέντε μόνο στιχουργικά σπαράγματα αυτού του λογοτεχνικού «θαύματος», ένα μέσα σε πολλά άλλα «θαύματα» του αντιφασιστικού «έπους» του λαού μας για τη δική του και όλων των λαών τη λευτεριά και προκοπή:

Παλαμάς: «Εμπρός! Ολόρθοι ατράνταχτοι/ μαυρίλα αστροπελέκι/ να το σπαθί γοργάναψε,/ βρόντηξε το ντουφέκι./(...) Ξανά του Ρήγα η σάλπιγγα/ και πάει στα μεσουράνια/ Μαυροβουνιού καπλάνια/ κι Ολύμπου σταυραητοί».

Βάρναλης: «Είτανε πρώτη του Μαγιού, φως όλα μέσα κ' έξω/ που αράδιασε πα στο σοβά, πιστάγκωνα δεμένους/ και θέρισε με μπαταριές οχτρός ελληνομάχος,/ όχι έναν, όχι δυο και τρεις, διακόσια παληκάρια. (...)».

Ελύτης: «Μες στην έρμη κι άδεια πολιτεία μένει/ το χέρι που μονάχα/ Με μπογιά θα γράψει στους μεγάλους τοίχους/ ΨΩΜΙ ΚΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ».

Ρώτας: «Γεια σου, χαρά σου λεβεντιά, το νέο Εικοσιένα,/ παιδιά του ελληνικού λαού, χυμάτε αδερφωμένα/ πάρετε δίπλα τα βουνά και παγανιά τους κάμπους/ να φέρετε τη λευτεριά, να καθαρίσει ο τόπος/ να 'ρθει και πάλι η άνοιξη, να 'ρθουν τα χελιδόνια/ να 'ρθουν τα λαμπρόγιορτα με τη γλυκιάν Ειρήνη».

Ρίτσος: «Λευτεριά ή θάνατος - κρατάτε τη σημαία/ Η Ανθούλα κάτου απ' τα τανκς - έξω απ' τα τανκς το χέρι της/ υψώνοντας τη σημαία - Λευτεριά ή θάνατος/ Λευτεριά ή θάνατος - ποιος θάνατος;/ Εδώ δεν είναι θάνατος μονάχα ζωή και μέλλον/ Ζήτω, Ζήτω,/ Ζήτω (...)».