Ο Πολ Εκμαν, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Σαν Φρανσίσκο, έχει περάσει 40 χρόνια απ' τη ζωή του παρατηρώντας ανθρώπους να προσπαθούν να κάνουν ακριβώς αυτό. Εκτός από ειδικός στις εκφράσεις του προσώπου, είναι και εξαιρετικά ικανός στην προσποίησή τους. Καταλογογραφώντας γύρω στις 10.000 ανθρώπινες εκφράσεις, έμαθε να ελέγχει ξεχωριστά καθέναν από τους 43 μύες του προσώπου. Ο Εκμαν έχει δουλέψει για το FBI, τη CIA, την αστυνομία των ΗΠΑ και γενικά τις αρχές ασφάλειας της χώρας του. Τώρα εργάζεται σαν σύμβουλος του υπουργείου Αμυνας των ΗΠΑ, στην κατασκευή λογισμικού που θα μπορεί να αναλύει τις εκφράσεις του προσώπου από βιντεοταινία...
Υπάρχουν και πολλές άλλες παραλλαγές εκφράσεων για τα ίδια συναισθήματα, ανάλογα με την έντασή τους και άλλους παράγοντες. Η ελαφριά έκπληξη για παράδειγμα μπορεί να επιδειχτεί μόνο με κίνηση των μυών γύρω από τα μάτια. Το συναίσθημα συνήθως οδηγεί σε μια έκφραση του προσώπου, αλλά οι μελέτες έδειξαν ότι η διαδικασία αυτή λειτουργεί και αντίστροφα: Αν προσπαθήσετε να δείξετε λυπημένοι ή θυμωμένοι, ο οργανισμός σας θα αντιδράσει ανάλογα και μπορεί ασυναίσθητα να αρχίσετε να νιώθετε όπως προσδιορίζει η έκφρασή σας. Μια προσποιητή έκφραση θυμού στο πρόσωπο κάνει την καρδιά να χτυπά πιο γρήγορα και τα αιμοφόρα αγγεία να διαστέλλονται με αποτέλεσμα το αναψοκοκκίνισμα. Μια έκφραση φόβου προκαλεί κρύωμα και ίδρωμα των χεριών, καθώς και ανατριχίλα. Μια έκφραση αηδίας μπορεί να προκαλέσει ναυτία.
Αυτές οι αντιδράσεις του οργανισμού είναι δυνατό να διαρκέσουν επί ένα λεπτό και πλέον, δηλαδή πολύ περισσότερο από τα δύο ή τρία δευτερόλεπτα, που συνήθως κρατούν οι εκφράσεις. Οταν οι άνθρωποι προσπαθούν να κρύψουν τα συναισθήματά τους, αυτά μπορεί να φανούν περίπου επί ένα εικοστό του δευτερολέπτου από τις ακούσιες εκφράσεις του προσώπου. Μετά απ' αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα, οι άνθρωποι καταφέρνουν να κρύψουν τις «μικροεκφράσεις» τους, όπως τις αποκαλεί ο Εκμαν. Η εξάλειψη του συναισθήματος από τη φωνή είναι ακόμη πιο δύσκολη και γι' αυτό ο Εκμαν προτείνει στην αστυνομία να κάνει τους υπόπτους να μιλούν συνεχώς.
Ο Εκμαν μαθαίνει στους αστυνομικούς να ερμηνεύουν τις κινήσεις, να ρωτούν κατάλληλες ερωτήσεις και να προσπαθούν να κερδίσουν τη συμπάθεια του υπόπτου απέναντί τους. Τους δείχνει πώς να αναγνωρίζουν τα βασικά συναισθήματα και να εντοπίζουν ασυμμετρίες, όπως ένα «στραβό» χαμόγελο, ή ένα μισόκλειστο μάτι, που είναι συχνά ενδείξεις εκούσιου ψέματος. Οι τεχνικές έχουν μεγαλύτερη επιτυχία όταν ο ύποπτος λέει ένα ψέμα για πρώτη φορά. «Οσο πιο πολύ λες ένα ψέμα, τόσο περισσότερο αρχίζεις να πιστεύεις ότι είναι αλήθεια», λέει ο Εκμαν και συνεχίζει: «Οταν μια υπόθεση φτάνει στο δικαστήριο, το ψέμα έχει προβαριστεί».
Οσο εκπαιδευμένος κι αν είναι κανείς να αναγνωρίζει τα σημάδια, είναι πάντα πιο εύκολο να εντοπιστεί πότε λέει ψέματα, παρά πότε λέει την αλήθεια. Επιπλέον, τα ψέματα για σημαντικά θέματα, ιδίως αν αφορούν παράνομη δραστηριότητα του ατόμου, είναι πιο δύσκολο να καλυφθούν συγκριτικά με τα ψέματα π.χ. για λόγους ευγένειας.
Το υπολογιστικό σύστημα που ο Εκμαν βοηθά να κατασκευαστεί από το υπουργείο Αμυνας των ΗΠΑ θα μπορεί να αναγνωρίσει και τις 10.000 κινήσεις του προσώπου που σχετίζονται με το συναίσθημα. Απέχει ακόμα μερικά χρόνια από την τελειοποίησή του, αλλά κι αν τελικά έχει επιτυχία, ο Εκμαν θα συνεχίσει να προτιμά έναν άνθρωπο για να κρίνει το αληθές των λεγόμενων των υπόπτων. «Οι άνθρωποι έχουν έναν πολυσύνθετο υπολογιστή εκεί πάνω στον εγκέφαλό τους. Με ικανή εκπαίδευση, μπορούν να κάνουν πολύπλοκους υπολογισμούς πολύ γρήγορα».
Μερικοί είναι πιο ικανοί από άλλους στην αναγνώριση των εκφράσεων του προσώπου. Ο Εκμαν διαπίστωσε ότι σαν ομάδα, οι πράκτορες της Μυστικής Υπηρεσίας των ΗΠΑ, μπορούν να αναγνωρίσουν ένα ψέμα στο 80% των περιπτώσεων, επίδοση πολύ καλύτερη από εκείνη πρακτόρων άλλων υπηρεσιών καθώς και των αστυνομικών. Μια συνάδελφός του, η Μορίν Ο' Σάλιβαν διαπίστωσε ότι μέσα σε ένα δείγμα 10.000 ανθρώπων, υπάρχουν δυο τρεις δεκάδες, που μπορούν να πετύχουν 100% ακρίβεια στην «ανάγνωση» των εκφράσεων. Αυτοί έχουν την ικανότητα να βλέπουν τη συνολική εικόνα κι όχι μόνο τις επιμέρους κινήσεις των μυών. Πρόκειται για ιδιαίτερα έξυπνους ανθρώπους, που ταυτόχρονα έχουν το ενδιαφέρον να ακονίσουν την ικανότητά τους αυτή.
Οι αρχές των ΗΠΑ ενδιαφέρονται ιδιαίτερα το τελευταίο διάστημα για την αναγνώριση και της τελευταίας λεπτομέρειας στις εκφράσεις προσώπου που συνδέονται με το θυμό. Ετσι, αυτό είναι το θέμα που μελετά τώρα ο Εκμαν, πιστός επιστήμονας στην υπηρεσία του κράτους του Γκουαντάναμο. Προσέξτε, λοιπόν, την επόμενη φορά που θα επισκεφτείτε τις ΗΠΑ. Οταν σας βγάλουν φωτογραφία για το... αρχείο τους, αλλά και όταν περνάτε κοντά από τις κάμερες του αεροδρομίου, να μη δείχνετε θυμωμένοι, γιατί αλλιώς μπορεί να σας συλλάβουν σαν ύποπτο ενδεχόμενης επίθεσης. Και μετά, άντε να πείσετε τα σαΐνια του Εκμαν ότι δεν είστε ελέφαντας.