Με την ολοκλήρωση των εργασιών του 3ου Συνεδρίου όχι μόνο δεν αποκαταστάθηκε η ηρεμία στις τάξεις του ΚΚΕ αλλά, αντίθετα, η πάλη ανάμεσα στις διάφορες ομάδες που το απάρτιζαν αναζωπυρώθηκε γνωρίζοντας νέα πρωτόγνωρα επίπεδα οξύτητας. Στη νέα αυτή φάση της εσωκομματικής αντιπαράθεσης η επίδραση των εξελίξεων στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, και ιδιαίτερα στο μπολσεβίκικο κόμμα, είχε σημαντική επίδραση. Ο Παντελής Πουλιόπουλος, ο οποίος στο Συνέδριο είχε δηλώσει ότι υποβάλλει τον εαυτό του στην κομματική πειθαρχία, διατηρώντας βεβαίως τις διαφορετικές του απόψεις, πολύ γρήγορα πέρασε σε ανοιχτή αντιπολιτευτική δράση¹. «Μετά το Συνέδριο - γράφει ο Α. Στίνας² - ο Πουλιόπουλος κυκλοφορεί πρώτα γραφομηχανημένη μία διαμαρτυρία που την υπογράφουν ο Τρότσκι και ο Βούγιεβιτς για τον αυθαίρετο αποκλεισμό του Ζηνόβιεφ από την Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Κατόπιν κυκλοφορεί μια μπροσούρα με τον τίτλο "Νέο Ξεκίνημα" και αρχίζει να οργανώνει φράξιες μέσα στο Κόμμα».

Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως πριν αρχίσει ο νέος γύρος της εσωκομματικής πάλης το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ με απόφασή του, που δημοσιεύτηκε στο «Ριζοσπάστη» στις 6/4/1927, επιχειρούσε να θέσει το πλαίσιο της κομματικής πειθαρχίας ως εξής: «Το Πολιτικό Γραφείο του Κόμματος - έλεγε η εν λόγω απόφαση³ - έχοντας υπόψη και σχετικές αποφάσεις του 3ου Συνεδρίου πάνω στην κρίση του Κόμματος με τις οποίες θέτει τέρμα σ' αυτήν, αποφασίζει το κλείσιμο της συζητήσεως και τη δημοσίευση των αποφάσεων του Συνεδρίου. Κάθε συζήτηση πάνω στην κρίση μέσα στους οργανισμούς του Κόμματος ή στα δημοσιογραφικά του όργανα τερματίζεται πάνω στη βάση των αποφάσεων του Συνεδρίου, καλούνται δε όλα τα μέλη του Κόμματος να πειθαρχήσουν σε αυτές και να εργασθούν για την πραγματοποίησή των». Μια τέτοια έκκληση υπό άλλες συνθήκες θα ήταν απολύτως φυσιολογική, δεδομένου ότι επρόκειτο για έκκληση σε πειθαρχία με βάση τις αποφάσεις του Συνεδρίου, του ανώτερου δηλαδή κομματικού οργάνου. Οπως όμως αποδεικνύεται από τα γεγονότα που ακολούθησαν, το 3ο Τακτικό Συνέδριο του ΚΚΕ δεν κατάφερε να δώσει διέξοδο στην κρίση του Κόμματος, παρά μόνο μια μικρή ανάπαυλα. Συνεπώς το πρόβλημα δεν μπορούσε να λυθεί με εκκλήσεις για πειθαρχία, παρά μόνο μέσα από την οξύτατη ιδεολογικοπολιτική αντιπαράθεση. Πριν όμως δούμε πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα, οφείλουμε να ρίξουμε μια ματιά στην Ελλάδα εκείνης της περιόδου για να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών, στο πλαίσιο των οποίων το ΚΚΕ επιχειρούσε να απαλλαγεί από τα προβλήματά του για να ανταποκριθεί στην ιστορική του αποστολή ως επαναστατικού κόμματος της εργατικής τάξης.

Μετά την πτώση της δικτατορίας του Πάγκαλου η χώρα επέστρεψε στην τυπική αστική κοινοβουλευτική της ζωή. Οι πρώτες, μετά Πάγκαλο, εκλογές έγιναν στις 7 του Νοέμβρη του 1926 με το σύστημα της απλής αναλογικής, που εφαρμοζόταν για πρώτη φορά, λειτουργούσε αντιπολωτικά και επέτρεπε την εκπροσώπηση στη Βουλή όλων των τάσεων της ελληνικής κοινωνίας⁴. Με βάση τα αποτελέσματα των εκλογών έλαβαν: Η «Ενωση Φιλελευθέρων» των Γ. Καφαντάρη και Α. Μιχαλακόπουλου 303.140 ψήφους, ποσοστό 31,63% και 102 έδρες. Το Λαϊκό Κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη 194.243 ψήφους, ποσοστό 20,27% και 60 έδρες. Οι «Ελευθερόφρονες» του μετέπειτα δικτάτορα Ι. Μεταξά 151.044 ψήφους, ποσοστό 15,76% και 51 έδρες. Η «Δημοκρατική Ενωση» του Α. Παπαναστασίου 62.086 ψήφους, ποσοστό 6,48% και 17 έδρες. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας 41.982 ψήφους, ποσοστό 4,38% και 10 έδρες⁵. Το Αγροτικό Κόμμα 28.318 ψήφους, ποσοστό 2,95% και 4 έδρες. Το «Κόμμα Ανεξαρτήτων και Προσφύγων» του Αρ. Μητσοτάκη 17.410 ψήφους, ποσοστό 1,82% και 2 έδρες. Το «Φιλελεύθερο Προσφυγικό Κόμμα» του Θ. Σοφούλη 13.798 ψήφους, ποσοστό 1,44% και 4 έδρες. Η «Σύμπραξις Συντηρητικών» του Ν. Τριανταφυλλάκου 12.661 ψήφους, ποσοστό 1,32% και 3 έδρες. Το «Επαρχιακό Κόμμα» του Ρ. Κούνδουρου 9.728 ψήφους, ποσοστό 1,01% και 2 έδρες, Οι υπόλοιπες έδρες πήγαν σε διάφορα μικρά κόμματα και ανεξάρτητους συνδυασμούς. Γενικά, σε σύνολο 286 εδρών, η βενιζελική παράταξη πήρε 143 και η αντιβενιζελική 127 έδρες. Ετσι, καμιά από τις δύο παρατάξεις δε συγκέντρωνε την απόλυτη πλειοψηφία. Εκτός αυτών των παρατάξεων ήταν το ΚΚΕ, το Αγροτικό και το Εβραϊκό Κόμμα⁶. Το ΚΚΕ για πρώτη φορά εξέλεγε 10 βουλευτές κι αυτό χωρίς αμφιβολία ήταν μια σοβαρή εκλογική επιτυχία, που οφειλόταν κυρίως στην αντιδικτατορική και γενικότερη φιλολαϊκή δράση του Κόμματος.

Στις 4 του Δεκέμβρη του 1926 η Δεξιά και το Κέντρο (δηλαδή οι αντιβενιζελικοί και οι βενιζελικοί) συγκρότησαν οικουμενική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Στην κυβέρνηση συμμετείχαν οι πολιτικοί αρχηγοί Παναγής Τσαλδάρης, Γεώργιος Καφαντάρης, Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, Ιωάννης Μεταξάς και Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Το ΚΚΕ, στις θέσεις του για την οικονομική και πολιτική κατάσταση της χώρας, τόνιζε: «Η οικουμενική κυβέρνηση είναι ο συνασπισμός των βενιζελοδημοκρατικών και μοναρχικών κομμάτων... Κοινωνική βάση των φιλελεύθερων κομμάτων είναι, κυρίως, η εμπορική, εφοπλιστική, τραπεζιτική και βιομηχανική μπουρζουαζία... Η κοινωνική βάση της μοναρχικής μπουρζουαζίας είναι τα υπολείμματα του φεουδαρχισμού και μέρος της εμπορικής και βιομηχανικής μπουρζουαζίας. Η μπουρζουαζία, η μοναρχική και η φιλελευθέρα, στους καθεστωτικούς ανταγωνισμούς της χρησιμοποίησε το σχηματισμένο από τους πολέμους μεγάλο σώμα των αξιωματικών. Το σώμα αυτό, επιδιώκοντας τα επαγγελματικά του συμφέροντα, συνδέθηκε με τις διάφορες ιμπεριαλιστικές επιρροές»⁷.

Υστερα από 8 μήνες ζωής της «οικουμενικής», αποχώρησε απ' αυτήν το Λαϊκό Κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη, με σκοπό να συγκρατήσει την πολιτική του επιρροή στις μικροαστικές, στις αγροτικές και στις εργαζόμενες μάζες και να τις παρασύρει σε αγώνες για την πολιτική κυριαρχία της μοναρχικής παράταξης και την παλινόρθωση της μοναρχίας. Στις 22 του Αυγούστου του 1927 σχηματίστηκε η κυβέρνηση του «Ευρέος Συνασπισμού», που ακολούθησε ίδια πολιτική μ' αυτή της «οικουμενικής», με τη συμμετοχή των υπόλοιπων 4 κομμάτων και με πρωθυπουργό πάλι τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Τελικά, κι αυτή η κυβέρνηση υποχρεώθηκε να παραιτηθεί στις 22 του Μάη 1928, κάτω από το δυσβάσταχτο βάρος των οικονομικών, κυρίως, προβλημάτων.

Η «οικουμενική» και η κυβέρνηση «Ευρέος Συνασπισμού» χειρίστηκαν τις τύχες του τόπου για ενάμιση χρόνο, εφαρμόζοντας σκληρή αντιλαϊκή πολιτική. Για να ισοσκελίσουν τον προϋπολογισμό και να σταθεροποιήσουν τη δραχμή, κατέφυγαν σε νέα εξωτερικά δάνεια (όπως το τριμερές του 1928, ύψους 206 εκατομμυρίων χρυσών φράγκων), που έδεσαν ακόμα πιο σφιχτά τον ελληνικό καπιταλισμό στο άρμα του ξένου κεφαλαίου, κυρίως του αγγλικού⁸. Οι κυβερνήσεις αυτές έριξαν στις πλάτες του εργαζόμενου λαού και άλλους φόρους ενώ αγνόησαν παντελώς τα λαϊκά αιτήματα. Ετσι, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσαν τις λαϊκές αντιδράσεις.

Στην Αθήνα, στις 10 του Γενάρη, οι λεωφορειούχοι και οι οδηγοί ταξί κατέβηκαν σε απεργία διαμαρτυρίας κατά της συμφωνίας με την «ΠΑΟΥΕΡ» και του μονοπωλίου αυτοκινήτων. Οργάνωσαν διαδήλωση μπροστά στο κτίριο της Βουλής, όπου τους επιτέθηκε η χωροφυλακή. Στις 31 του Γενάρη οι ίδιοι οργάνωσαν διαδήλωση και με 1.000 περίπου αυτοκίνητα έφτασαν μπροστά στη Βουλή. Στις 7 του Φλεβάρη κήρυξαν γενική απεργία κατά της σύναψης συμφωνίας με την «ΠΑΟΥΕΡ» που συζητούσε τότε η Βουλή. Το Φλεβάρη κηρύχτηκε πανελλαδική απεργία καπνεργατών με αίτημα τη χορήγηση επιδομάτων στους ανέργους στη Θεσσαλονίκη και στο Αγρίνιο. Η χωροφυλακή χτύπησε τους απεργούς, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 5 και να τραυματιστούν αρκετοί.

Στην Αθήνα, το Μάρτη, κατέβηκαν σε γενική απεργία οι επαγγελματοβιοτέχνες και συγκρότησαν συλλαλητήριο κατά της άρσης του ενοικιοστασίου. Κι ενώ οι διαδηλωτές κατευθύνονταν προς τη Βουλή για να επιδώσουν το ψήφισμά τους, στη λεωφόρο Πανεπιστημίου τους επιτέθηκαν με πρωτοφανή αγριότητα χωροφύλακες και στρατιώτες, πυροβολώντας στο ψαχνό. Σκότωσαν τρεις (δυο επαγγελματίες και ένα δικηγόρο) και τραυμάτισαν δεκάδες διαδηλωτές.

Το τελευταίο δεκαήμερο του Μάη, στη Μακεδονία και στη Θράκη, οι καπνεργάτες, με την καθοδήγηση της Καπνεργατικής Ομοσπονδίας (ΚΟΕ) και με αίτημα τις κοινωνικές ασφαλίσεις, κατέβηκαν σε νέα γενική απεργία. Οι καπνοβιομήχανοι και οι καπνέμποροι κήρυξαν λοκ άουτ (ανταπεργία) ενάντια σε 40.000 περίπου καπνεργάτες. Στρατός και χωροφυλακή χτύπησαν συνελεύσεις και συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας των καπνεργατών, με αποτέλεσμα να τραυματιστούν πάνω από 70 εργάτες. Η Μακεδονία και η Θράκη στρατοκρατούνταν. Διοικήσεις Εργατικών Κέντρων και συνδικάτων, εργατικά στελέχη και εκατοντάδες καπνεργάτες πιάστηκαν και φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν. Ο απεργιακός αγώνας κράτησε 20 μέρες.

Το Νοέμβρη οι φοιτητές του Πανεπιστημίου της Αθήνας κατέβηκαν σε απεργία διαρκείας και η κυβέρνηση πήρε έκτακτα μέτρα. Ο στρατός κατέλαβε το Πανεπιστήμιο και το γύρω χώρο, στήνοντας πολυβόλα.

Στις 11-18 του Δεκέμβρη, όταν στη Βουλή γινόταν συζήτηση για την άρση της βουλευτικής ασυλίας και τη δίωξη των κομμουνιστών βουλευτών, στην Αθήνα, στο Βόλο, στη Θεσσαλονίκη, στην Καβάλα, στη Δράμα και σ' άλλες πόλεις οργανώθηκαν συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας για την οικονομική πολιτική της κυβέρνησης και τη σχεδιαζόμενη δίωξη των κομμουνιστών βουλευτών. Συνολικά, στις απεργιακές κινητοποιήσεις του 1927 πήραν μέρος 50-60 χιλιάδες εργάτες⁹.

Στις αρχές του 1928 πήρε μεγάλη έκταση ο αγώνας των αγροτών ενάντια στα φορολογικά μέτρα της κυβέρνησης. Στις 18 του Γενάρη, στο χωριό Μοίρες του Ηρακλείου Κρήτης πάνω από 700 αγρότες κύκλωσαν τα γραφεία της Εφορίας και έκαψαν τα αρχεία της. Στις 30 του Γενάρη, πάνω από 5.000 ένοπλοι Κρήτες στο Ηράκλειο κύκλωσαν τη Νομαρχία και διαδήλωσαν την απόφασή τους να υπερασπιστούν τη ζωή τους πιο αποφασιστικά, αν η κυβέρνηση απορρίψει τα αιτήματά τους. Στις 12 του Φλεβάρη, επίσης στην Κρήτη, οι αγρότες κατέβηκαν σε μαζικά ένοπλα συλλαλητήρια, με κύριο αίτημα την κατάργηση της βαριάς φορολογίας. Οι διαδηλωτές διακήρυξαν ότι δεν αναγνωρίζουν τις αρχές του νησιού και έδωσαν δεκαήμερη προθεσμία για την αποδοχή των αιτημάτων τους. Η κυβέρνηση έστειλε ένοπλες δυνάμεις για να καταπνίξει βίαια την εξέγερσή τους.

Στις 11 του Ιούνη, ύστερα από μια ορισμένη προετοιμασία, με βάση το σύνθημα που έριξαν το ΚΚΕ και τα ταξικά συνδικάτα για γενική πανελλαδική απεργία, με αιτήματα την επίλυση οικονομικών προβλημάτων, το σταμάτημα της τρομοκρατίας και την απόσυρση από τη Βουλή του φασιστικού νομοσχεδίου, κατέβηκαν σε απεργία οι καπνεργάτες, οι αρτεργάτες, οι τροχιοδρομικοί και ορισμένοι άλλοι κλάδοι. Συνολικά κατέβηκαν στην απεργία 60.000 εργάτες. Στην Καβάλα και στην Ξάνθη η χωροφυλακή χτύπησε τους απεργούς, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 6 και να τραυματιστούν πάνω από 60 καπνεργάτες. Τελικά, η απεργία δεν πήρε πανελλαδικό χαρακτήρα, γιατί οι ρεφορμιστές ματαίωσαν τη συμμετοχή σ' αυτή μιας σειράς βασικών κλάδων.

Στις απεργιακές κινητοποιήσεις του 1928 πήραν μέρος συνολικά γύρω στους 85.000 εργάτες¹⁰.

Η άνοδος του απεργιακού κινήματος ανησύχησε την κυβέρνηση του «Ευρέος Συνασπισμού». Γι' αυτό, σε συνεργασία με τη ρεφορμιστική ηγεσία της ΓΣΕΕ προχώρησαν στην ολοκλήρωση της διάσπασης του εργατικού κινήματος. Στο 4ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ, που συνήλθε το Μάη του 1928, οι ρεφορμιστές ηγέτες της, με τη βοήθεια της αστυνομίας, έδιωξαν παράνομα 213 αριστερούς αντιπροσώπους από τους 443 και στη συνέχεια διέγραψαν από τη δύναμη της ΓΣΕΕ τα συνδικάτα που οι διοικήσεις τους ήταν ταξικές¹¹. Σε λίγο με την επάνοδο του Βενιζέλου στην κυβερνητική εξουσία τα μέτρα αυταρχισμού θα συμπλήρωνε κι ένας νόμος-έκτρωμα, το περιβόητο ιδιώνυμο.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε επιστρέψει, από το εξωτερικό, στην Ελλάδα στις 20 του Απρίλη 1927 και είχε εγκατασταθεί στα Χανιά της Κρήτης. Επισήμως διακήρυττε ότι εμμένει στην απόφαση που είχε πάρει τέσσερα χρόνια νωρίτερα να μην αναμειχθεί στην ενεργό πολιτική. Ωστόσο, εκείνο που απηχούσε τις πραγματικές του προθέσεις είναι ότι περίμενε την κατάλληλη στιγμή. Με την πτώση της Κυβέρνησης «Ευρέος Συνασπισμού», στις 22 του Μάη 1928, η χώρα μπήκε σε προεκλογική περίοδο κι ο Βενιζέλος διέγνωσε πως είχε ξαναέρθει η δική του ώρα για επάνοδο στην κυβερνητική εξουσία. Στις 23 Μαΐου, ανακοίνωσε στον ελληνικό λαό την απόφασή του να αναμειχθεί και πάλι στην πολιτική, δηλώνοντας ότι, μετά την παραίτηση του Γ. Καφαντάρη, αναλαμβάνει την αρχηγία των Φιλελευθέρων. Στις 4 Ιουλίου του 1928 ο Βενιζέλος σχημάτισε κυβέρνηση με τη συμμετοχή αποκλειστικά στελεχών του κόμματός του και προκήρυξε εκλογές για τις 19 Αυγούστου του 1928, υποσχόμενος πως αν εκλεγόταν πρωθυπουργός θα εξασφάλιζε αύξηση της παραγωγής με τη βοήθεια μεγάλων τεχνικών έργων στην πόλη και την ύπαιθρο. Εξασφάλιση ειρηνικής συνύπαρξης κεφαλαίου και εργασίας. Αποκατάσταση του κύρους της διοίκησης. Ομως δεν υποσχέθηκε μόνον αυτά. Εναν, περίπου, μήνα πριν τις εκλογές, στην προεκλογική του ομιλία στη Θεσσαλονίκη, ο αρχηγός των Φιλελευθέρων έδωσε σαφές στίγμα της πολιτικής που θα ακολουθούσε αν κέρδιζε τις εκλογές.

«Το δικαίωμα στην απεργία - είπε ανάμεσα σε άλλα¹² - προς επιδίωξιν των επαγγελματικών συμφερόντων των εργατών, καθώς και το αντιστοιχούν δικαίωμα των εργοδοτών όπως σταματούν τη βιομηχανικήν των επιχείρησιν δεν εννοούμεν ουδ' επ' ελάχιστον να περιορίσωμεν. Πιστεύομεν όμως ότι επιβάλλεται προς το συμφέρον των εργατών, εξ ίσου και των εργοδοτών, καθώς και της όλης κοινωνίας, όπως ρυθμισθή διά νόμου η άσκησις του δικαιώματος τούτου κι ελπίζω βασίμως ότι θα επιτύχω την συναίνεσιν και των εργατών και των εργοδοτών, όπως καθιερωθή διά νόμου η υποχρέωσις και διά τα δύο μέρη, πριν προβαίνουν εις την άσκησιν του δικαιώματός των να ειδοποιούν το υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, όπως τούτο εντός ευλόγου προθεσμίας προβαίνει επί παρουσία αντιπροσώπων των εργατών και των εργοδοτών περί του βασίμου ή μη των λόγων, οίτινες προκαλούν την απειλούμενην απεργίαν ή το λοκ - άουτ και δημοσιεύη δι' εκθέσεως το πόρισμα της ερεύνης. Μόνον μετά τη δημοσίευσιν της εκθέσεως ταύτης, η κήρυξις της απεργίας ή του λοκ - άουτ θα είναι νόμιμος... Οι οπαδοί της γ` διεθνούς θα κραυγάσουν βέβαια κατά της προτάσεως ταύτης... Αλλά επειδή εμνημόνευσα τη γ` διεθνή να εκθέσω ποία είνε η στάσις του κομμουνισμού. Πάσα απόπειρα διαταράξεως ή βιαίας ανατροπής του αστικού καθεστώτος, του οποίου στερεά θεμέλια είνε η πατρίς, η οικογένεια, η ιδιοκτησία, θα εύρη αντιμέτωπον την πυγμήν του κράτους... Είμεθα αποφασισμένοι να εξοπλίσωμεν το κράτος και τας αρχάς του διά της αναγκαίας νομοθεσίας, όπως καταστή δυνατή η αποτελεσματική κοινωνική άμυνα κατά των απροκάλυπτων ανατρεπτικών ενεργειών των εχθρών του κοινωνικού καθεστώτος». Ηταν φανερό πως τα πράγματα δυσκόλευαν αποφασιστικά για το εργατικό κίνημα και το ΚΚΕ.

Οι εκλογές έγιναν με το πλειοψηφικό σύστημα, που επανέφερε ο Βενιζέλος με αναγκαστικό διάταγμα. Το Κόμμα των Φιλελευθέρων, με τα κόμματα που είχαν συμπράξει μαζί του, πήρε το 61,2% των ψήφων και 223 έδρες. Απ' αυτές οι Φιλελεύθεροι πήραν 178 έδρες, ο Παπαναστασίου 20, ο Κονδύλης 9, ο Μιχαλακόπουλος 5, ο Ζαβιτσιάνος 5 και οι Ανεξάρτητοι Δημοκρατικοί, που υποστήριξαν κι αυτοί τον Βενιζέλο, πήραν 6 έδρες. Σ' αυτές το ΚΚΕ συγκέντρωσε 14.325 ψήφους, δηλαδή το 1,41 % των ψηφισάντων και, λόγω πλειοψηφικού, δεν έβγαλε κανένα βουλευτή¹³.

Σχηματίστηκε κυβέρνηση με πρωθυπουργό ξανά τον Βενιζέλο. Το ΚΚΕ, σε εκτίμησή του για την κυβέρνηση Βενιζέλου, τόνιζε: «Ο "ορθόδοξος" φιλελευθερισμός και η κυβέρνηση Βενιζέλου είναι μια νέα συγκέντρωση των δυνάμεων της ελληνικής μπουρζουαζίας ύστερα από τις οικουμενικές κυβερνήσεις και ταυτόχρονα η ισχυρή εγγύηση τόσο αυτής, όσο και του αγγλογαλλικού ιμπεριαλισμού για τη συνέχιση της πολιτικής της σταθεροποίησης και υποδούλωσης, για την κατάπνιξη της αντίστασης των εργατοαγροτικών μαζών και την προπαρασκευή του πολέμου κατά της ΕΣΣΔ»¹⁴.

Τέτοια ήταν σε γενικές γραμμές η κατάσταση στην Ελλάδα την περίοδο που εξετάζουμε και μέσα σ' αυτή την κατάσταση το ΚΚΕ βίωνε τη δική του εσωτερική κρίση.

Τον Ιούνη του 1927 ο Παντελής Πουλιόπουλος και ο Παστίας Γιατσόπουλος - και οι δύο είχαν διατελέσει και Γραμματείς του ΚΚΕ - κυκλοφόρησαν ανοιχτά ένα φυλλάδιο που το τιτλοφορούσαν «Νέο Ξεκίνημα». Στο φυλλάδιο αυτό δημοσίευαν ένα «γράμμα στα μέλη του ΚΚΕ» κι ένα «Γράμμα στη Διοίκηση του ΚΚΕ», όπου εξέθεταν τις απόψεις τους για την κατάσταση στο Κόμμα και τη διέξοδο από την κρίση που αυτοί πρότειναν. Ταυτόχρονα άρχισαν «να οργανώνουν τους οπαδούς της αντιπολίτευσης μέσα στο κόμμα. Ιδιαίτερα την οργάνωση του Πειραιά που έχουν την πλειοψηφία»¹⁵. Εκείνη την περίοδο το ΚΚΕ είχε οξύτατη αντίθεση και με την ομάδα των αρχειομαρξιστών που είχε αποσπαστεί από τις γραμμές του και αντιμετώπιζε το ΚΚΕ με ακραίες αντικομμουνιστικές πρακτικές (ατομική τρομοκρατία, ξύλο, επιθέσεις στα κομματικά γραφεία και στις κομματικές συγκεντρώσεις, προσωπικό κουτσομπολιό κ.ο.κ.). Κι όλα αυτά στο όνομα του κομμουνισμού. Ενα νέο στοιχείο στη δράση των αρχειομαρξιστών την περίοδο που εξετάζουμε, είναι ότι η οργάνωση αυτή, αναπτύσσει δράση στα συνδικάτα και επιχειρεί να αμφισβητήσει την επιρροή του ΚΚΕ.

Στις 17 Απρίλη του 1927 ο «Ριζοσπάστης» δημοσιεύει ανοιχτή έκκληση του ΠΓ του ΚΚΕ προς τους εργάτες αρχειομαρξιστές, τους οποίους και καλεί να εγκαταλείψουν την οργάνωσή τους και να επιστρέψουν στο Κόμμα¹⁶. Η έκκληση αυτή αλλά και η γενικότερη στάση του Κόμματος φαίνεται ότι είχαν αντίκτυπο. Μια ομάδα από το «ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ», που διαφωνούσε με την τακτική της ηγεσίας του, αποσπάστηκε απ' αυτό και εκδήλωσε τη διάθεση επιστροφής στο ΚΚΕ. Η ομάδα αυτή ονομάστηκε «Τρίτη κατάσταση» και στη συνδιάσκεψή της τον Ιούνη του 1927 αποφάσισε κατά πλειοψηφία την προσχώρηση στο Κόμμα. Ετσι ξεκίνησαν συζητήσεις με την κομματική ηγεσία για τους όρους επιστροφής, που όμως γρήγορα πέρασαν στο περιθώριο λόγω της νέας εσωκομματικής κρίσης. Γράφει ο Δ. Λιβιεράτος¹⁷: «Ενώ συνεχίζονταν οι συζητήσεις για την προσχώρηση, οι Πουλιόπουλος-Γιατσόπουλος αυτόν τον Ιούνιο, κυκλοφόρησαν ένα φύλλο που το τιτλοφόρησαν "Νέο ξεκίνημα", προς όλα τα μέλη του Κόμματος... Ετσι σταμάτησαν οι συζητήσεις με τα μέλη της "Τρίτης κατάστασης" και άρχισε σ' όλο το κόμμα, αλλά και έξω απ' αυτό η σύγκρουση αντιπολίτευσης-ηγεσίας του Κόμματος. Η ρήξη ήταν πια ανοιχτή και το χάσμα δεν μπορούσε να κλείσει».

Οι Πουλιόπουλος και Γιατσόπουλος στο «Νέο Ξεκίνημα» αιτιολογούσαν την αντικομματική τους δράση αναφέροντας: την «έλλειψη ενός ηγετικού πυρήνα από συντρόφους που να έχουν μια μαρξιστική κατάρτιση και πολιτική ικανότητα να προσαρμόσουν τις κομμουνιστικές αρχές στις συγκεκριμένες συνθήκες». Την «απαρχής κακή ποιοτική σύνθεση του Κόμματος», τη «δυσαναλογία του αυθόρμητου κινήματος των μαζών, που αριστεροποιούνται από τις αντικειμενικές συνθήκες, προς τις ελαττωματικότητες και ανεπάρκειες του Κόμματος».

Και πρόσθεταν ότι: «Καθήκον των Ελλήνων κομμουνιστών είναι να καταπιαστούν πρώτιστα με την αντιμετώπιση εκείνων των όρων της κρίσης του κινήματος, στους οποίους μπορούν να επιδράσουν με τη συνειδητή τους προσπάθεια»¹⁸.

Το ΠΓ για να αντιμετωπίσει την κατάσταση, εξέδωσε μιαν αναλυτική απόφαση - απάντηση που δημοσιεύτηκε στο «Ριζοσπάστη» της 6.7.1927. Κατηγορεί, μεταξύ άλλων την ομάδα Πουλιόπουλου ότι με τις θεωρίες της διαλύει το κόμμα και δεν αφήνει να πραγματοποιηθεί το σύνθημα για τα 5.000 μέλη που είχε βάλει το 3ο Συνέδριο, ότι εμποδίζει την επιστροφή των μελών της «Τρίτης Κατάστασης» κι ότι επιτίθενται κατά της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Και η απόφαση καταλήγει: «Το Πολιτικό Γραφείο καλεί τα μέλη του Κόμματος να αντιδράσουν εναντίον της βλαβερής αυτής ομάδος, να καταδικάσουν ομόθυμα τις φραξιονιστικές της εκκλήσεις και όλες της τις αρχές, διότι μόνο κατ' αυτόν τον τρόπο είναι δυνατό να προστατευτεί το Κόμμα εναντίον τάσεων, οι οποίες εν τω συνόλω των δεν είναι δυνατό παρά να χαρακτηριστούν ως τάσεις διαλυτικές του ΚΚΕ και του επαναστατικού κινήματος»¹⁹

Οπως ήταν φυσικό η εσωκομματική πάλη συνεχίστηκε, ο φραξιονισμός οργίαζε και η λύση του προβλήματος όλο και περισσότερο απαιτούσε το μέτρο της διάσπασης. Οι Πουλιόπουλος και Γιατσόπουλος διαγράφονται από το Κόμμα με απόφαση του ΠΓ που δημοσιεύτηκε στο «Ρ» στις 25/9/1927. Ομως στο πλευρό της αντιπολίτευσης πέρασαν και οι κεντριστές με αποτέλεσμα, το Σεπτέμβρη του 1927 να παραιτηθούν από το Πολιτικό Γραφείο - δημοσιοποιώντας τη διαφωνία τους - οι Σ. Μάξιμος, Κ. Σκλάβος και Τ. Χαΐνογλου. Στις 4 Νοέμβρη 1927 οι αντιπολιτευόμενοι και οι κεντριστές εμφανίζονται με κοινές θέσεις σαν «Ενωμένη Αντιπολίτευση». Από τα μέλη του ΠΓ και της ΚΕ του 3ου Συνεδρίου, υπογράφουν οι Σεραφείμ Μάξιμος, Κώστας Σκλάβος, Τάσος Χαΐνογλου, Βασίλης Νικολινάκος, Π. Χατζησταύρος, Γρηγόρης Παπανικολάου. Οι τρεις πρώτοι ήταν μέλη του Πολιτικού Γραφείου. Ο πρώτος και τρίτος επίσης βουλευτές του Κόμματος. Μαζί υπογράφουν οι Παντελής Πουλιόπουλος και Παστίας Γιατσόπουλος. Η διάσπαση έχει ολοκληρωθεί. Τα ίδια, όμως συμβαίνουν και διεθνώς αφού το Δεκέμβρη του 1927 διαγράφονται τελικά από το μπολσεβίκικο κόμμα οι Τρότσκι, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ.

Στις 27.12 το ΠΓ στέλνει ανοιχτό γράμμα προς τους κεντριστές και τους καλεί να διαχωρίσουν τη θέση τους από την αντιπολίτευση και να δουλέψουν μέσα στο Κόμμα. Απάντηση από μέρους τους δεν υπήρξε. Το Γενάρη του 1928, η «Ενωμένη Αντιπολίτευση» βρίσκεται έξω πια από το ΚΚΕ και συγκεντρώνεται γύρω από το περιοδικό «ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ» που κυκλοφόρησε εκείνο το μήνα.

Η υπόθεση της αντιπολίτευσης έκλεισε τυπικά για το ΚΚΕ με τις αποφάσεις που έλαβε η Β΄ ολομέλεια της ΚΕ του που συνήλθε στις 15.2.1928 και, ανάμεσα στα άλλα, απάλλαξε τους κεντριστές από κάθε κομματικό αξίωμα. Το Κόμμα είχε δεχτεί ισχυρότατο κλονισμό απ' όσα είχαν διαδραματιστεί γεγονός που αποδεικνύεται αν λάβει κανείς υπόψη του και μόνο το γεγονός ότι μεταξύ 3ου και 4ου Συνεδρίου βρέθηκαν εκτός Κόμματος τα 8 από τα 17 μέλη της ΚΕ που είχαν εκλεγεί στο 3ο Συνέδριο. Η ζημιά που είχε προκληθεί στο Κόμμα από την εσωκομματική κρίση φάνηκε και στα εκλογικά αποτελέσματα των εκλογών του 1928, τα οποία παραθέσαμε πιο πριν. Ετσι το Κόμμα εξουθενωμένο, αδυνατισμένο και βαριά τραυματισμένο οδηγήθηκε στο 4ο Συνέδριό του.

Το 4ο Συνέδριο του ΚΚΕ συνήλθε στο διάστημα 10 έως 15 Δεκέμβρη του 1928, ενώ ο προσυνεδριακός διάλογος είχε ξεκινήσει από τις 15 Οκτωβρίου του ιδίου έτους. Το Συνέδριο του Κόμματος, χωρίς αμφιβολία, είχε σφραγίσει η εσωκομματική κρίση, αλλά κι ένα εξίσου μεγάλο γεγονός που συνδεόταν με το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Επρόκειτο για το 6ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, το οποίο συνήλθε στη Μόσχα από τις 15 Ιουλίου μέχρι την 1η Σεπτεμβρίου του 1928 και έμεινε στην ιστορία ως το Συνέδριο που ψήφισε το Πρόγραμμα της ΚΔ.

Στο Συνέδριο της ΚΔ συμμετείχε και τριμελής αντιπροσωπεία του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ. Στην ομιλία του στο Συνέδριο της ΚΔ ο Ανδρόνικος Χαϊτάς (Σιφναίος), Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ, αναφέρθηκε διεξοδικά στην πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, στους αγώνες της εργατικής τάξης, της αγροτιάς και των μικροαστικών στρωμάτων της πόλης, των φοιτητών και της νεολαίας, καθώς και στην εσωτερική κατάσταση του Κόμματος.

Σχετικά με την ανάπτυξη των κομματικών δυνάμεων του ΚΚΕ, ο Χαϊτάς τόνισε ότι το Κόμμα αριθμούσε στις γραμμές του 2.291 μέλη, από τα οποία τα 59,4% είναι εργάτες, τα 31,9% αγρότες και τα 8,7% υπάλληλοι και εκπρόσωποι άλλων κοινωνικών στρωμάτων²⁰.

Το 4ο Τακτικό Συνέδριο του ΚΚΕ, έκανε μια προσπάθεια να συγκεκριμενοποιήσει τη θέση του Προγράμματος της ΚΔ και να καθορίσει το χαρακτήρα της επικείμενης επανάστασης στην Ελλάδα, αλλά δεν ολοκλήρωσε την προσπάθεια, μεταθέτοντας το καθήκον αυτό στο 5ο Συνέδριο. Στη σχετική απόφαση τονίζεται: «Συνδυασμένα με την ανάλυση του Προγράμματος πρέπει να τεθεί και το ζήτημα της επαναστατικής δημοκρατικής δικτατορίας των εργατών και των αγροτών σαν σταθμού μεταβατικού προς τη δικτατορία του προλεταριάτου, εν σχέσει με τη χώρα μας, επαφιεμένης της οριστικής λύσεως του ζητήματος αυτού στο 5ο Τακτικό Συνέδριο».²¹

Διαπιστώνοντας τη δύσκολη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στο συνδικαλιστικό κίνημα από τη διασπαστική δράση της ρεφορμιστικής ηγεσίας και την ανοιχτή επέμβαση του κράτους σ' αυτό, στην απόφαση του Συνεδρίου του ΚΚΕ για το συνδικαλιστικό τονιζόταν: «Αμεσο κεντρικό καθήκον του Κόμματος, από πάνω ως κάτω, είναι η εργασία για τη σύγκληση του ενωτικού πανελλαδικού συνεδρίου, η συγκέντρωση των ταξικών δυνάμεων του συνδικαλιστικού κινήματος, η επανίδρυση του ταξικού κέντρου των συνδικάτων για την οργάνωση και διεξαγωγή των οικονομικών αγώνων της εργατικής τάξης».²² Χαράζοντας την κατεύθυνση σύγκλησης ενός ενωτικού πανελλαδικού συνεδρίου της ΓΣΕΕ, το Συνέδριο του ΚΚΕ έλαβε υπόψη του τον αποκλεισμό ολόκληρης της αριστερής παράταξης από τις εργασίες του τέταρτου Συνεδρίου της ΓΣΕΕ, γεγονός στο οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως. Το Συνέδριο, ενώ τόνιζε ότι επιβάλλεται το Ενιαίο Μέτωπο όλων των εργατών, ανεξάρτητα από τις πολιτικές τους αντιλήψεις, χαρακτήριζε τους ρεφορμιστές (όπως έκανε και το 6ο Συνέδριο της ΚΔ) «σοσιαλφασίστες».

Το Συνέδριο πήρε επίσης αποφάσεις για τη δουλιά στο χωριό, τη βελτίωση της προπαγάνδας του Κόμματος και καταδίκασε για ακόμα μια φορά το λικβινταρισμό και τον «κεντρισμό». Αποφάσισε παμψηφεί τη διαγραφή από το Κόμμα των Σ. Μάξιμου, Κ. Σκλάβου, Τ. Χαΐνογλου, Π. Χατζησταύρου, Β. Νικολινάκου, Γ. Παπανικολάου, Ν. Νικολαΐδη και Β. Πολυχρονάκη, πρώην μελών της ΚΕ και τόνισε ότι δε χωρεί επανάπαυση απέναντι στο δεξιό κίνδυνο.

Το Συνέδριο εξέλεξε νέα ΚΕ. Γραμματέας της ΚΕ εκλέχτηκε ο Ανδρόνικος Χαϊτάς. Στη νέα ΚΕ εκλέχτηκαν οι εξής: Α. Χαϊτάς, Γ. Σιάντος, Κ. Θέος, Α. Χριστοδουλίδης, Δ. Πυλιώτης, Κ. Ευτυχιάδης, Γ. Καραγιάννης, Δ. Παπαρήγας, Β. Ασίκης, Γ. Κολοζώφ, Γ. Ιωαννίδης, Ι. Τσατσάκος, Γ. Φραγκόπουλος και Σταμελάκος.

Το ΠΓ το αποτέλεσαν οι Α. Χαϊτάς, Γ. Σιάντος, Κ. Θέος, Δ. Πυλιώτης, Δ. Παπαρήγας, Κ. Ευτυχιάδης και Γ. Καραγιάννης.

Η περίοδος 1925 - 1928 ήταν περίοδος σκληρής δοκιμασίας για το ΚΚΕ. Ηταν η δυσκολότερη που πέρασε μέχρι τότε από την ίδρυσή του. Οπως αναφέρεται σε Δελτίο της Εργατικής Βοήθειας, η κυβερνητική τρομοκρατία ενάντια στο εργατικό κίνημα μέχρι το 1928 είχε ως αποτέλεσμα 4.368 συλλήψεις, 330 καταδίκες, 481 εξορισμούς, 427 τραυματισμούς, 22 φόνους και 817 βιασμούς, ενώ 136 στρατιώτες στάλθηκαν στον πειθαρχικό ουλαμό στο Καλπάκι²³. Εντούτοις το 4ο Συνέδριο του Κόμματος δεν κατάφερε να θέσει τέρμα στην εσωκομματική κρίση, η οποία μετατέθηκε σε ένα νέο επίπεδο και χρειάστηκε για την αντιμετώπισή της η ανοικτή παρέμβαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Παραπομπές

1. «Το Κόμμα - έλεγε ο Πουλιόπουλος σε δήλωσή του προς το 3ο Συνέδριο - δεν πρέπει να απαγορεύσει σε συντρόφους, που τυχαίνει να έχουν τις παραπάνω απόψεις για το κίνημα, να εργαστούν μέσα στις γραμμές του, υποβάλλοντας τον εαυτό τους στην κομματική πειθαρχία» (Βλέπε: «Το ΚΚΕ από το 1918 έως το 1931», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1947, τόμος β', σελ. 134.

2. Αγις Στίνας (Σπύρος Πρίφτης το πραγματικό του όνομα): «Αναμνήσεις», εκδόσεις ΥΨΙΛΟΝ, σελ. 126.

3. «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος δεύτερος, σελ. 259.

4. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 179.

5. Οι 10 βουλευτές του Ενιαίου Μετώπου Εργατών - Αγροτών και Προσφύγων ήταν οι Σεραφείμ Μάξιμος και Κώστας Θέος (Λάρισα), Ζακ Βεντούρα, Δαυίδ Σουλά και Γρηγόρης Παπανικολάου (Θεσσαλονίκη), Ελευθέριος Σταυρίδης (Καβάλα), Κώστας Κωνσταντινίδης (Δράμα), Αθανάσιος Σινίκας (Ροδόπη), Τάσος Χαΐνογλου (Εβρος) και Ν. Κυριακόπουλος (Φλώρινα).

6. Γρηγόρης Δαφνής: «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ, τόμος Α΄, σελ. 348.

7. «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα» εκδόσεις ΣΕ, τόμος δεύτερος, σελ 206.

8. Mark Mazower, «Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου», έκδοση ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, σελ. 147.

9. Δ. Λιβιεράτου: «Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα 1927- 1931», εκδόσεις ΚΟΜΜΟΥΝΑ, σελ. 13 - 30 και Αλέκος Κουτσούκαλης: «Η πρώτη δεκαετία του ΚΚΕ», εκδόσεις ΓΝΩΣΗ σελ. 198.

10. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 184

11. Βλέπε: «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 184 - 185, Δ. Λιβιεράτου: «Τα Συνέδρια της ΓΣΕΕ», εκδόσεις ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ, σελ. 51 - 56.

12. Ελευθερίου Βενιζέλου: «Τα Κείμενα», επιμέλεια Στ. Στεφάνου, Αθήναι 1981, τόμος Γ', σελ. 467- 468 και «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 21/7/1928.

13. Γρ. Δαφνή, στο ίδιο σελ. 394.

14. «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος δεύτερος, σελ. 584.

15. Δ. Λιβιεράτου: «Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα 1927- 1931», εκδόσεις ΚΟΜΜΟΥΝΑ, σελ. 54.

16. «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος δεύτερος, σελ 270 - 273.

17. Δ. Λιβιεράτου: «Κοινωνικοί αγώνες στην Ελλάδα 1927 - 1931», εκδόσεις ΚΟΜΜΟΥΝΑ, σελ. 53 - 54.

18. «Σπάρτακος - Αριστερή Αντιπολίτευση στο ΚΚΕ - Κείμενα 1928», εκδόσεις ΟΥΤΟΠΙΑ, σελ. Ι.

19. «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος δεύτερος, σελ. 348 - 354.

20. Αλέκος Κουτσούκαλης: «Η πρώτη δεκαετία του ΚΚΕ», εκδόσεις ΓΝΩΣΗ σελ. 218.

21. «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ, τόμος δεύτερος, σελ. 610.

22. Στο ίδιο, σελ. 593.

23. «Το ΚΚΕ - Επίσημα κείμενα», εκδόσεις ΣΕ τόμος τρίτος, 1929 - 1933, σελ. 609.