Στις 28 του Σεπτέμβρη 1864 στο Λονδίνο στην αίθουσα Αγιος Μαρτίνος, οργανώθηκε μια διεθνιστική εργατική συγκέντρωση. Συμμετείχαν εργάτες από την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Πολωνία, την Ιταλία, και την Ελβετία. Η συγκέντρωση συγκλήθηκε για έναν πολύ συγκεκριμένο σκοπό. Τη συνένωση των δυνάμεων των οργανωμένων εργατών απ' αυτές κατ' αρχήν τις χώρες, προκειμένου το εργατικό κίνημα να αντιμετωπίσει ενιαία και συντονισμένα την ενιαία διεθνή δράση των κεφαλαιοκρατών των διαφόρων χωρών κατά των εργατών. Ηταν το καθοριστικό βήμα για την ίδρυση Διεθνούς Ενωσης Εργατών, αφού σ' αυτή τη συγκέντρωση πάρθηκαν αποφάσεις για τη συγκρότησή της, ενώ τέθηκε ζήτημα να ενταχθούν σ' αυτήν και τα οργανωμένα εργατικά κινήματα από όλες τις χώρες που ήταν δυνατό. Δηλαδή, απ' όλες τις τότε καπιταλιστικές χώρες.

Αφορμή γι' αυτή τη συγκέντρωση στάθηκε το γεγονός ότι οι Γάλλοι εργάτες, έχοντας πάρει την έκκληση για κοινή δράση από τους Αγγλους εργάτες, ήρθαν στο Λονδίνο για να δώσουν απάντηση και να συζητήσουν το πώς θα οργανώσουν αυτή την κοινή δράση. Βεβαίως, στην Αγγλία, την πρώτη τότε καπιταλιστική χώρα στην Ευρώπη ζούσαν εργάτες και από άλλες χώρες. Ετσι η συγκέντρωση οργανώθηκε και με τη συμμετοχή εργατών από άλλες χώρες.

Βεβαίως, αυτή η συγκέντρωση για τη συνένωση των εργατών σε διεθνή οργάνωση και τη διεθνή κοινή δράση απέναντι στο κεφάλαιο δε δημιουργήθηκε από το πουθενά, δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Αλλωστε, είχαν ήδη αναπτύξει θεωρητικά και πραχτική επαναστατική δράση οι Μαρξ - Ενγκελς, και μέσα από την Ενωση Κομμουνιστών. Το πρώτο επαναστατικό εργατικό πρόγραμμα ήταν το Πρόγραμμα της «Ενωσης Κομμουνιστών», το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» που ως κείμενο, (γράφτηκε στα 1847 από τους Μαρξ - Ενγκελς), έκλεινε με το σύνθημα: «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε».

Στα 1862, δυο χρόνια δηλαδή πριν από τη συγκέντρωση στην αίθουσα του Αγίου Μαρτίνου στο Λονδίνο, πάνω από 300 εργάτες της Γαλλίας και 12 της Γερμανίας είχαν επισκεφτεί το Λονδίνο και στη διάρκεια της παραμονής τους εκεί είχαν συζητήσει με τους Αγγλους τρεϊντγιουνιονιστές για τη δυνατότητα δημιουργίας μιας εργατικής διεθνούς. Εκτός απ' αυτό, στις 22 του Ιούλη 1863 οι Αγγλοι και Γάλλοι εργάτες είχαν οργανώσει μαζί στο Λονδίνο ένα συλλαλητήριο ενάντια στην κατάπνιξη της εξέγερσης της Κρακοβίας από τον Τσάρο της Ρωσίας. Κύριο σύνθημα του συλλαλητηρίου ήταν «Ανεξαρτησία στην Πολωνία». Η Πολωνία ήταν υποδουλωμένη στην τσαρική Ρωσία. Στα 1863, λοιπόν, με αφορμή και το κοινό συλλαλητήριο Αγγλων και Γάλλων εργατών εντάθηκαν οι συζητήσεις γύρω από την υπόθεση οργάνωσης μιας εργατικής Διεθνούς. Το Νοέμβρη του ίδιου χρόνου ο Τζορζ Οτζερ, διακεκριμένος Αγγλος συνδικαλιστής ηγέτης, έκανε την «έκκληση» που προαναφέραμε προς τους Γάλλους εργάτες, τονίζοντας την ανάγκη της κοινής δράσης της διεθνούς εργατιάς. Οι Γάλλοι όμως απάντησαν μετά από ένα σχεδόν χρόνο. Την απάντησή τους την έστειλαν στο Λονδίνο με τους ίδιους εργάτες που είχαν πάρει μέρος στο κοινό συλλαλητήριο για την ανεξαρτησία της Πολωνίας στα 1863.

Ετσι συγκλήθηκε η συγκέντρωση στις 28 Σεπτέμβρη του 1864. Ο Τζορζ Οτζερ διάβασε στους συγκεντρωμένους αντιπροσώπους των εργατών την έκκληση που είχε σταλεί ένα χρόνο νωρίτερα στους Γάλλους εργάτες. Η έκκληση έλεγε ανάμεσα σ' άλλα:

«Η αδελφοσύνη των λαών είναι εξαιρετικά αναγκαία προς το συμφέρον των εργατών. Γιατί κάθε φορά που προσπαθούμε να καλυτερέψουμε τη θέση μας με την ελάττωση των ωρών της εργασίας και με την αύξηση των ημερομισθίων, οι καπιταλιστές μας απειλούν ότι θα μισθώσουν Γάλλους, Βέλγους και Γερμανούς εργάτες που θα αναπληρώσουν την εργασία μας με χαμηλότερη τιμή. Δυστυχώς, η απειλή αυτή πραγματοποιείται συχνά. Το λάθος, βέβαια, δεν είναι των συντρόφων της ηπείρου, αλλά οφείλεται αποκλειστικά στην έλλειψη κανονικής σύνδεσης μεταξύ των μισθωτών των διαφόρων χωρών».

Και κατέληγε ως εξής:

«Να συγκληθεί μια συνέλευση των αντιπροσώπων της Γαλλίας, Ιταλίας, Γερμανίας, Πολωνίας, Αγγλίας και όλων των χωρών όπου υπάρχει επιθυμία συνεργασίας για το καλό της ανθρωπότητας. Να οργανώνουμε τα συνέδριά μας, να συζητούμε τα μεγάλα προβλήματα από τα οποία εξαρτάται η ειρήνη των εθνών».

Στη συγκέντρωση πήραν μέρος πάρα πολλοί εργάτες και ξένοι εξόριστοι. Πρόεδρος ήταν ο καθηγητής Ε. Σ. Μπίσλι. Ανάμεσα στους παρόντες ήταν και ο Μαρξ.

Ο Μ. Τολέν, ένας από τους Γάλλους εργάτες αντιπροσώπους, διάβασε την απάντηση της γαλλικής αντιπροσωπείας. Αφού περιέγραφε τις άθλιες συνθήκες ζωής των εργατών από την εκμετάλλευση των κεφαλαιοκρατών, καλούσε τους εργάτες όλων των χωρών να ενωθούν.

Ετσι ξεκινούσε η διαδικασία της ίδρυσης της 1ης Διεθνούς.

Οι Γάλλοι εργάτες πρότειναν σαν έδρα της Διεθνούς το Λονδίνο. Επίσης, πρότειναν να γίνει επίσημο όργανό της η αγγλική εργατική εφημερίδα «Beehive», να καθοριστεί προσωρινά ένα σύστημα συνδρομών και η νέα οργάνωση να καθοδηγείται προσωρινά από μια Κεντρική Επιτροπή με υποεπιτροπές σ' όλες τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η πρόταση έγινε δεχτή. Ετσι εκλέχτηκε ένα Γενικό Συμβούλιο που απαρτιζόταν από 21 μέλη για την εκτέλεση των αποφάσεων. Το Συμβούλιο εξουσιοδοτήθηκε να προσλάβει νέα μέλη κατά την κρίση του.

Στις αρχές του Οχτώβρη το Γενικό Συμβούλιο έκανε μερικές συνεδριάσεις που στη διάρκειά τους εγκρίθηκε η ονομασία της Διεθνούς. Η ονομασία της ήταν: «Διεθνής Ενωση των εργατών». Ως 1η Διεθνής ονομάστηκε μετά την ίδρυση της 2ης Διεθνούς, στα 1889.

Ως μέλη του καθοδηγητικού της οργάνου του «Κεντρικού Συμβουλίου εκλέχτηκαν: Ο Τζορτζ Οτζερ, πρόεδρος και ο Γουίλιαμ Ρ. Κρίμερ, επίτιμος γενικός γραμματέας. Εκλέχτηκαν, επίσης, γραμματείς για τη Γερμανία (Κ. Μαρξ), την Αμερική (Π. Φοξ). Ο Πίτερ Α. Φοξ ήταν Αγγλος δημοσιογράφος, ανταποκριτής για την Αμερική στην περίοδο 1866 - 1867, που προσχώρησε στη Διεθνή, εκλέχτηκε στο καθοδηγητικό της όργανο και ορίστηκε γραμματέας για τις ΗΠΑ. Εκλέχτηκαν επίσης γραμματείς για την Ιταλία, την Πολωνία, την Ελβετία και τη Γαλλία. Μέλη του προσωρινού Κεντρικού Συμβουλίου, ήταν: Οι Αγγλοι Λόνγκμαιιντ, Γουόρλεϊ, Λίνο, Χουίτλοκ, Φοξ, Μπλάκμορ, Χάρτουελ, Πίτζον, Λούκραφτ, Γουέστον, Ντελ, Σίρμαν, Νάιες, Σώου, Λέικ, Μπάκλεϊ, Οτζερ, Χόουελ, Οσμπορν, Κάρτελ, Γκρέι, Χουίλερ, Στέινσμπι, Μόργκαν, Γκρόσμιθ, Κρίμερ, Ντικ. Οι Γάλλοι Ντενουάλ, Λε Λιουμπέζ, Ζουρντέι, Μαρίζο, Λερού, Μπορντάζ, Μποχέ, Ταλαντιέ, Ντιπόν. Οι Ιταλοί Βολφ, Φοντάνα, Σετάτσι, Αλντροβάντι, Λάμα, Σολούστρι. Οι Ελβετοί Νιουπερλί, Γιούνγκ. Οι Γερμανοί Εχκάους, Βολφ, Οτο, Λέσνερ, Πφάντερ, Λόχνερ, Μαρξ, Καντ, Μπόλετερ. Οι Πολωνοί Χόλτορπ, Ριμπζίνσχι. Το πρώτο συνέδριο της Διεθνούς Ενωσης των Εργατών ορίστηκε για το 1865 στις Βρυξέλλες.

Το Γενικό Συμβούλιο καταπιάστηκε αμέσως με την επεξεργασία του πολιτικού προγράμματος και του καταστατικού της Διεθνούς Ενωσης των Εργατών.

Για να φτάσει το εργατικό κίνημα στη συνειδητοποίηση της ανάγκης της διεθνούς οργάνωσής του πέρασε πολύς χρόνος και συσσωρεύτηκε μεγάλη πείρα. Η γέννηση της Διεθνούς, πέρασε πολλά «κοιλοπονήματα». Για το τι προηγήθηκε και πώς ωρίμασε αυτή η αναγκαιότητα ώστε να γίνει πράξη, το αναλύει ο Ου. Φόστερ στο θαυμάσιο έργο του «Η ιστορία των τριών Διεθνών». Ας το παρακολουθήσουμε.

«Η Αγγλία, χώρα όπου ο καπιταλισμός γνώρισε στην πρώτη του περίοδο την πιο πλατιά ανάπτυξη, η χώρα που είχε την πιο πολυάριθμη και την πιο αναπτυγμένη εργατική τάξη, η χώρα όπου γεννήθηκε το συνδικαλιστικό κίνημα, έγινε κατά φυσικό τρόπο το πεδίο των περισσότερων από τις πρώτες προσπάθειες του προλεταριάτου, για τη δημιουργία της διεθνούς αλληλεγγύης και οργάνωσης. Από τις πρώτες ακόμα ρωμαλέες εκδηλώσεις του εργατικού κινήματος στην τέταρτη δεκαετία του 19ου αιώνα υπήρχαν πολλές ενδείξεις ανάπτυξης του εργατικού διεθνισμού. Το χαρτιστικό κίνημα, (σ.σ.μαζικό πολιτικό κίνημα των εργατών και ορισμένων μικροαστικών στρωμάτων στην Αγγλία με βασικό πρόγραμμα το "Χάρτη του λαού", που ζητούσε πλήρη πολιτικά δικαιώματα για την εργατική τάξη στα πλαίσια του καπιταλισμού), εκδήλωσε ισχυρές διεθνιστικές τάσεις... Η Ενωση των Προγραμμένων (1834 -1836), η Ενωση των Δικαίων (1836 - 1839),και η Ενωση των Κομμουνιστών (1847 - 1852), ήταν κατηγορηματικά διεθνιστικές οργανώσεις και είχαν κατ' εξοχήν προλεταριακές αντιλήψεις και σύνθεση. Οι οργανώσεις αυτές ανέπτυσσαν την κύρια δράση τους και είχαν τα κυριότερα κέντρα τους στην Αγγλία.

Μια πολύ σημαντική οργάνωση στην περίοδο αυτή ήταν οι «Αδελφωμένοι Δημοκράτες», που ιδρύθηκε στο Λονδίνο το Σεπτέμβρη τον 1845 από ομάδες Αγγλων αγωνιστών και Ευρωπαίων εξορίστων. Η οργάνωση αυτή διακήρυχνε ότι το «έδαφος με όλα τα φυσικά του πλούτη είναι κοινή ιδιοκτησία όλων» (...) και μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος της Διεθνούς. Ο Χάρνεϊ, ο Τζονς, ο Ο' Μπράιεν και άλλοι διακεκριμένοι ηγέτες του χαρτιστικού κινήματος έπαιξαν δραστήριο ρόλο στην αξιόλογη αυτή οργάνωση. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς είχαν σχέσεις με το κίνημα αυτό. Οι "Αδελφωμένοι Δημοκράτες" ήταν διεθνιστική οργάνωση και έπαιρνε ενεργό μέρος στους αγώνες των εργατών και σ' άλλα επαναστατικά κινήματα της ηπείρου. Συνέβαλε στην προετοιμασία του δρόμου προς την 1η Διεθνή. Σημαντικό γνώρισμά της ήταν ότι εφάρμοσε μια μορφή οργάνωσης που αργότερα υιοθετήθηκε από την 1η Διεθνή, δηλ. το διορισμό ενός γραμματέα για κάθε χώρα. Ετσι υπήρχαν γραμματείς για την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Πολωνία και την Ισπανία. Η οργάνωση σταμάτησε τη δράση της στην περίοδο της αντίδρασης, που ακολούθησε την επανάσταση του 1848 στην Ευρώπη.

Ενα άλλο σημαντικό διεθνές κίνημα με κέντρο την Αγγλία ήταν η "Επιτροπή καλωσορίσματος και διαμαρτυρίας" που μετατράπηκε αργότερα σε Διεθνή Επιτροπή (Διεθνή Ενωση), κι οργανώθηκε στο Λονδίνο στα τέλη του 1855. Η "Επιτροπή καλωσορίσματος και διαμαρτυρίας" σχηματίστηκε από τον Ερνεστ Τζονς για να διαμαρτυρηθεί ενάντια στην επίσκεψη στην Αγγλία του Ναπολέοντα του Γ΄. Και η οργάνωση αυτή διόρισε γραμματείς για μερικές χώρες με τις οποίες είχε σύνδεση. Ο Ερνεστ Τζονς και άλλοι χαρτιστές ήταν και στο κίνημα αυτό εξέχουσες φυσιογνωμίες. Η Διεθνής Επιτροπή οργάνωσε μερικά μεγάλα συλλαλητήρια υπέρ ορισμένων ευρωπαϊκών επαναστάσεων και διαμαρτυρήθηκε ενάντια στις βιαιότητες που διέπραξε η αντίδραση στην ηπειρωτική Ευρώπη. Αλλά κατά τα τέλη του 1859 η Διεθνής Επιτροπή δεν υπάρχει πια.

Και στη Γαλλία εκδηλώθηκαν έντονα διεθνιστικές τάσεις στις γραμμές των εργατών. Οι Γάλλοι είχαν παλιές διεθνιστικές παραδόσεις που ξεκινούσαν ακόμα... από τους αγωνιστές των επαναστάσεων του 1830 και 1848, καθώς και από πολλές άλλες εξεγέρσεις του γαλλικού λαού. Στα 1843 η Φλώρα Τριστάν έγραψε στο Παρίσι μια μπροσούρα, με την οποία καλούσε να δημιουργηθεί μια πλατιά διεθνής οργάνωση. "Η Ενωση των Εργατών", έγραφε, " θα έπρεπε να δημιουργήσει επιτροπές ανταπόκρισης στις κυριότερες πόλεις της Αγγλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, με μια λέξη σ' όλες τις πρωτεύουσες της Ευρώπης". Τον Απρίλη του 1856 μια αντιπροσωπεία από Γάλλους εργάτες πήγε στο Λονδίνο και πρότεινε να δημιουργηθεί μια "Παγκόσμια Ενωση των Εργατών" για την καθοδήγηση του αγώνα σε διεθνή κλίμακα.

Από τις πιο σημαντικές ενέργειες των διεθνών αυτών ομάδων ήταν η ενεργή υποστήριξη από μέρους τους του κινήματος για την κατάργηση της δουλείας στη βρετανική αυτοκρατορία, στις Ενωμένες Πολιτείες και σ' όλον τον κόσμο. Επί δεκαετίες υπήρχε ένα ισχυρό κίνημα για την κατάργηση της δουλείας, όπου τα χαρτιστικά Τρέιντ-Γιούνιονς και οι οπαδοί του Οουεν, (σ.σ. ουτοπικός σοσιαλιστής), έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο. Τα κινήματα της Μεγάλης Βρετανίας και της Αμερικής για την κατάργηση της δουλείας εργάστηκαν σε στενή συνεργασία. Από το 1833 έως το 1860 ο Γουίλιαμ Λόιντ Γκάρισον, ο Φρέντερικ Ντάγκλας και πολλοί άλλοι διακεκριμένοι Αμερικανοί οπαδοί του κινήματος για την κατάργηση της δουλείας επισκέφθηκαν την Αγγλία, όπου έγιναν δεχτοί από τεράστιες μάζες ανθρώπων. Ο Τζορτζ Θόμπσον, Αγγλος συνδικαλιστής οπαδός της κατάργησης της δουλείας, πήγε στις Ενωμένες Πολιτείες και πήρε ενεργό μέρος στον αγώνα ενάντια στη δουλεία. Πριν και στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου οι Αγγλοι τρέιντ-γιουνιονιστές οργάνωσαν επανειλημμένα μεγάλες διαδηλώσεις ενάντια στη δουλεία. Και στη Γαλλία η εργατική τάξη έδειξε την ίδια αλληλεγγύη στον αγώνα για την κατάργηση της δουλείας, στην πάλη ενάντια στις προσπάθειες του Ναπολέοντα του Γ΄ να παρασύρει τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία στον πόλεμο με το μέρος της Συνομοσπονδίας, (σ.σ. του δουλοκτητικού Νότου).

Η δράση αυτή ενάντια στη δουλεία και υπέρ της ειρήνης που ανέπτυξαν οι Αγγλοι εργάτες έκανε τον πρόεδρο Λίνκολν να στείλει ένα γράμμα στους υφαντουργούς του Μάντσεστερ,... και στους Αγγλους εργάτες για τη βοήθεια που δώσανε. Αλλά και πριν από αυτό ο Μαρξ δήλωνε στη "Νιου Γιορκ Τρίμπιουν": "Δε θα 'πρεπε να ξεχαστεί ποτέ στις Ενωμένες Πολιτείες ότι τουλάχιστο η αγγλική εργατική τάξη δεν τις εγκατέλειψε από την αρχή ως το τέλος των δυσκολιών".

Η ίδρυση της 1ης Διεθνούς έγινε σε στιγμή ανόδου της επαναστατικής πάλης του προλεταριάτου, και του εθνικού κινήματος της αστικής τάξης ύστερα από τη μακρόχρονη περίοδο αντίδρασης που ακολούθησε την ευρωπαϊκή επανάσταση του 1848. Ο καπιταλισμός αναπτυσσόταν γοργά σ' όλη τη Δυτική Ευρώπη, το ίδιο και η εργατική τάξη, τόσο από άποψη οργάνωσης όσο και από άποψη μαχητικότητας. Το εργατικό κίνημα δυνάμωνε, ιδιαίτερα στην Αγγλία. Στα 1860 δημιουργήθηκε το Συμβούλιο των Τρέιντ-Γιούνιονς του Λονδίνου. Παρόμοια όργανα δημιουργήθηκαν σε σειρά χώρες. Στη Γερμανία εμφανίζονταν ακριβώς οι πρώτες συνδικαλιστικές οργανώσεις. Στα 1863 ο Φερντινάντ Λασάλ οργάνωσε τη Γενική Ενωση των Γερμανών εργατών, που ήταν μια πολιτική οργάνωση και ο Αουγκούστ Μπέμπελ μαζί με το Βίλχελμ Λίμπκνεχτ ανέπτυσσαν ζωηρή κομμουνιστική δράση που έμελλε να οδηγήσει στο σχηματισμό του σοσιαλδημοκρατικού εργατικού κόμματος της Γερμανίας στα 1869. Και στις Ενωμένες Πολιτείες, οι εργατικές οργανώσεις άρχισαν να αναπτύσσονται γοργά. Η μεγάλη οικονομική κρίση του 1857, η πρώτη κρίση παγκόσμιας έκτασης, έπληξε βαριά τους εργάτες και προκάλεσε ένα ισχυρό απεργιακό κίνημα από το 1860 έως το 1862, τόσο στην Αγγλία, όσο και σε άλλες χώρες μαζί και στις Ενωμένες Πολιτείες.

Από τις πολυάριθμες εκδηλώσεις της μεγάλης ανόδου των εθνικών αστικοδημοκρατικών κινημάτων στην περίοδο πριν από την ίδρυση της 1ης Διεθνούς ήταν μερικές που αφύπνισαν ιδιαίτερα τους εργάτες όλων των χωρών και δυνάμωσαν την τάση τους για διεθνή αλληλεγγύη. Ενα τέτοιο σημαντικό γεγονός ήταν ο απελευθερωτικός αγώνας του ιρλανδικού λαού ενάντια στους Αγγλους καταχτητές. Ενα άλλο γεγονός ήταν το καινούριο δυνάμωμα του μαζικού κινήματος για την ενοποίηση και τον εκδημοκρατισμό της Γερμανίας. Στα 1859 οι Ιταλοί άρχισαν τον εθνικό επαναστατικό πόλεμο κατά της Αυστρίας. Ο πόλεμος αυτός, που τον καθοδηγούσε ο Γαριβάλδης στεφανώθηκε με την απελευθέρωση και την ενοποίηση της Ιταλίας και με την εισαγωγή μιας σειράς δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Προκάλεσε τον ενθουσιασμό των εργατών σ' όλο τον καπιταλιστικό κόσμο. Υστερα έγινε η ηρωική εξέγερση της Πολωνίας στα 1863. Η εξέγερση αυτή, που την έπνιξε στο αίμα ο τσάρος, είχε την πλατιά συμπάθεια και υποστήριξη των πλατειών προλεταριακών μαζών. Τέλος, ένα άλλο γεγονός ήταν ο επαναστατικός εμφύλιος πόλεμος στις Ενωμένες Πολιτείες που συνεχιζόταν τη στιγμή της ίδρυσης της 1ης Διεθνούς. Οι οργανωμένοι εργάτες στην Αγγλία, τη Γερμανία, τη Γαλλία και σ' άλλες χώρες κατάλαβαν καθαρά από την αρχή κιόλας του μεγάλου αυτού πολέμου, ότι τα ταξικά τους συμφέροντα βρίσκονταν αποφασιστικά με το μέρος του Βορρά ενάντια στο δουλοκτητικό Νότο και εξέφρασαν επανειλημμένα τα έντονα αισθήματά τους κατά της δουλείας».

Το πολιτικό πρόγραμμα και το καταστατικό της 1ης Διεθνούς φέρουν τη σφραγίδα του Μαρξ. Βεβαίως, για την επεξεργασία τους και την τελική διατύπωση έγινε αρκετή συζήτηση, ενώ απορρίφθηκαν διάφορα σχέδια, τα οποία υποβλήθηκαν στο Γενικό Συμβούλιο.

Ο Λ. Βολφ, ο οποίος εκπροσωπούσε τους Ιταλούς εργάτες, στην οργάνωση των οποίων ηγούνταν ο Ματσίνι, επεξεργάστηκε ένα σχέδιο προγράμματος που θα έδινε στην Ενωση χαρακτήρα μυστικής οργάνωσης. Το σχέδιο αυτό απορρίφθηκε, αφού αντιμετώπισε την εμπεριστατωμένη κριτική και αντίθεση του Μαρξ. Αλλωστε, ο Μαρξ με τον Ενγκελς είχαν διατυπώσει στο «Μανιφέστο» την άποψη ότι οι κομμουνιστές όχι μόνο δεν κρύβουν τις ιδέες τους και το πρόγραμμά τους αλλά το προπαγανδίζουν ανοιχτά στις μάζες. Ο Γουέστον, παλιός οπαδός του Οουεν, πρότεινε κι αυτός ένα πρόγραμμα γεμάτο συγκεχυμένες ιδέες, που επίσης απορρίφθηκε.

Ο Μαρξ, ο οποίος ήταν μέλος της υποεπιτροπής που θα συνέτασσε το πρόγραμμα, ανέλαβε τελικά να διαμορφώσει το ντοκουμέντο, το οποίο εγκρίθηκε ομόφωνα. Το γεγονός ότι ο Μαρξ κλήθηκε τελικά να γράψει το ιστορικό αυτό ντοκουμέντο αποτελεί απόδειξη της μεγάλης επίδρασης του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος». Ετσι, από την πρώτη στιγμή της ίδρυσης της Διεθνούς, ο Καρλ Μαρξ ήταν ο πραγματικός της καθοδηγητής και ο θεωρητικός και πρακτικός της ηγέτης.

Η «Ιδρυτική Διακήρυξη» της Διεθνούς Ενωσης των Εργατών, που διατύπωσε ο Μαρξ, (ολόκληρο το κείμενο στα «Διαλεχτά Εργα», τ.1ος, σελ. 440 - 451) που είναι το πρόγραμμά της είναι ένα από τα πιο σημαντικά ντοκουμέντα στην ιστορία του διεθνούς εργατικού κινήματος. Η «Ιδρυτική Διακήρυξη» αναφέρει, ανάμεσα στ' άλλα: «Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι στην περίοδο 1848 - 1864 δε λιγόστεψε η αθλιότητα των εργαζομένων μαζών κι όμως η περίοδος αυτή όσον αφορά την πρόοδο που σημείωσε στην ανάπτυξη της βιομηχανίας και του εμπορίου είναι μοναδική στα χρόνια της Ιστορίας». Και συνέχιζε, αντικρούοντας όσους έλεγαν ότι μαζί με την ανάπτυξη της βιομηχανίας στη Μεγάλη Βρετανία, θα εξαλειφθεί αυτόματα η φτώχεια, ότι διαψεύστηκαν πέρα για πέρα από την πραγματικότητα, αφού οι κυβερνητικές εκθέσεις αποκαλύπτουν ότι για κάθε εργάτη η ζωή «στις εννιά περιπτώσεις απ' τις δέκα δεν είναι παρά ένας αγώνας για την ύπαρξη», τη στιγμή που αυξάνονταν με γεωμετρική πρόοδο τα πλούτη των καπιταλιστών και των γαιοκτημόνων.

Στην «Ιδρυτική Διακήρυξη» χαιρετιζόταν η μεγάλη νίκη των Αγγλων εργατών για τη μείωση του εργάσιμου χρόνου στα 1847, ύστερα από τριαντάχρονο αγώνα με την κατάχτηση με νόμο της δεκάωρης εργάσιμης μέρας. Πιο συγκεκριμένα αναφέρεται: «Το νομοσχέδιο για το δεκάωρο δεν ήταν μόνο μια μεγάλη πραχτική επιτυχία, ήταν η νίκη μιας αρχής. Για πρώτη φορά η πολιτική οικονομία της αστικής τάξης νικήθηκε μπροστά στα μάτια όλων από την πολιτική οικονομία της εργατικής τάξης». Μετά απ' αυτή τη νίκη των Αγγλων εργατών, σ' όλη τη Δυτική Ευρώπη οι κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να υιοθετήσουν παρόμοιους νόμους μείωσης του ημερήσιου εργάσιμου χρόνου.

Η «Ιδρυτική Διακήρυξη» ανέφερε επίσης: «Το μεγάλο καθήκον της εργατικής τάξης είναι σήμερα η κατάχτηση της πολιτικής εξουσίας», ενώ υπογράμμιζε την ανάγκη να έχουν οι εργάτες δική τους εξωτερική πολιτική. Πιο συγκεκριμένα, σχετικά μ' αυτό αναφέρει: «Αν η χειραφέτηση της εργατικής τάξης απαιτεί την αδελφική συνεργασία των εργατών διαφόρων εθνών, πώς θα μπορέσουν να εκπληρώσουν αυτή τη μεγάλη αποστολή με μια εξωτερική πολιτική που επιδιώκει εγκληματικά σχέδια, που εκμεταλλεύεται τις εθνικές προκαταλήψεις και που κατασπαταλά σε ληστρικούς πολέμους το αίμα και τον πλούτο του λαού»;

Το ντοκουμέντο κατέληγε με το σύνθημα του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου»: «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!».

Το προσωρινό καταστατικό της Ενωσης αρχίζει μ' ένα προοίμιο που θέτει στην οργάνωση το καθήκον να καθοδηγήσει την εργατική τάξη για την κοινωνική της απελευθέρωση ως εξής: «Η απελευθέρωση της εργατικής τάξης πρέπει να καταχτηθεί από την ίδια την εργατική τάξη.

Ο αγώνας για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης δεν είναι αγώνας για ταξικά προνόμια και μονοπώλια, αλλά για ίσα δικαιώματα και καθήκοντα και για την κατάργηση κάθε ταξικής κυριαρχίας.

Η οικονομική υποδούλωση του εργάτη στο μονοπωλητή των μέσων εργασίας, δηλαδή των πηγών της ζωής, αποτελεί τη βάση όλων των μορφών της δουλείας, τη βάση της κοινωνικής αθλιότητας, του διανοητικού μαρασμού και της πολιτικής εξάρτησης.

Η οικονομική απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι, επομένως, ο μεγάλος τελικός σκοπός, στον οποίο πρέπει να υποταχθεί σαν μέσο κάθε πολιτικό κίνημα.

Ολες οι προσπάθειες που τείνουν σ' αυτό το μεγάλο σκοπό απέτυχαν ως τώρα από έλλειψη αλληλεγγύης ανάμεσα στους εργατικούς κλάδους κάθε χώρας και από την απουσία ενός αδελφικού δεσμού ανάμεσα στους εργάτες των διαφόρων χωρών.

Η απελευθέρωση της εργατικής τάξης δεν είναι ούτε τοπικό, ούτε εθνικό, αλλά ένα κοινωνικό καθήκον που αγκαλιάζει όλες τις χώρες, στις οποίες υπάρχει η σύγχρονη κοινωνία και που η λύση του εξαρτάται από την πραχτική και θεωρητική συνεργασία των πιο προχωρημένων χωρών.

Το σημερινό ξαναζωντάνεμα του κινήματος της εργατικής τάξης στις πιο προχωρημένες βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης, ενώ γεννά νέες ελπίδες, απευθύνει, ταυτόχρονα μια πανηγυρική προειδοποίηση να μην επαναληφθούν τα παλιά λάθη και απαιτεί την άμεση συνένωση των ασύνδετων ακόμα κινημάτων».

Η 1η Διεθνής υπήρξε ένα τεράστιο βήμα, ιστορική κατάχτηση του διεθνούς εργατικού κινήματος. Παρ' όλ' αυτά δεν ήταν ακόμη η οργάνωση που μπορούσε να καθοδηγήσει αποτελεσματικά την εργατική τάξη στην επαναστατική της πάλη. Αλλωστε, τα διάφορα ρεύματα μέσα στο εργατικό κίνημα, από τα μικροαστικά οπορτουνιστικά (Προυντόν, Λασάλ, Μπλανκί κλπ.), έως τον αναρχισμό (Μπακούνιν), είχαν επίδραση και στις γραμμές της. Τόσο ο Μαρξ όσο και ο Ενγκελς, μέσα από τη δράση τους, θεωρητική και πραχτική, συνέβαλαν, ώστε να ξεκαθαρίζεται θεωρητικά το επαναστατικό εργατικό κίνημα απ' αυτές τις επιρροές, πράγμα βεβαίως δύσκολο για τη συγκεκριμένη ιστορική εποχή. Ετσι, μέσα από τη σφοδρή διαπάλη στις γραμμές της μπολιαζόταν το εργατικό κίνημα με τη θεωρία του Μαρξ. Αυτή ήταν και η μεγαλύτερη υπηρεσία που πρόσφερε στο εργατικό κίνημα, μεγαλύτερη ίσως και από την πραχτική καθοδήγηση των εργατικών αγώνων, με αποκορύφωμα την Κομμούνα του Παρισιού. Η 1η Διεθνής έπαψε τυπικά να υπάρχει το 1876, (ουσιαστικά είχε αρχίσει τη φθίνουσα πορεία από το Συνέδριο της Χάγης στα 1872, οπότε και διασπάστηκε), αφού είχε εκπληρώσει το έργο της στις ιστορικές συνθήκες που έδρασε.

Πηγές:

1. Ουίλιαμ Φόστερ, «Ιστορία των τριών Διεθνών».

2. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια.

3. Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος πρώτος, σελ. 440-451

4. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις «Μέλισσα».