Από το καλοκαίρι του 1997 έως το Φθινόπωρο του 1998, η διεθνής καπιταλιστική οικονομία δέχτηκε ισχυρές δονήσεις σε διάφορες κεφαλαιαγορές - χρηματιστήρια, αγορές συναλλάγματος, κρατικών ομολόγων κλπ.

Μεταφορικά, και με τη σχηματικότητα που περικλείει κάθε προσπάθεια περιοδολόγησης, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τρεις φάσεις αυτών των δονήσεων.

Η πρώτη, με επίκεντρο τη ΝΑ Ασία, συμπεριλαμβανομένης και της Ιαπωνίας, είχε ήδη προκαλέσει έντονο προβληματισμό: Επρόκειτο για φαινόμενο «σεισμικής» ή «προσεισμικής» δόνησης στη συγκεκριμένη περιφέρεια καπιταλιστικών οικονομιών και γενικότερα;

Οι εξελίξεις, τα γεγονότα του τελευταίου τριμήνου του '97 που ακολούθησαν, απέδειξαν ότι το υπόστρωμα των διαταραχών ήταν βαθύτερο.

Οι απότομες και παρατεταμένες, στη γενική τους τάση, πτώσεις των αξιών στα χρηματιστήρια, στην ανταλλακτική αξία νομισμάτων, η πτώχευση χρηματοπιστωτικών κολοσσών και άλλων χρηματοεπενδυτικών ομίλων συνοδεύτηκαν από την πτώχευση μεγάλων βιομηχανικών επιχειρήσεων, από εμφανή απαξίωση γης και κτισμάτων, στην οικονομία του άλλοτε «Ιαπωνικού Θαύματος», των «παλιών» και «νέων τίγρεων» της ΝΑ Ασίας. Ακολούθησε εμφανής υποτίμηση μετοχών στα χρηματιστήρια και διαταραχές στις συναλλαγματικές ισοδυναμίες των λεγόμενων «αναδυομένων» καπιταλιστικών οικονομιών της Λατινικής Αμερικής.

Τα κέντρα του διεθνούς ιμπεριαλισμού ανησύχησαν. Επιχείρησαν προβλέψεις τάσεων, εκτιμήσεις για το βάθος και την έκταση των οικονομικών διαταραχών σε σχέση με τους όρους αναπαραγωγής του κοινωνικού κεφαλαίου στις πιο ισχυρές καπιταλιστικές οικονομίες - στις ΗΠΑ, στη Γερμανία, γενικότερα στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Ανησύχησαν για τις μελλοντικές επιπτώσεις στο συσχετισμό της ταξικής πάλης ανάμεσα στις δυνάμεις κεφαλαίου και εργασίας. Φοβήθηκαν το ενδεχόμενο να απειληθεί, μελλοντικά, η πολιτική σταθερότητα της εξουσίας του κεφαλαίου.

Τα ανήσυχα βλέμματα στράφηκαν προς τη Ρωσία και την Κίνα, δύο αγορές που προσέλκυσαν κεφάλαια αμερικάνικα, γερμανικά, αλλά και γιαπωνέζικα, ιδιαίτερα η δεύτερη.

Η κρίση του Αυγούστου '98, με φαινομενική έναρξη της εκδήλωσής της την κατάρρευση στο χρηματιστήριο της Μόσχας, το σταμάτημα των συναλλαγών από την Κεντρική Τράπεζά της, κλπ., έδειξε ότι επρόκειτο μόνο για την κορυφή του παγόβουνου.

Κανείς πλέον από τους εκπροσώπους των πιο συγκεντρωμένων χρηματικών κεφαλαίων - διοικητές Τραπεζικών ομίλων, πρόεδροι χρηματοεπενδυτικών εταιριών, οικονομικοί σύμβουλοι, ιθύνοντες διεθνών οικονομικών - πολιτικών ενώσεων του διεθνούς κεφαλαίου - γενικότερα εκπρόσωποι του χρηματιστικού κεφαλαίου (με τη συνυφασμένη έκφραση του βιομηχανικού - εμπορικού - τραπεζικού κεφαλαίου) δεν έκρυβαν την ανησυχία τους, για τη δυνατότητα να εκδηλωθεί μια πιο γενικευμένη, «παγκόσμια οικονομική ύφεση», δηλαδή μια γενικευμένη κρίση «υπερπαραγωγής».

Συγκεντρώνουμε συνοπτικά ορισμένα δεδομένα των οικονομικών εξελίξεων από το β' εξάμηνο του '97 έως τον Οκτώβρη '98.

Πτώση γενικών δεικτών τιμών στα χρηματιστήρια

• Οι συνολικές απώλειες στις τιμές των χρηματιστηρίων, από την έναρξη της ασιατικής κρίσης έως τον Αύγουστο του '98, κυμάνθηκαν από 25 έως 75%. Συγκεκριμένα: Ταϊβάν (-25,3%), Ιαπωνία (-30,4%), Χονγκ Κονγκ (-48,0%), Ινδονησία (-53,3%), Σιγκαπούρη (-55,6%), Φιλιππίνες (-57,6%), Κορέα (-59,8%), Ταϊλάνδη (-61,8%), Μαλαισία (-75,4%).¹
• Οι μετοχές στη Μαλαισία και στη Σιγκαπούρη έπεσαν στα κατώτερα επίπεδα των τελευταίων 10 ετών.
• Η πτωτική τάση αγκάλιασε όλα τα χρηματιστήρια. Οι απώλειες χρηματιστηρίων της Λατινικής Αμερικής σε ορισμένες περιπτώσεις προσεγγίζουν τα ύψη των απωλειών της ΝΑ Ασίας, με πιο χαρακτηριστική της Βενεζουέλας που είχε ετήσια μείωση κατά 60%.²

Οι απώλειες στις χρηματιστηριακές αγορές της Λατινικής Αμερικής υπολογίζονται σε 40% συγκριτικά με τις τιμές του Ιούλη 1997.³

• Συνολικά για τις χαρακτηριζόμενες ως «αναδυόμενες» αγορές (Ελλάδα,⁴ Ισραήλ, Τουρκία, Κίνα, Τσεχία, Πολωνία, Ουγγαρία, Μεξικό, Ταϊβάν, Βραζιλία, Αργεντινή, Χιλή, Χονγκ Κονγκ, Ταϊλάνδη, Νότια Κορέα, Μαλαισία, Ρωσία, Ινδονησία), οι τιμές των μετοχών υποχώρησαν κατά 50% σε σύγκριση με τις τιμές του Ιούλη '97.⁵
• Από τον Αύγουστο του '98 έως τις αρχές Οκτώβρη, η πτωτική τάση εκδηλώθηκε σε όλα τα χρηματιστήρια και δεν ανακόπηκε σε κανένα από τα μεγαλύτερα - της Νέας Υόρκης, του Λονδίνου, της Φρανκφούρτης, του Παρισιού, του Τόκιο κλπ. - ανεξάρτητα από τα ημερήσια, καμιά φορά και εβδομαδιαία, σκαμπανεβάσματα.
• Στις 2 Οκτώβρη 1998, με την αποκάλυψη της προ των πυλών χρεοκοπίας του Αμοιβαίου Κεφαλαίου Long-Term Capital Management, που εδρεύει στο Κονέκτικατ των ΗΠΑ, και την κινητοποίηση της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ - FED - για τη διάσωσή του, σημειώθηκε νέα θεαματική βουτιά στα διεθνή χρηματιστήρια. Οι γενικοί δείκτες τιμών έκλεισαν, συγκριτικά με εκείνους στις 3 Αυγούστου 1998, με απώλειες της τάξης: -12,3% στη Νέα Υόρκη, -18,2% στο Τόκιο, -31,2% στη Φρανκφούρτη, -18,2% στο Λονδίνο, -32,1% στην Αθήνα.⁶

Μείωση ζήτησης και τιμών βασικών εμπορευμάτων

• Εμφανής είναι πλέον η πτωτική τάση στις τιμές βασικών εμπορευμάτων εξαιτίας της αύξησης των αποθεμάτων τους. Η πτώση τιμών στις μετοχές συνοδεύτηκε από ταυτόχρονη πτώση των τιμών του χρυσού, του χαλκού, του καλαμποκιού και της ζάχαρης.

Ο δείκτης CRB, που αποτελεί το μέσο όρο 17 εμπορευμάτων, στις 26.8.98 έπεσε στο χαμηλότερο επίπεδο της τελευταίας 20ετίας.⁷

• Προβλέπεται ραγδαία πτώση, των ήδη μειωμένων τιμών χάλυβα, ημιαγωγών.⁸
• Η πτωτική τάση της τιμής του πετρελαίου πάνω από ένα χρόνο, σε συνδυασμό με τις ενέργειες του ΟΠΕΚ για μείωση της παραγωγής του «μαύρου χρυσού» είναι χαρακτηριστικό σύμπτωμα κρίσης υπερπαραγωγής. Η μείωση της παραγωγής και η τιμή του πετρελαίου έφθασαν στα κατώτερα επίπεδα της τελευταίας 10ετίας.⁹
• Το γεγονός ότι παρέμειναν σε στοκ βιομηχανικά προϊόντα ύψους 1,701 τρισ. δολαρίων, σημειώνεται ως φαινόμενο που έχει να παρουσιαστεί από το 1991 στις ΗΠΑ.¹⁰
• Σύμφωνα με στοιχεία της Ενωσης Ευρωπαίων Χονδρεμπόρων κρέατος (KECBV), 500 χιλιάδες τόνοι βοδινού κρέατος περιμένουν στις αποθήκες παρέμβασης των «15» τη μείωση των αποθεμάτων, αφού η Ρωσία απορρόφησε το 1997 το 1/3 των κοινοτικών εξαγωγών βοδινού κρέατος. Η κατάσταση δεν είναι καλύτερη για το χοιρινό και τα πουλερικά, αφού η Ρωσία απορρόφησε το 1997 το 1/3 των αντίστοιχων κοινοτικών εξαγωγών.

Οι απώλειες αγορών χοιρινού κρέατος στην Ασία οδήγησε την πτώση των τιμών χοιρινού στα χαμηλότερα επίπεδα των τελευταίων δεκαετιών. ¹¹

• Στην Ιαπωνία, η αξία γης σημείωσε νέα πτώση για 6η συνεχή χρονιά, σύμφωνα με τα στοιχεία της τελευταίας έρευνας της Φορολογικής Υπηρεσίας. ¹²

Συρρίκνωση παραγωγής

• Ηδη αναφέραμε τη μείωση παραγωγής πετρελαίου, που μπορεί να θεωρηθεί πυξίδα της παραγωγής.
• Στην Ιαπωνία, τρία (3) διυλιστήρια ανακοίνωσαν, στις 9.9.98, τον περιορισμό της παραγωγής τους κατά 442.000 βαρέλια ημερησίως, για το τελευταίο τρίμηνο του '98. Μαζί και με άλλες περικοπές υπολογίζεται η συνολική περικοπή σε 1 εκατομμύριο βαρέλια ημερησίως, από τις μεγαλύτερες μειώσεις της τελευταίας 10ετίας.¹³
• Οι οικονομίες της Μαλαισίας και της Νότιας Κορέας ήδη βρίσκονται σε ύφεση. Το ΑΕΠ τους μειώθηκε αντίστοιχα 7% και 6,6% κατά το β' τρίμηνο του '98, που θεωρούνταν ως οι μεγαλύτερες μειώσεις παραγωγής και επενδύσεων της τελευταίας 20ετίας για τις συγκεκριμένες οικονομίες.
• Σε ύφεση ήδη βρίσκονται οι οικονομίες της Ταϊλάνδης και της Ινδονησίας, οι οποίες σύμφωνα με εκτιμήσεις της «Goldman Sachs» θα έχουν ετήσια συρρίκνωση κατά 8% και 15% αντίστοιχα. ¹⁴
• Οι χρεοκοπίες στη βιομηχανία χάλυβα της «Tao Steel» στην Ιαπωνία και της «Hambo Steel» στη Νότια Κορέα, χαρακτηρίστηκαν ως οι μεγαλύτερες σε μέγεθος χρεοκοπίες βιομηχανίας μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδιαίτερα στην Ιαπωνία.
• Οι διοικήσεις των μεγαλύτερων βιομηχανικών εταιριών στην Ιαπωνία - όπως οι «SONY», «MATSUSHITA ELECTRIC INDUSTRIAL», «PIONNER» - ανακοινώνουν τη συρρίκνωση των δραστηριοτήτων τους, για το τρίμηνο Απρίλη - Ιούνη 1998, συγκριτικά με το αντίστοιχο του '97.

Η «HITACHI» ανακοίνωσε ότι θα εμφανίσει για πρώτη φορά στα μεταπολεμικά χρόνια στο οικονομικό έτος 1998-1999, ζημιές ύψους 250 δισ. γιεν, ενώ έξι (6) χαλυβουργίες ανακοίνωσαν επίσης ότι περιμένουν ζημιές... ¹⁵

• Στην οικονομία της Ρωσίας, βυθισμένη στην ύφεση της καπιταλιστικοποίησης, κατά την τελευταία 7ετία, έχει μειωθεί το ΑΕΠ κατά 50%, οι επενδύσεις κεφαλαίων κατά 90%, η κτηνοτροφική παραγωγή κατά 75%, ενώ το 75% του πληθυσμού ζει στα όρια της ανέχειας και 15 εκατομμύρια πεθαίνουν από έλλειψη τροφής, σύμφωνα με δημοσιεύματα του διεθνούς Τύπου.
• Η Παγκόσμια Τράπεζα εκφράζει την ανησυχία της για την οικονομική «αστάθεια» στην Ινδία.
• Κανείς πλέον δεν αμφισβητεί τα προ «κραχ» φαινόμενα στις οικονομίες των Βραζιλίας, Αργεντινής, Βενεζουέλας, Μεξικού.
• Στις αρχές Σεπτέμβρη '98 ήδη είχε προβλεφτεί συρρίκνωση του παγκόσμιου ΑΕΠ κατά 1%, μετά τη διεθνή χρηματιστηριακή κρίση του Αυγούστου '98. Οικονομικοί σύμβουλοι εταιριών και Οίκων πιστοληπτικής αξιολόγησης συμβουλεύουν μείωση της παραγωγής, σημειώνοντας τη μείωση κατά 0,7% της ζήτησης αγαθών στην εσωτερική αγορά της Γερμανίας, κατά το β' τρίμηνο του 1998, καθώς και τους αρνητικούς δείκτες στην εξέλιξη δαπανών που γίνονται από βιομηχανίες για προμήθεια υλικού ή για επενδύσεις (Τόμας Μάγιερ, οικονομολόγος της Εταιρίας «Γκόλτμαν» και «Ζακς», στο Μόναχο).¹⁶
• Η έκθεση της Βρετανικής Βιομηχανικής Ομοσπονδίας σημειώνει ότι οι παραγγελίες του καλοκαιριού είναι μειωμένες ήδη συγκριτικά με εκείνες του Γενάρη '98... ¹⁷
• Γενική είναι η ανησυχία για τις επιπτώσεις στην οικονομία των ΗΠΑ από ενδεχόμενη όξυνση της κρίσης στη Λατινική Αμερική, η οποία απορροφά το 18-19% των αμερικανικών εξαγωγών. Εάν εκδηλωθεί αδυναμία απορρόφησης των αμερικανικών εξαγωγών στη Λατινική Αμερική (αδυναμία αποπληρωμής των δανείων, αποπληθωρισμός εθνικών νομισμάτων κλπ.), αυτό θα έχει άμεση επίπτωση στη συρρίκνωση του ΑΕΠ των ΗΠΑ και στην αύξηση της ανεργίας. Η εσωτερική αγορά των ΗΠΑ θεωρείται ανελαστική ως προς την αύξηση της ζήτησης μέσω ρευστοποίησης των αποταμιεύσεων των Αμερικανών. Οι αποταμιεύσεις τους έχουν επενδυθεί σε αμοιβαία κεφάλαια, πράγμα που σημαίνει ότι είναι εκτεθειμένες στον κίνδυνο απώλειας μέσω της απαξίωσής τους και αδυναμία ρευστοποίησής τους.

Καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων

Συρρίκνωση του ΑΕΠ σημαίνει μείωση της παραγωγής, αδυναμία αξιοποίησης του σταθερού (πρώτες ύλες, εμπορεύματα χρησιμοποιούμενα περαιτέρω στην παραγωγική διαδικασία, μηχανήματα κλπ.) και μεταβλητού (μίσθωση εργατικής δύναμης) κεφαλαίου. Σημαίνει απαξίωση εμπορευμάτων όχι γιατί μειώθηκε ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος παραγωγής τους, αλλά γιατί μειώθηκε η αγοραστική ικανότητα των εργατικών μαζών. Σημαίνει αύξηση της ανεργίας, σε συνθήκες που δεν έχουν αλλάξει οι όροι παραγωγικότητας της εργασίας.

Το τι σημαίνει αυτό για την εργατική τάξη και ένα τμήμα της αγροτιάς, πέραν των δραματικών στοιχείων για τη Ρωσία που προαναφέραμε, μπορούμε να το δούμε στις σημερινές συνθήκες της Ασίας.

Ο Σαφίκ Ντχανάνι, επικεφαλής του ΟΗΕ για την Ασία, δηλώνει ότι 100 εκατομμύρια άνθρωποι επιστρέφουν σε όρια φτώχειας που γνώρισαν πριν από 30 χρόνια. Σύμφωνα με στοιχεία της Εκθεσης του ΟΗΕ για την Ινδονησία, ο μισός πληθυσμός της, δηλαδή 100 εκατομμύρια, δεν είναι πλέον σε θέση να αγοράσει είδη πρώτης ανάγκης, απαραίτητα για τη διαβίωσή του.

Στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ILO) δίνουν ότι από τα 100 εκατομμύρια στην Ινδονησία, που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, τα 60 εκατομμύρια δημιουργήθηκαν κατά το τελευταίο έτος.

Η ρουπία, εθνικό νόμισμα της Ινδονησίας, έχασε τα 4/5 της αξίας της. Την 1η Ιανουαρίου 1997, ένας εργάτης σε κατασκευαστική εταιρία της Ιάβα κέρδιζε 10.000 ρουπίες την ημέρα. Σήμερα είναι άνεργος, γιατί έχει σταματήσει η οικοδομική δραστηριότητα. ¹⁸

Ολα τα παραπάνω στοιχεία, ενδεικτικά αναφερόμενα, συνιστούν δυσκολία, δυσκαμψία, εκδήλωση ανισορροπιών στην ολοκλήρωση του κύκλου διευρυμένης αναπαραγωγής, λόγω όξυνσης των καπιταλιστικών αντιθέσεων. Από τη μια συσσωρεύονται αμύθητα κέρδη, δηλαδή η χρηματιστική κερδοσκοπική έκφραση της απομύζησης της υπεραξίας από την εργατική τάξη. Τα αμύθητα κέρδη, εκφρασμένα σε διάφορες μορφές κεφαλαίου, και μάλιστα στη σφαίρα της κυκλοφορίας του (αμοιβαία κεφάλαια, ομόλογα, μετοχές σε χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς και χρηματοδοτικές εταιρίες διαχείρισης κεφαλαίων), για να αναπαραχθούν ως κεφάλαιο, ως αυτοαυξανόμενη αξία, πρέπει να ξαναμπούν στην παραγωγική διαδικασία: να ρουφήξουν, ως ο βρικόλακας, νέα απλήρωτη εργασία, να τη μετατρέψουν σε εμπόρευμα, που με την πώλησή του θα εκφραστεί σε νέο κέρδος.

Το κίνητρο του κέρδους, του όλο και μεγαλύτερου, της έντασης του βαθμού εκμετάλλευσης των εργαζομένων, και ιδιαίτερα σε συνθήκες υποχώρησης του εργατικού κινήματος, είναι η κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής παραγωγής και οικονομίας.

Επιτάχυνση και ένταση της παραγωγικής διαδικασίας στα άκρα της σημαίνει και όξυνση της αντίθεσης ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατομική ιδιοποίηση των αποτελεσμάτων της. Δηλαδή, σημαίνει ότι οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι.

Με άλλα λόγια, όταν «όλα» φαινομενικά ενισχύουν την αφελή αυταπάτη ότι από την αύξηση της «πίτας» κερδίζουν αναλογικά όλοι (βλέπε μεταπολεμική ανάπτυξη της Ιαπωνίας, ανάπτυξη των «Τίγρεων» της ΝΑ Ασίας, μετά την κρίση της δεκαετίας του '70, «αναδυόμενες» οικονομίες της δεκαετίας του '80 - '90), όταν όλα γυρίζουν σαν ένα καλοκουρδισμένο ρολόι, έρχεται η στιγμή που σπάει αυτός ο επιταχυνόμενος μηχανισμός της πολυκουρδισμένης καπιταλιστικής μηχανής.

Αυτό σημαίνει: Δάνεια που δεν μπορούν να αποπληρωθούν. Μερίσματα χρηματεμπορικών κεφαλαίων που δεν μπορούν να ρευστοποιηθούν. Τιμές μετοχών υπερτιμημένες που δεν ανταποκρίνονται πλέον στις πραγματικές αξίες (είτε γιατί απαξιώθηκαν πάγια κεφάλαια, μεταξύ των οποίων και απούλητα εμπορεύματα, είτε γιατί δεν πραγματοποιήθηκε η προσδοκώμενη παραγωγή εμπορευμάτων, παραγωγή πάνω στην οποία «ποντάρισαν» υπέρογκες πιστώσεις, που απομύζησαν ως τοκοφόρο κεφάλαιο μεγάλα ποσά από την υπεραξία που πραγματοποιήθηκε σε προηγούμενο κύκλο παραγωγής). Ισοδυναμίες νομισμάτων που κρατήθηκαν τεχνητά, με διάφορες «σκληρές» νομισματικές πολιτικές, με αυξημένα επιτόκια, ενώ ήδη είχε ανατραπεί η πραγματική ανταλλακτική τους αξία, λόγω ανατροπής των προηγούμενων ισοδυναμιών και ισορροπιών μεταξύ διαφορετικών εθνικών οικονομιών. Ετσι, σπάει η αλυσίδα των συναλλαγών: Ανάμεσα σε κράτη (Κεντρικές Τράπεζες) ή σε σχέση με το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα. Ανάμεσα σε κράτη και ιδιωτικές Τράπεζες. Ανάμεσα σε Τράπεζες και τα λεγόμενα κερδοσκοπικά Hedge Funds.

Πέφτουν αρχικά οι τιμές μετοχών στο χρηματοπιστωτικό τομέα, ή στις ανταλλακτικές αξίες μεταξύ των νομισμάτων. «Ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Τρέχουν τα κεφάλαια, αξιοποιώντας ακριβώς το σύμφυτο κερδοσκοπικό χαρακτήρα τους, να κερδίσουν περισσότερο ή να χάσουν λιγότερο, ανάλογα με τη θέση τους στις διάφορες οικονομίες, σπρώχνοντας στα άκρα την κερδοσκοπία με βάση τις ήδη διασαλευμένες συναλλαγματικές τιμές και ισορροπίες.

Στο χώρο του κεφαλαίου συντελούνται μεγάλες ανακατατάξεις. Αυτοί που κερδίζουν συγκεντρώνουν στα χέρια τους τα υποτιμημένα ή και αδρανοποιημένα κεφάλαια, αντλούν δύναμη από τις απώλειες των εκατομμυρίων των μικροεπενδυτών, των αποταμιεύσεών τους που έγιναν κεφάλαιο στα χέρια των αμοιβαίων κεφαλαίων.

Η «σκούπα» έχει διπλό αποτέλεσμα: υποτίμηση χρηματικών κεφαλαίων αλλά και συγκεντροποίησή τους. Αυτό γινόταν και τον 19ο αιώνα, αυτό γίνεται και σήμερα, στη χαραυγή του 21ου αιώνα.

Αξίζει να παρακολουθήσουμε ένα μέρος από την τοποθέτηση του Κ. Μαρξ στο έργο «Το Κεφάλαιο»:

«Με την πτώση του ποσοστού του κέρδους αυξάνει το ελάχιστο μέγεθος του κεφαλαίου, που απαιτείται να διαθέτει ο ξεχωριστός κεφαλαιοκράτης για την παραγωγική χρησιμοποίηση της εργασίας, του κεφαλαίου που απαιτείται τόσο για την εκμετάλλευση της εργασίας γενικά, όσο και για να είναι ο ξοδεμένος εργάσιμος χρόνος, ο αναγκαίος για την παραγωγή των εμπορευμάτων χρόνος, για να μην ξεπερνάει ο χρόνος αυτός το μέσο κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή των εμπορευμάτων. Και ταυτόχρονα αυξάνει η συγκέντρωση του κεφαλαίου, γιατί, πέρα από ορισμένα όρια, ένα μεγάλο κεφάλαιο με μικρό ποσοστό κέρδους συσσωρεύεται πιο γρήγορα από ένα μικρό κεφάλαιο με μεγάλο ποσοστό κέρδους. Η μάζα των μικρών κατακερματισμένων κεφαλαίων ωθείται έτσι στο δρόμο των περιπετειών: κερδοσκοπία, πιστωτική αγυρτεία, απάτη με τις μετοχές, κρίσεις. Η λεγόμενη πληθώρα του κεφαλαίου αναφέρεται ουσιαστικά πάντα στην πληθώρα εκείνη κεφαλαίου, για το οποίο η πτώση του ποσοστού κέρδους δεν ισοσταθμίζεται από τη μάζα του - και τέτοιες είναι πάντα οι νέες σχηματιζόμενες φρέσκες καταβολάδες του κεφαλαίου - ή αναφέρεται στην πληθώρα εκείνη, που με τη μορφή της Πίστης θέτει στη διάθεση των επιχειρηματιών των μεγάλων κλάδων παραγωγής, τα κεφάλαια εκείνα που μόνα τους είναι ανίκανα για αυτοτελή δράση. Η πληθώρα αυτή του κεφαλαίου απορρέει από τις ίδιες συνθήκες, που γεννούν έναν σχετικό υπερπληθυσμό, και γι' αυτό αποτελεί ένα φαινόμενο που συμπληρώνει αυτόν τον τελευταίο, παρ' όλο που και οι δυο βρίσκονται σε αντιτιθέμενους πόλους, αναπασχόλητο κεφάλαιο στη μια πλευρά, και αναπασχόλητος εργατικός πληθυσμός στην άλλη.

Υπερπαραγωγή κεφαλαίου, και όχι ξεχωριστών εμπορευμάτων - αν και η υπερπαραγωγή κεφαλαίου περιλαμβάνει πάντα την υπερπαραγωγή των εμπορευμάτων - δε σημαίνει λοιπόν τίποτα άλλο από υπερσυσσώρευση κεφαλαίου...».¹⁹

Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, και σε συνθήκες μονοπωλιακού ανταγωνισμού, οδηγεί σε «υπερσυσσώρευση» κεφαλαίων, σε φάση «υπερπαραγωγής» στον κύκλο της καπιταλιστικής κρίσης. Ανάλογα με το βάθος της κρίσης ξεδιπλώνεται η διαδικασία απαξίωσης κεφαλαίων, με την έννοια ότι χρηματεμπορικά κεφάλαια υποτιμούνται, μέρος του σταθερού κεφαλαίου χάνει την αξία του, ένα μέρος του κεφαλαίου αδρανεί, άλλο αφανίζεται κλπ.

Ομως, αυτή η αλήθεια παρουσιάζεται παραποιημένη από τη μεριά των εκπροσώπων του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος, των οικονομικών και πολιτικών εκπροσώπων του.

Η σύγχρονη πολυπλοκότητα και συνθετότητα των διαδικασιών στον τομέα της Πίστης διευκολύνει να παρερμηνευτεί το φαινόμενο της υπερσυσσώρευσης κεφαλαίων, να εμφανιστεί ως κερδοσκοπικό φαινόμενο αποσπασμένο από τις αντιφάσεις της διευρυμένης καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Ετσι κρύβεται η αλήθεια ότι: Τα «κέρδη που χάθηκαν», χάνονται από τη δυνατότητα παραγωγής και κατανάλωσης που δημιούργησε η εργασία όσων δουλεύουν με τις φυσικές και πνευματικές δυνάμεις τους για την παραγωγή του κοινωνικού πλούτου. «Χάθηκαν» ως δυνατότητα ανάπτυξης του βιοτικού, μορφωτικού, πολιτιστικού επιπέδου, ως δυνατότητα να δουλεύουν λιγότερες ώρες και να απολαμβάνουν περισσότερα αγαθά, να αναπαράγουν με καλύτερους όρους την εργατική τους δύναμη.

Αυτή είναι η πραγματική απώλεια των ήδη υπολογισμένων «ζημιών», από τον επενδυτικό οίκο «HSBC Securities», ύψους 4,3 τρισεκατομμυρίων δολαρίων από της 17 Ιούνη έως σήμερα.²⁰ Αυτών των «ζημιών» και όσων θα επακολουθήσουν...²¹

... Μπορούμε με μεγαλύτερο βαθμό αξιοπιστίας προβλέψεων να ισχυριστούμε:

• Εδώ και ενάμιση χρόνο βρίσκεται σε εξέλιξη κρίση υπερπαραγωγής, που αγκαλιάζει όλο και πιο έντονα και φανερά τη διεθνή καπιταλιστική οικονομία. Αρκετές οικονομίες της ΝΑ βρίσκονται ήδη σε βαθιά ύφεση. Η Ιαπωνία έχει μπει στη δίνη της κρίσης, χωρίς να φαίνεται ότι έχει φθάσει το κατώτερο σημείο της.

Η Ρωσία δε φαίνεται να έχει φθάσει σε σημείο ανάκαμψης, ενώ για πολλά από τα κράτη της πρώην ΕΣΣΔ (π.χ. Ουκρανία) και του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη, η εκδήλωση της κρίσης είναι σε εξέλιξη.

Η Κίνα, με τα ανοίγματα προς το κεφάλαιο, ίσως αποδειχθεί βραδυφλεγής εστία.

Ανοιχτό είναι το ενδεχόμενο να εκδηλωθεί άμεσα απότομη, μεγάλου μεγέθους, οικονομική κρίση στα σημαντικότερα κράτη της Λατινικής Αμερικής. Η πραγματοποίηση ενός τέτοιου ενδεχομένου θα οδηγήσει τις ΗΠΑ σε βαθιά οικονομική κρίση. Η οικονομική ύφεση θα αγκαλιάσει ραγδαία και την Ευρώπη. Οι ενδοϊμπεριαλιστικές αντιθέσεις θα οξυνθούν.

• Η ελληνική καπιταλιστική οικονομία οδεύει ακόμη προς την κρίση «υπερσυσσώρευσης» κεφαλαίων. Θα ενταθεί η πολιτική έντασης του βαθμού εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Η πολιτική διαχείρισης του συστήματος θα τεντώσει στα άκρα της την προσέλκυση κεφαλαίων και ταυτόχρονα την εξαγωγή κεφαλαίων, που θα οδηγήσουν σε μια επόμενη φάση στην ύφεση.
• Οι προβληματισμοί των αστών διαχειριστών - οικονομολόγων και πολιτικών - συγκεντρώνονται στο εξής ζήτημα: Με ποια μέσα δημοσιονομικής, νομισματικής, φορολογικής και άλλων μορφών οικονομικής πολιτικής μπορούν να πετύχουν μια ελεγχόμενη ρύθμιση της μείωσης της παραγωγής, της απαξίωσης εμπορευμάτων και κεφαλαίων. Στα πλαίσια αυτά αναπτύσσονται πολιτικές αντιπαραθέσεις, επιχειρούνται νέες πολιτικές συσπειρώσεις, ως εναλλακτικές κυβερνητικές λύσεις. Σε αυτή τη βάση αναβιώνει η θεωρητική στήριξη ορισμένων νεοκεϋνσιανών αντιλήψεων και πολιτικές θέσεις για άμβλυνση των πιο βαριών συνεπειών στα πολύ χαμηλών εισοδημάτων τμήματα της εργατικής τάξης ή τη στήριξη ορισμένων μεσαίων στρωμάτων.

Ερωτήματα, που θέτουμε για περαιτέρω διερεύνηση

• Τι περιθώρια υπάρχουν να επιτευχθεί μια σχετικά ελεγχόμενη και ανώδυνη για το σύστημα έξοδος από την κρίση;
• Ο πόλεμος εξακολουθεί να είναι μέσον εξόδου από την κρίση προς όφελος του κεφαλαίου;
• Τι «περιθώρια» υπάρχουν να εγκλωβιστούν οι εργαζόμενες μάζες σε νέες πολιτικές διαχείρισης της κρίσης είτε στήριξης ιμπεριαλιστικών πολέμων;

Θέτουμε και ορισμένους προβληματισμούς - κατευθύνσεις, έστω και με έντονο το στοιχείο της ιδεολογικοπολιτικής ταξικής προσέγγισης κι όχι της αναπτυγμένης επιστημονικής ανάλυσης.

• Τα περιθώρια να επαναληφθεί σχετικά ανώδυνα ο κύκλος της ανάκαμψης από παραγωγική ύφεση, με αναλογίες αντίστοιχες των κρίσεων της δεκαετίας του '70 και του '80, έχουν στενέψει πολύ.

Η όποια παρέμβαση στον κύκλο της κρίσης θα είναι πολύ πιο βραχυχρόνια και η διόγκωση των αντιθέσεων πολύ ευρύτερη.

• Ο πόλεμος, η άμεση ιμπεριαλιστική στρατιωτική επέμβαση είναι πραγματικότητα για ένα μέρος των Βαλκανίων, της Ασίας, της Αφρικής. Κανένας από τους δύο μεγάλους ιμπεριαλιστικούς πολέμους του 20ού αιώνα δεν εκδηλώθηκε γιατί υπήρχε πλήρης σχεδιασμός εκ των προτέρων να πάρει αυτήν την έκταση.
• Η διεθνής εργατική τάξη, δύσκολα να προβλεφτεί πού πιο άμεσα, θα βρεθεί σε συνθήκες απότομης επιδείνωσης της θέσης της. Το εργατικό κίνημα, και πολύ περισσότερο το επαναστατικό του τμήμα, βρίσκεται πολύ πίσω από τις εξελίξεις.

Οι αντικειμενικές συνθήκες της κρίσης (μεταξύ των οποίων και η κρίση περάσματος της αστικής πολιτικής) διαπλέκονται με τον υποκειμενικό παράγοντα (που μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά για το βάθεμα της αμφισβήτησης, της άρνησης της αστικής πολιτικής και των θεσμών της, και τελικά την ανατροπή της αστικής εξουσίας).

Τα υπάρχοντα τμήματα του κομμουνιστικού κινήματος σε όλο τον κόσμο επωμίζονται τεράστια ευθύνη απέναντι στην εργατική τάξη της χώρας τους και διεθνώς. Ο διεθνής οργανωτικός, ιδεολογικός και στρατηγικός συντονισμός τους είναι ταυτόχρονα και κλειδί και δείκτης της ικανότητας τους να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των καιρών που ωριμάζουν.

1. Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ», (Οικονομία), 29.8.98, σελ. 51.

2. «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» - «THE GUARDIAN», 30.8.98.

3. «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» - «THE ECONOMIST», 30.8.98.

4. Για την Ελλάδα δινόταν, στις 30.8.98, ότι διατηρούσε από την άνοδο του Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών το 60%. (Θετική εξαίρεση μαζί με το Ισραήλ). Στις 2.10.98, μετά τη νέα γενική πτώση των τιμών, ο υποδιοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας κ. Γκαργκάνας, σε τηλεοπτική συνέντευξη στη ΝΕΤ, δήλωνε ότι το ΧΑΑ διατηρεί το 30% της ανόδου, από τον Ιούλη 97.

5. «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» - «THE ECONOMIST», 30.8.98.

6. Οικονομική «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 4.10.98.

7. Κυριακάτικη «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ», 30.8.98.

8. Οικονομική «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 8.9.98. Πηγή: «Ρόιτερ».

9. Οικονομική «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 16.9.98 και 10.9.98.

10. Οικονομική «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 16.9.?98. Πηγή: «Ασοσιέιτεντ Πρες» - «Ρόιτερ».

11. Οικονομική «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 9.9.98. Πηγή: «Ρόιτερ».

12. Οικονομική «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 30.8.98. «THE ECONOMIST».

13. Οικονομική «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 10.9.98.

14. «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 30.8.98, «THE GUARDIAN».

15. Οικονομική «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 8.9.98. Πηγή: «Ρόιτερ».

16. Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», 11.9.98.

17. «ΕΞΟΥΣΙΑ», 16.9.98.

18. «ΕΞΟΥΣΙΑ», 16.9.98.

19. Καρλ Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τόμος 3ος, σελ. 317.

20. Οικονομική «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 4.10.98.

21. Στο σημείο αυτό σημειώνουμε ότι πρέπει να αποφεύγεται η σύγχυση που ταυτίζει μεταξύ τους διαφορετικές οικονομικές κατηγορίες, που αποτυπώνονται σε διαφορετικές ορολογίες, όπως: υπεραξία, βαθμός εκμετάλλευσης, ποσοστό κέρδους, όγκος κερδών.

Για λόγους οικονομίας χώρου, σημειώνουμε μόνο μια από τις διευκρινίσεις του Κ. Μαρξ μεταξύ κέρδους και υπεραξίας:

«... Το κέρδος, για το οποίο μιλάμε εδώ, είναι μόνον μια άλλη ονομασία της ίδιας υπεραξίας που παρασταίνεται στη σχέση της προς το συνολικό κεφάλαιο, αντί στη σχέση της προς το μεταβλητό κεφάλαιο, από το οποίο πηγάζει. Η πτώση του ποσοστού κέρδους εκφράζει λοιπόν τη φθίνουσα σχέση της ίδιας της υπεραξίας, προς το καταβλημένο συνολικό κεφάλαιο και είναι γι' αυτό η πτώση αυτή ανεξάρτητη από οποιοδήποτε μοίρασμα της υπεραξίας αυτής ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες ανθρώπων». (Βλ. Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τ. 3ος, σελ. 270).

ΥΓ: Ηδη η οικονομία των ΗΠΑ βρίσκεται σε κρίση, στη φάση βαθιάς παρατεταμένης ύφεσης με αδυναμία πρόβλεψης για το ξεπέρασμά της, ενώ ο πόλεμος μετά τη Γιουγκοσλαβία και το Αφγανιστάν, συνεχίζεται στο Ιράκ, ενώ έπονται και άλλες χώρες - πολεμικοί στόχοι των ιμπεριαλιστών.