Γρηγοριάδης Κώστας

Συμφωνώντας με την επικρατούσα άποψη ότι «η παιδική λογοτεχνία συνιστά μια ιδιαίτερη ψυχοαισθητική, αξιακή και γλωσσική μορφή διαμεσολάβησης ανάμεσα στο παιδί και στον εξωτερικό ιστορικοκοινωνικό χώρο», κατά την έναρξη τέτοιων εγχειρημάτων μπορεί να επιλεγεί η ανάγνωση μιας «πράσινης» ιστορίας και να δοθούν αντίστοιχες δραστηριότητες βασισμένες πάνω σ' αυτήν. Η τέχνη και η επιστήμη δεν είναι «ασύμπτωτες έννοιες». Και τέμνονται, και η πρώτη μπορεί να υπηρετήσει τη δεύτερη και αυτή με τη σειρά της να υποστηρίξει την πρώτη. Ολα αυτά, βέβαια, με τρόπο προσεχτικό, έμμεσο και υπεύθυνο, για να μη δημιουργηθούν τερατογενέσεις. Ο Πάουλ Κλέε υποστήριζε ότι «ακόμα και στην τέχνη υπάρχει αρκετός χώρος για την αυστηρή επιστημονική έρευνα». Ο Ούγκο Βόλι, πάλι, σημειώνει ότι «επιστημονικό και καλλιτεχνικό έργο έχουν και τα δύο κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα να σχεδιάζουν την πραγματικότητα, να της δίνουν νόημα, να τη μεταβάλλουν, δηλαδή να αναγάγουν αντικείμενα και γεγονότα σε κοινωνικά σημαινόμενα». Η λύση του παραμυθιού,σε ορισμένες περιπτώσεις, κρίνεται ως η καλύτερη δυνατή για το πρώτο μάθημα, αφού και σ' ένα λογοτεχνικό δημιούργημα μπορεί ο πρωταρχικός πυρήνας του να είναι η αίσθηση, αλλά αυτή «ενεργοποιεί τον παράγοντα της γνώσης και της κρίσης». Η επιλογή κάποιου βιβλίου από την υπάρχουσα βιβλιογραφία πρέπει να συσχετίζεται με το γεγονός της ύπαρξης κάποιων χαρακτηριστικών που επιθυμούμε να υπάρχουν σ' αυτή. Λ.χ. αν το ΠΠΕ αναφέρεται στα απορρίμματα, οι όποιες πληροφορίες που αφορούν στο αδιέξοδο με τα απορρίμματα στις σύγχρονες κοινωνίες πρέπει να δίνονται με έμμεσο τρόπο, να σχετίζονται με το σύγχρονο αναπτυξιακό μοντέλο και τα αδιέξοδά του, ανοίγοντας, παράλληλα, την προοπτική μιας άλλης αναπτυξιακής διαδικασίας. Παράλληλα, ξεπερνώντας το στάδιο της απλής ευαισθητοποίησης των περιβαλλοντικών προβλημάτων, να γίνεται σαφής η δυνατότητα της επιστήμης, αν υπάρχει σωστή χρήση της, να αναδεικνύεται από το πρώτο μάθημα ο οικουμενισμός και οι αξίες που τον συνοδεύουν και να τονίζεται η αναγκαιότητα του σεβασμού του άλλου,ανεξάρτητα από το πόσο διαφορετικός ή μακρινός είναι αυτός. Κι ακόμα να υπάρχουν αιχμές για το καταναλωτικό μας πρότυπο και αναφορές για την επικινδυνότητα των πυρηνικών (σ.σ. οι αναφορές μπορεί να γίνονται από το δάσκαλο, αν δεν υπάρχουν στο κείμενο, όταν αυτό θα συζητείται στην τάξη).

Η ιστορία πρέπει να διεγείρει τη φαντασία των μαθητών, που, ως γνωστό, αποτελεί βασικό συστατικό της παιδικής λογοτεχνίας. Κι εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι δεν υπάρχει ο κίνδυνος αποπροσανατολισμού των παιδιών, επειδή συνειρμικά μπορεί να υποστηριχτεί ότι είναι δυνατό να σκεφτούν, πως αυτά που συμβαίνουν είναι τόσο μακρινά που δεν τους αφορούν. Τόσο γιατί υπάρχει η δυνατότητα αναφορών από τον εκπαιδευτικό στη σύγχρονη πραγματικότητα, που να τη συνδέει με τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Ωστόσο, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι αυτή καθεαυτή η υπό συζήτηση περιβαλλοντική έννοια συνδέεται με τις δυνατότητες της φαντασίας «Η φαντασία αποτελεί την πηγή της καινοτομίας και της δημιουργικότητας, δεν είναι αντίθετο της έλλογης σκέψης, αλλά μάλλον μια ικανότητα που εμπλουτίζει την ορθολογική σκέψη». Για το ίδιο θέμα ο Τζ. Μπούνερ γράφει ότι «το ανθρώπινο μυαλό δεν αποθηκεύει απλώς γεγονότα, αλλά μπορεί και πρέπει να ανασυνθέτει τις πληροφορίες». Οι περισσότεροι σήμερα συμφωνούν για τη δυνατότητα της Παιδικής Λογοτεχνίας (ΠΛ) ως μέσου διδασκαλίας και της χρησιμοποίησης έργων τέχνης (άρα και βιβλίων) ως διδακτικών μέσων. Οι όποιες ενστάσεις υπάρχουν αφορούν στους περιορισμούς που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στο συγκεκριμένο είδος. Κι είναι κατανοητό ότι ως μέσο αγωγής δεν μπορεί να προβάλλει σκηνές βίας, αντικοινωνικής διαβίωσης, προβολή των ναρκωτικών, φασιστικές απόψεις κτλ. Ο τρόπος συγγραφής του επιλεγέντος κειμένου πρέπει να περιέχει το συγκινησιακό στοιχείο, γιατί «κρίνεται απαραίτητο για την ευαισθητοποίηση του μικρού αναγνώστη και την προετοιμασία του να δεχτεί το μήνυμά τους», και την ύπαρξη ισορροπίας μεταξύ λογοτεχνικότητας και παιδαγωγικότητας. Συνήθως, στο τέλος των ιστοριών τα προβλήματα λύνονται. Οι μορφές λύσης αντιστοιχούν με ακρίβεια στις μορφές των προβλημάτων, όπως θα έλεγε και ο Β. Προππ, ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς της ΠΛ. Δεν πρέπει -με κανέναν τρόπο- να υπάρχουν έντονα στοιχεία διδακτισμού, γιατί με τον τρόπο αυτό οι ιστορίες θα χάσουν το ενδιαφέρον τους και τα παιδιά θα τις παρακολουθήσουν «καταναγκαστικά».

Ετσι, τα παραμύθια που θα επιλεγούν από το δάσκαλο καλό θα είναι να «διαβαστούν» προηγουμένως σε διαφορετικές τάξεις, όπως και από άλλους δασκάλους - γονείς, οι οποίοι θα κάνουν παρατηρήσεις που μπορεί να είναι πολύ χρήσιμες. Εκτός από τις οικολογικές αναφορές, στόχος πάντα πρέπει να είναι και ο προσανατολισμός ως προς τη διάπλαση σωστών πολιτών, με άποψη και οικολογικοποιημένη σκέψη «πρέπει να ανατραπούν και να επαναπροσδιοριστούν οι σχέσεις μας με τον άνθρωπο και τη φύση, ώσπου να φτάσουμε σ' ένα πολύπλοκο παράδειγμα, όπου η αυτονομία των όντων ως αυτο-οικο-οργάνωση θα είναι ενδεδειγμένη με την εξάρτησή τους. Αυτό είναι το ζητούμενο της οικολογικοποίησης της σκέψης» κι όχι ένας ουδέτερος φιλοπεριβαλλοντισμός που τείνει να κυριαρχήσει σήμερα. Ο στόχος αυτός υπηρετείται, φυσικά, και με το σύνολο των μαθημάτων και των δραστηριοτήτων, που θα ακολουθήσουν. Σύμφωνα με τα παραπάνω, είναι σαφές ότι απορρίπτουμε την άποψη «Η τέχνη για την τέχνη», που αποσυνδέει την ιδεολογία και την τέχνη, δίνοντας πρωταρχική σημασία στη μορφή του έργου, αν αυτό μπορεί να συζητηθεί για την τέχνη που αφορά ενηλίκους. Είναι, όμως, αδύνατο να γίνει αποδεκτή, όταν αφορά παιδιά. Δε θα μπορούσε, για παράδειγμα, να καλλιεργηθεί ως πρότυπο κάποιος που καταστρέφει τα δάση ή τις ακτές, για να χτίσει μια υπέροχη βίλα και να ζει παραδεισένια με την οικογένειά του, όσο καλογραμμένο κι αν είναι. Ή να εκθειάζονται τα πυρηνικά όπλα, ο πόλεμος, η εξαφάνιση της βιοποικιλότητας, ή η ατομικότητα, ακόμα και στην πιο εξιδανικευμένη της μορφή. Ο μεγάλος μας ποιητής Γ. Ρίτσος γράφει: «Από ένα σημείο και πέρα, όταν η τέχνη ξεπεράσει τα πρώτα στάδια της ατομικής εξομολόγησης και απολύτρωσης του καλλιτέχνη, γίνεται αναγκαστικά καθολική έκφραση της ανάγκης όλων των ανθρώπων για δικαιοσύνη, ελευθερία, ευτυχία», ενώ ο Μπετόβεν είχε διατυπώσει την άποψη ότι «η τέχνη χωρίς συνεργασία αποσυντίθεται».

Από μας υιοθετείται η άποψη που δέχεται ότι οι σχέσεις τέχνης και ιδεολογίας είναι αναπόφευκτα οργανικές. Οπως γράφει ο πανεπιστημιακός Η. Καλλέργης, αναφερόμενος στην άποψη αυτή, «η τέχνη σαν κοινωνικό φαινόμενο υφίσταται αναγκαία τον αντίκτυπο των ιδεολογικών ζυμώσεων της εποχής της και με τη σειρά της τις επηρεάζει. Μπορεί, τα μέσα που χρησιμοποιεί η τέχνη να μην είναι ιδεολογικά, όμως η ιδεολογία διοχετεύεται μέσω του περιεχομένου και επηρεάζει καθοριστικά την όλη οργάνωση του καλλιτεχνικού έργου». Φυσικά, τα όποια ιδεολογικά μηνύματα των επιλεγμένων ιστοριών δεν πρέπει να αντιβαίνουν τις γενικά παραδεκτές πολιτισμικές αξίες. Η ΠΛ είναι από τις ελάχιστες περιπτώσεις της συνύπαρξης της παιδαγωγικής και ηθικής δεοντολογίας και το πλεονέκτημα αυτό πρέπει να εκμεταλλευόμαστε προς όφελος του όλου πράσινου «προγράμματος», που πρόκειται να εφαρμόσουμε. Εξ άλλου το παιδί έχει ήδη ένα παραφορτωμένο πρόγραμμα στο πλαίσιο των μαθημάτων του στο σχολείο. Γι' αυτό, τα συγκεκριμένα μαθήματα πρέπει να λειτουργήσουν με μια διαφορετική αντίληψη, περισσότερο «απελευθερωτικά» και με προσανατολισμό, εκτός από την απόκτηση γνώσεων στο πεδίο της οικολογίας, την ευαισθητοποίηση και την κριτική αντίληψη. Είναι χαρακτηριστική η ρήση του Πλούταρχου ότι «το παιδί δεν είναι ένα δοχείο που πρέπει να γεμίσουμε, αλλά μια εστία που πρέπει να ανάψουμε». Τα όποια μηνύματα εκπέμπονται ενδείκνυται «να μην οδηγούν μόνο στην απλή συνειδητοποίηση της κρίσης του περιβάλλοντος, αλλά να αποτελούν αφετηρία για βαθύτερο μετασχηματισμό της σκέψης και της πράξης». Η έννοια του πολίτη πρέπει να είναι σαφώς διακριτή, όπως και το πρόταγμα διαφορετικών αξιών για τη ζωή. Ο πραγματικός σεβασμός, άλλωστε, για τη ζωή, περνά μέσα από το βαθύ σεβασμό για τη φύση.