Πέμπτη 1 Οχτώβρη 2020
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Σελίδα 23
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Το ήθος και η συνέπεια ενός κομμουνιστή ποιητή

Για τα 85άχρονα του Πρόδρομου Χ. Μάρκογλου

Γεννημένος στις 23 Σεπτέμβρη του 1935 στην Καβάλα, τη μεγαλύτερη καπνεργατούπολη της Ελλάδας, από γονείς Μικρασιάτες πρόσφυγες, ο Πρόδρομος Μάρκογλου γνώρισε από παιδί τους καημούς της φτωχής προσφυγιάς και τους μεγάλους ταξικούς αγώνες των εργατών στα καπνομάγαζα. Εζησε τη μεταξική δικτατορία, τον πόλεμο, την Αντίσταση, τη λευκή τρομοκρατία κι ύστερα την όξυνση της ταξικής πάλης και τον αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού, καθώς και τη μαύρη κατοπινή δεκαετία. Ακολούθησαν τα απανωτά χτυπήματα στο καπνεργατικό επάγγελμα με την «απελευθέρωσή» του και τη ραγδαία εκβιομηχάνιση, που μετέτρεψαν την πόλη σε στρατόπεδο ανέργων ή, στην καλύτερη περίπτωση, υποαπασχολούμενων και μεταναστών.

Ολα αυτά διαμόρφωσαν μια συνείδηση στραμμένη οριστικά και αμετάκλητα στην κομμουνιστική ιδεολογία, με βασικά διακριτικά της τη σταθερή προσήλωση στις αξίες της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης και την οδυνηρή ανάμνηση των χαμένων οραμάτων του πρόσφατου παρελθόντος. Παραμερίζοντας σε μεγάλο βαθμό, περισσότερο ίσως από όλους τους άλλους ποιητές της γενιάς του, το προσωπικό στοιχείο, θα μιλήσει με την ιδιότητα του ποιητή - πολίτη και του πολιτικού ποιητή, από την πρώτη του ακόμη συλλογή μέχρι την τελευταία.1

Ετσι, στους «Εγκλειστους» (1962) παρουσιάζει την Καβάλα της κατάπτωσης και της απελπισίας των λαϊκών στρωμάτων, με εικόνες φθοράς, απογοήτευσης και ανασφάλειας σ' ένα τοπίο εφιαλτικό, ενώ οι νεκροί αγωνιστές βρίσκονται θαμμένοι κάτω από την πόλη, θυμίζοντας διαρκώς τις θυσίες και τα οράματα της Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού. Παρόν και παρελθόν αλληλοσημασιοδοτούνται διαρκώς κι από την αρχή στην ποίηση του Μάρκογλου, ή, σωστότερα, το παρελθόν με τους αγώνες, τα μεγάλα ιδανικά και την τελική διάψευση των ελπίδων είναι διαρκώς παρόν. Εκείνο, όμως, που αποτρέπει μια απελπισμένη εσωστρέφεια του ποιητή είναι η επιλογή του να μιλήσει όχι εξ ονόματος του εαυτού του, αλλά, πρώτα και κύρια, του κοινωνικού συνόλου, των ομοϊδεατών και συνανθρώπων του. Πρόκειται για τάση που θα χαρακτηρίσει όλη τη λογοτεχνική του διαδρομή.


Θέλω κάποτε να μιλήσω για όλους όσους δεν πρόλαβαν. Γι' αυτούς που η γλώσσα τους έφτασε μέχρι το ουρλιαχτό, μέχρι το κλάμα. Να μιλήσω, έστω, για μένα, αναγνωρίζοντας το πρόσωπό μου, αναγνωρίζοντας τον εαυτό μου μέσα στον κόσμο.2

Πόσοι, άραγε, από τους λογοτέχνες μας ξεκινούν την πνευματική τους πορεία μ' αυτό το συγκεκριμένο όραμα; Και πόσοι, πολύ περισσότερο, τηρούν αυτές τις νεανικές υποσχέσεις τους, όπως ο Μάρκογλου, μέχρι το τέλος; Φυσικά, η επιλογή αυτή πηγάζει από τη βαθιά συνειδητοποίηση της αποστολής της τέχνης και του καλλιτέχνη.

Βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής του αποτελούν ο ρεαλισμός και μια συγκεκριμένη ποιητική: Κείμενα σχετικά σύντομα, με σαφήνεια και αμεσότητα, όπως αρμόζει σε ποιήματα που επιδιώκουν την προσέγγιση του αναγνώστη. Στίχος εξίσου σύντομος, με ακραία λιτότητα, υποδειγματική χρήση της απλής μεταφοράς, γλώσσα δημοτική.

Στη δεύτερη συλλογή, τη «Χωροστάθμηση» (1965), συναντούμε μια σειρά πορτρέτων ή ιστοριών που αντικατοπτρίζουν άμεσα την κατάσταση των λαϊκών στρωμάτων και των προβλημάτων τους: Ανεργία, φτώχεια και πείνα, απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και πορνεία, έντονες κοινωνικές αντιθέσεις, καταπίεση και εκμετάλλευση, οργή και αγανάκτηση. Ομως, πίσω από τις εικόνες της καθημερινής φθοράς των ανθρώπων, διακρίνουμε και αισιόδοξα μηνύματα, καθώς «οι άνθρωποι ωριμάζουν / με σιωπή και στέρηση». Αυτή η σταδιακή συνειδησιακή ωρίμανση των ανθρώπων, συνδυαζόμενη με την αξιοπρέπεια, που δεν τους εγκαταλείπει, αποτελεί ίσως το κεντρικό μήνυμα της συλλογής.

Ο καθένας είναι ένα οδόφραγμα. / Που πέφτει και στήνεται / που πέφτει και στήνεται / μέχρι το θάνατο / έως την ελπίδα. / Ενα οδόφραγμα / που ο ήλιος το βρίσκει πάντα να μάχεται. («Κ΄[Η πόλη]», «Χωροστάθμηση»)

Ιδια περίπου στοιχεία παρατηρούμε και στην επόμενη συλλογή, «Τα κύματα και οι φωνές» (1971). Σε αγωνιστικά ποιήματα εναντίον της απριλιανής δικτατορίας οι τόνοι ανεβαίνουν, καθώς παρελαύνουν στους στίχους του μορφές γνωστών μυθικών ή μη αγωνιστών όπως ο Ρήγας, ο Μαρξ, ο Διγενής αλλά και ο Ανδρέας Κάλβος, και προβάλλονται ανάγλυφα οι αξίες της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Ετοιμοι να χάσουμε, / να κερδίσουμε / πάλι και πάλι / τον κόσμο. («Επεισόδια στην κόλαση Δ' Ανοδος», «Τα κύματα και οι φωνές»)

Η δικτατορία απασχολεί τον ποιητή και στις δύο επόμενες συλλογές, «Το δόντι της πέτρας» (1975) και «Συνοπτική διαδικασία» (1980). Αναφέρεται στις φυλακές και τις εξορίες, στις διώξεις και τα βασανιστήρια των αγωνιστών. Παράλληλα, είναι εμφανή κι εδώ τα μηνύματα αισιοδοξίας για ανατροπή της χούντας και επικράτηση μιας πραγματικής δημοκρατίας.

Για μιαν ανθοφορία / Σε μιαν άλλη άνοιξη που θα 'ρθει- / Να υψωθεί στον σκοτεινό ουρανό / Ο ρόδακας / Του πιο κόκκινου ηλιοτρόπιου. («Συμβάν», «Το δόντι της πέτρας»)

Εσύ / Φωτεινός σαν αστραπή να προχωράς / Τρίζοντας τα δόντια / Κρατώντας τα σφυριά και τα δρεπάνια σου («Χρονικό», «Συνοπτική διαδικασία»)

Η πραγματικότητα της χώρας μετά τη δικτατορία και οι εντυπώσεις του ποιητή από την εγκατάστασή του στη Θεσσαλονίκη γεννούν την «Πάροδο Μοναστηρίου» (1989), που θυμίζει αρκετά τη μακρινή «Χωροστάθμηση» (1965). Η ματιά του ποιητή αποτυπώνει στο χαρτί εικόνες και εμπειρίες από τη Θεσσαλονίκη τώρα πια, μια μεγαλούπολη στην καπιταλιστική της εκτίναξη, με τα εργοστάσια και τους εργάτες της, την καθημερινή βιοπάλη με την ανασφάλειά της, τις συνθήκες εργασίας, την ανεργία και τις απολύσεις, τη φτώχεια, την όξυνση των ταξικών αντιθέσεων. Και μαζί μ' αυτά τα νεοεμφανιζόμενα φαινόμενα της αστικής «ανάπτυξης», τον ατομικισμό, τον καταναλωτισμό, τα «όνειρα» των μικροαστών, αλλά και τους μεγαλοαστούς - αφεντικά, τις μεγάλες καπιταλιστικές εταιρείες και τη λατρεία του κέρδους. Μια ζωή που έχει ξεστρατίσει τελείως, έχοντας απαρνηθεί κοινωνικές αξίες και ιδανικά, παρασυρμένη στο κυνήγι του άμεσου, του γρήγορου, του εύκολου. Και τότε θεριεύουν ακόμη περισσότερο οι μνήμες από τα οράματα και τους αγώνες του πρόσφατου παρελθόντος, που ποτέ δεν καταλάγιασαν, με την ελπίδα ενός καλύτερου μέλλοντος, μιας πιο ανθρώπινης κοινωνίας. Οπως πάντα, έτσι κι εδώ, ακόμη και στις στιγμές της μεγαλύτερης απελπισίας του, αντλεί δύναμη από τη γνώση του παρελθόντος και του παρόντος, από τη βαθιά κατανόηση των νόμων της Ιστορίας. Η υπομονή, η επιμονή και το κουράγιο, αρχικά, κατόπιν η οργή και η αγανάκτηση, και τέλος η γνώση. Αυτά είναι διαρκώς τα όπλα του.

Μια σύνοψη της προηγούμενης εικοσαετίας αποτελούν τα πέντε ποιήματα της συλλογής «Σημειώσεις για ποιήματα που δε γράφτηκαν» (1993), με αναφορές στον Τσε Γκεβάρα, στον Αρη Βελουχιώτη και τον Νίκο Πλουμπίδη, ενώ εκτενή ανάπτυξη των γνωστών θεμάτων αποτελεί η τελευταία αυτοτελώς δημοσιευμένη συλλογή του «Ονείρων κοινοκτημοσύνη» (2002). Κι εδώ η ανάμνηση του αγωνιστικού παρελθόντος επιβάλλει διαρκώς την παρουσία της κι αναγκάζει σε συγκρίσεις με το άνυδρο παρόν, ενώ ξανατονίζονται η αναγκαιότητα και η μεγάλη σημασία της γνώσης του πρώτου. Αναφορές, άμεσες ή έμμεσες, σε «βιβλία του Λένιν, ποιήματα του Μαγιακόβσκι / εμβλήματα με σφυροδρέπανο, μανιφέστα ανατρεπτικά», «κόκκινες σημαίες» και «κόκκινο τραίνο», προσδιορίζουν αυτό το παρελθόν με σαφήνεια.

Πάλι η γνώση της Ιστορίας θα του προσφέρει την επιζητούμενη στήριξη: «Στη δικαιοσύνη μένουμε της ιστορίας / Στην πίκρα που διασχίζει τις ψυχές», γράφει και σημειώνει πως «καίει των πράξεων τώρα ιστορική ενοχή / Πρέπει απ' εδώ ν' αρχίσει ξανά η παραδοχή / Η άρνηση του αέναου τίποτε», εφόσον ήδη «πίσω από το άχτιστο φως / Ακούγεται τριγμός οδόντων» κι είναι βέβαιος πως «εδώ / Με θύελλα στα μάτια θα ξανάρθεις».

Αυτή είναι, σε μια πολύ πρόχειρη περιδιάβαση, η ποιητική πορεία του Πρόδρομου Μάρκογλου. Κρατάμε για το τέλος δύο από τις πρόσφατες «Καταγραφές»3 του, αποκαλυπτικές για τη μέχρι τώρα συνέπεια και σταθερότητα των απόψεών του:

«20.Πώς από τον καπιταλισμό, όπου υπέρτατες αξίες είναι ο ατομισμός και το χρήμα, μπορούμε να περάσουμε στην κομμουνιστική κοινωνία όπου το ίδιον συμφέρον ταυτίζεται με το συμφέρον του συνόλου;

22.Στην Παγκοσμιοποίηση του Κεφαλαίου, που θερίζει πλανητικά, η εργατική τάξη πρέπει να προτάξει, με ένταση, την Διεθνοποίηση και την αλληλεγγύη».

Σημειώσεις:

1. Ολες οι αναφερόμενες συλλογές στο Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, «Εσχατη υπόσχεση. Ποιήματα 1958-2010», Εκδόσεις «Ενεκεν», Θεσσαλονίκη 2016.

2. Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, «Διέφυγε το μοιραίον. Επάλληλα διηγήματα», «Νεφέλη», Αθήνα 2003, σ. 167.

3. «Καταγραφές. Σημειώσεις ενός κλεμμένου χρόνου», Μανδραγόρας, τχ. 62 (Ιούνιος 2020), 28-31.


Στέλιος ΦΩΚΟΣ


Κορυφή σελίδας
Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ